10
tamamlayır. Cənubi Azərbaycandan olan iki tələbənin Avropaya səfəri zamanı yaz-
dıqları məktublar əsasında qurulumuş bu roman-səyahətnamədə də Şərq-Qərb müna-
qişəsi vasitəsilə milli oyanışa və dirçəlışə çağırış motivləri öz əksini tapmışdır.
(Həbibbəyli, 2012: 23 oktyabr).
Məmməd Səid Ordubadi yaradıcılığında milli kimliyin ən yaxşı ifadəsi onun
1911-ci ildə cap edilmiş “Qanlı sənələr” kitabında verilmişdir. 1905-1906-cı illərin
hadisələrinin dəhşətli tarixindən bəhs edən bu kitab erməni millətçilərinin və onların
havadarları olan rus məmurlarınınAzərbaycan xalqının başına gətirdikləri müsibət-
lərin şahid ifadələri və 245 müxbir məktubu əsasında yazılmışdır. (Əzizov, 2009:
17) Romanda deyilir: “... Neçə ildir ki, biz qəribə vəziyyətə düşmüşük ki, bir dəstə
hamını qorxu altında saxlayıb heç kəsə fürsət vermirlər ki, nə öz fikrini, nə də öz
işlərini, necə ki, lazımdır, izah etsinlər.... Əgər bir kəs cürət edib öz fikrini açıq-açığa
danışsa və yainki bir qulluqçu cürət edib öz insafına görə iş görsə, həmin saat
möhürlü kağızlar gəlib, qətl fərmanı yetişər.... Biz heç kəsin barəsində şeytançılıq
etmərik. Ancaq sülhün xatirəsi üçün... deyərik ki, Qafqazda olan mənsəb sahibləri
və hakimlərin çoxu erməni terrorundan qorxub ədalət və insaf ilə iş görmürlər.
Asayiş və dinclik olması üçün hər nə təşəbbüs və tədbir görülsə, bu qulluqçular
qorxularından bir əlac etməyib ancaq bir tərəfə zülm və səbr edəcəklər və buna görə
də heç vaxt asayiş olmayacaqdır”. (Ordubadi, 199: 111-112)Bu kitab 1991-ci ilə
kimi, “Qanlı illər” adı ilə yenidən nəşr edilənədək, Azərbaycan oxucusundan gizli
saxlanmışdir. Cünki həmin kitabda toplanmış faktlar son dərəcə hiddətləndirici
olmaqla, sosializmin təbliğ etdiyi Cənubi Qafqaz xalqlarının “əsrlər boyu dost
olması” barədə konsepsiyaya əsla uyğun gəlmirdi və Azərbaycan xalqının milli
hissinin oyanmasına kömək edə bilərdi.
Məmməd Səid Ordubadinin “Qanlı sənələr” sənədli-ədəbi publisist əsəri bu
günümüz üçün olduqca aktualdır. Bu barədə professor Yavuz Axundlu yazır: “Tarixi
yaddan çıxaran ekstremist qüvvələrin təxminən 80 il sonra yenidən belə bir fitnə-
karlığa başlaması o deməkdir ki, xalqımız keçmişin bu qanlı səhifələrini bir daha
nəzərdən keçirməli, gənc nəslə həqiqəti olduğu kimi deməlidir”. (Axundlu, 2013: 06
yanvar).
Xalqımıza milli kimlik ideyasını daima aşılayan Məmməd Səid Ordubadi
hətta sovet hakimiyyətini təbliğ edən “Qöyüşən şəhər” və “Gizli Bakı” romanlarında
da rus-bolşevik imperializminin, eser-menşevik, erməni-daşnak siyasətinin mahiy-
yətini dönə-dönə ortaya cıxararaq, bu terror, soyqırım siyasətinin azərbaycanlılar
üçün törətdiyi faciələri izah etmişdir. “Gizli Bakı” romanında müəllif 1905-1906-cı
illər hadisələrinin kökündə duran məsələləri obrazların dili ilə izah edərək yazır: “...
Bakıda müsəlman xalqını müdhiş bir qorxu təqib edir. Bir tərəfdən bolşeviklər silahlı
üsyana və şəhəri talamağa hazırlaşırlar, o biri tərəfdən daşnaklar İrəvandan silah
gətirmək təşəbbüsündədirlər. Heç şübhə yoxdur ki, silah gətirildikdən sonra Lala-
yevlər və Ağamovlar dinc oturmayacaqlar. Bu çıxışların ikisində də zərər çəkən mü-
səlman xalqı olacaqdır... ”. (Ordubadi, 1972: 205).
Məmməd Səid Ordubadi XX əsrin 30-cu illərində tarixi romanlarının möv-
zusunu müxtəlif növ mənbələrdən və özünün şəxsi təəsüratları ilə həyatdan götür-
11
müşdür. Bunu “Dumanlı Təbriz” romanında daha aydın görmək mümkündür. (Ordu-
badi, 1985) Məmməd Səid Ordubadinin “Dumanlı Təbriz” tarixi romanı Azərbay-
canda milli azadlıq hərəkatının tarixini və ideallarını əks etdirən, yaşadan böyük
ədəbi hadisədir. Ədib “Dumanlı Təbriz” romanında İranda Azərbaycan mədə-
niyyətinin inkişafına mane olan səbəbləri izah edərək yazırdı ki, Nəsrəddin şahın
zamanından başlayaraq Təbrizdə Azərbaycan dilində olan mətbuat orqanları bağ-
lanır və o zamana qədər çap edilmiş kitabların oxunması qadağan edilir. Millətçi
hakim fars ideoloqları İran Azərbaycanında türk mənşəli əhalinin mövcud olma-
masını iddia edir və onların fars mənşəli olmalarını sübut etməyə çalışırlar. İranda
bu idealogiya müasir dövrdə də geniş təbliğ edilir.
Məmməd Səid Ordubadi tarixi romanları ilə Azərbaycan xalqının zəngin
tarixini, etnoqrafiyasını, mədəniyyətini, adət-ənənələrini, azadlıq mübarizəsini əks
etdirərək həmişə azərbaycançılıq mövqeyində durduğunu təsdiq etmişdir. O, öz
əsərlərində Azərbaycan tarixinin ən qədim dövrlərdən yaşadığı günlərə qədər mü-
hüm mərhələlərini dolğunluğu ilə əks etdirməyə nail olmuşdur. Azərbaycan çox qə-
dim və mürəkkəb bir tarixə malikdir. Bu tarixdə həm daxili çəkişmələr, həm də xarici
işğalçılara qarşı mübarizə motivləri var. Məmməd Səid Ordubadiyə görə, tarixi
romanda xalqın həyatı, xalqın ruhu, xalqın mübarizəsi göstərilməli, onun bədii
obrazı yaradılmalıdır. Ədibin fikrincə, yazıçı “... xalqının çətinliklər qarşısında
boyun əymədiyini, eyni zamanda, bu mətanətli xalqın mərhəmətlə coşan bir qəlbə,
təmiz və ülvi bir vicdana malik olduğu... göstərilməlidir”. (Məmmədli, 2012:6).
Məmməd Səid Ordubadinin tarixi hadisələri qələmə almasının səbəbi sadəcə,
o hadisələri tarixin yaddaşına köçürmək deyildi, o, bu hadisələrə gələcək naminə
müraciət edirdi, keçmişdən ibrət götürməyi təlqin edirdi. Ədib yazırdı: “Vətəni
sevmək kifayət deyil, onu layiqincə tanımaq lazımdır. Xalqı sevmək azdır. Onun
əxlaq və adətlərini layiqincə öyrənməlisən... və əsərində tərənnüm etdirməlisən.... ”
Məmməd Səid Ordubadi romanlarında tariximizin təhrif olunmasından narahatçılıq
keçirərək qeyd etmişdir: “Bizim nöqsanlarımızın böyüyü orasındadır ki, indiyə qədər
Şərq haqqında sistem üzərində bir tarix yazılmamışdır. Tariximiz bəzən Herodot və
Strabonların buraxdığı izlər, bəzən də səyyahların xatirat dəftərlərinə əsasən ya-
zılmışdır. ”(Məmmədli, 2012: 6) Məmməd Səid Ordubadiöz əsərləri ilə bu sahədəki
boşluğu doldurmağa, buraxılmış səhvləri aradan qaldırmağa çalışmış, tarixi keçmişi
öyrənməyi vətənpərvərlik və milli iftixar hissinin təzahürü hesab etmiş, bununla da
azərbaycançı olmağın nümunəsini göstərmişdir. Onun “Qanlı sənələr”, “Dumanlı
Təbriz”, “Gizli Bakı”, “Döyüşən şəhər”, “Dünya dəyişir” və “Qılınc və qələm” tarixi
romanları millilik və bəşəriliyi, yüksək vətəndaşlıq qayəsini özündə birləşdirən
azərbaycançılıq məktəbidir.
Məmməd Səid Ordubadi son dərəcə milli və orjinal sənətkar olmaqla bərabər,
milli çərçivəyə və müəyyən dövr çərçivəsinə sığa bilməmişdir. O milli zəmində
inkişaf edərək milli mənliyi ilə bütün qabaqcıl bəşəriyyətin ən yaxşı düşüncə və
arzularını, maddi və mənəvi mədəniyyətlərini, həyat mübarizəsini qələmə almışdır.