Xix asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O‘rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligi

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O‘rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligi.

XIX asrning 30-60 yillarida O‘rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi.

O‘rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixining maxalliy tarixshunosligi.Россияси тоР

Rossiya o‘zining jo‘g‘rofiy joylashuviga ko‘ra Sharqning ta’-siriga g‘arbiy Ovrupoga nisbatan ko‘proq berilgan edi. Sharq bilan Rossiya kabi uzoq davrlardan beri bu qadar bog‘langan birorta mamlakat yo‘q.1
Rossiya Sharq bilan eng yaqin aloqada bo‘lgan davr—uning tarixining eng dastlabki davridir. VII—X asrlarda Kaspiy bo‘y-laridan Irtishgacha, Volga bo‘yidan Azov dengizi va qrimgacha bo‘lgan bepoyon hududda hazor urug‘iga mansub turli o‘rdalar xo‘-jayinlik qilganlar.2
Hazor-rus munosabatlari" xususida gapirar ekanmiz, tojik tarixchisi Faxriddin Muborak Marvaziyning XIII asr oxiri-da yozib qoldirgan ma’lumotlariga qisqacha to‘xtalamiz. Uning qo‘lezmalari 1927 yili qisman nashr ztilgan bo‘lib, ro‘yxati Lon-donda saqlanadi. Unda hazor yozuvi xususida qiziqarli ma’lu­motlar bor. Mana, bizni qiziqtirayotgan savol yuzasidan tarix-chi Faxriddin nima deydi: «Hazorlarda ruslardan kelib chikdan, Rum va yunon xalqlari tarmog‘i bo‘lgan urug‘lar bor. Ularning maishiy hayoti hazorlarnikiga o‘xshaydi. Harf va yezuvlari bir-biriga o‘xshash». Aftidan muallif bu yerda Dunay bulg‘orlari ha-qida yozgan. Chunki bunday bulg‘orlar slavyan alfavitidan foy-dalana bilishardi.3
Arab jo‘grofiyunlari hazorlar turklardan kelib chiqqan de-yishardi. Hozirti davrda (lingvist) tilshunoslar' Volgabo‘yi bulg‘orlari tilining qoldiqlaridan hazor nutqi bazasida chuvad! tili paydo bo‘ldi, degan xulosaga kelishdi.4
Rossiyaning Bag‘dod xalifaligi viloyatlari bilan jonli savdo aloqalari olib borgani ma’lum. Xalifaning kumush dirham tangalari Rossiya hududida arxeologlar tomonidan juda ko‘plab topilgan. VII—VIII asrlarga tegishli bu jarayonni IX asrgacha bo‘lgan Rusning Sharq bilan savdo qilishga qodir xo‘jalik ta-raqqiyotining belgisi sifatida qarasa bo‘ladi. Rus knyazlari Vladimirdan boshlab, o‘z ismlari bilan kumush tangalar zarb qila boshlaganda bu tangalar arab dirhamlari og‘irligiga aso-san zarb qilinardi. Arablar rus mamlakati haqidagi ma’lumotlarni Vizantiya orqali yoki Volgabo‘yi bulg‘orlaridan olishardi.
Bag‘dod xalifasi Muqtadir elchixonasi xizmatchisi Ibn Faz-lan ruslarni Volgabo‘yida, bulg‘or yoki hazorlar yurtida ko‘rganini aytadi (922 y.). Arab tilida yozuvchi jo‘g‘rofiyunlar g‘arbiy Ov-rupo to‘g‘risida yetarli ma’lumotlarga ega bo‘lmasa-da, ruslar va boshqa Sharqiy Ovrupo xalqlari haqida mufassal ma’lumotlar­ni qrldirishgan.
Kiev Rusining dastlabki knyazlari o‘z nazariyalarini X asr-dayoq (907, 911, 945, 944 (945) va 971 yillarda) shartnoma tuzil-gan Vizantiyagagina emas, Kaspiy dengizi ortidagi viloyatlarga ham tiqishgan edi.
Vizantiya bilan tuzilgan shartnomalar nafaqat huquqiy yod-gorliq, balki qadimgi Rusning Vizantiya bilan aloqalari haqida yozma ma’lumot va ilk rus yilnomalarida yozilgan voqea-larning tasdig‘i hamdir. Chunki bundan oldingi shartnomalar bizgacha yetib kelmagan. Arab tilli yozuvchilar ruslarning Sharqqa va ayniqsa Kaspiy bo‘ylariga kelganlari haqida yozadilar, rus o‘rta asr adabiyotida bu haqda ma’lumotlar bor.
IX asrdayoq ruslar Don, Volga daryosi orqali qo‘shni davlat-larga sayohat qilishardi, undan Kaspiyga o‘tishar, so‘ng Turgan (Urganch) ga kelishar, ba’zan u yerdan tuyalarda o‘z mollarini Bag‘dodga jo‘natishardi.
Ruslarning Kaspiybo‘yi o‘lkalariga birinchi yurishi 912—913-^yillarga to‘g‘ri keladi.1
Sharqshunos V. F. Minorskiy Londondagi Hindiston ishlari bo‘yicha vazirlik kutubxonasida ishlayotib, XI—XII asrning o‘rta osiyolik tabib-tadqiqotchisi Sharaf al Zamon Tohir Map-vaziyning Rus to‘g‘risida qisqacha qiziqarli ma’lumot beril-g-an kitobining arabcha nusxasini uchratdi.2 Asardan muhim par-chalar keltiramiz.
«Ruslar to‘g‘risida gapiradigan bo‘lsak, ular dengizdagi orol-da yashashadi, orol hajmi u chetidan bu chetigacha uch kunlik yo‘l. Unda daraxt va o‘rmonzor bor, atrofi yo‘llar bilan o‘ralgan. Ular juda ko‘p sonli va kilichga suyanib yashashadi. Agar biron erkak kishi o‘lsa, bor mol-mulkini qizlariga, o‘g‘liga esa faqat qilichini berishadi vaotangiz shu qilich yordamida mol-mulkka ega bo‘ldi, siz ham uning izidan boring», deyishadi.
Uch yuzinchi yilning oylaridan birida xristianlarga aylan-magunlaricha ular shu tarzda tarbiyalanishgan. Xristian bo‘lish-gach, din qilichni ular turmushidan siqib chiqardi, ular meh-nat .va kamtarlikka qaytishdi, yashash uchun mablag‘lari qis-qardi.
Shunda ular musulmon bo‘lishni istab qolishdi, chunki bun da ularga bosqinchilar va muqaddas urushlar qilish — avvalgi hayotga q'aytish imkoni tug‘ilardi.
Ular Xorazm xoniga o‘z xonlari Vladimirning yaqinlaridan to‘rt kishini elchi qilib yuborishdi. Va ular islom diniga o‘tish-di. Bu baquvvat irodali kishilar uzoq yurtlarga bosqin uchun . piyoda ketaverishar, Hazor (muallif aftidan Azov dengizini shunday ataydi) bo‘ylab kemalarda sayohat qilishardi. Boshqa ke-malarni qo‘lga tushirib, mol-mulkini tortib olishib Pontus (qora dengyz) orqali Konstantinopolga sayohat hilishardi. Vir marta ular Hazor dengizida sayohat qilib yurib Burdaning vaq-tinchalik egasi ham bo‘lib olishdi.
Ularning jasur va chapdastligi ma’lum, har biri boshqa xalq vakillarining bir nechasiga bas kelardi. Agar ularning oti bo‘lib, suvoriy bo‘lganlarida edi, ular kishilar uchun dahshatli kuchga aylangan bo‘lishardi.
. Ruslarning xristianlikni qabul qilishi 988—989-yillarga to‘g‘ri keladi. Vladimir ismli bir necha rus knyazlari bor edi. Vladimir Svyatoslavovichdan (1015) keyingi eng mashhur va yirik knyaz Vladimir Monomax (1113—1125 y.) edi. «Monomax quroli bu Ulug‘ knyazni g‘arbu Sharqqa shu qadar mashhur qildiki,— deb yozadi «Rossiya Kolumbi», tarixchi N. M. Karamzin,— uning o‘omi yilnomachilarning yozishicha dunyoda momaqaldiroqday guldirardi, qo‘shinlar undan qo‘rqib turishardi. Yangi yozuvlarga' ishonadigan bo‘lsak, Vladimir Grek imperiyasini ham qo‘rquvga solgan. Ular­ning hikoya qilishlaricha, Vladimir bobolarining greklar usti-dan qozongan g‘alabalarini eslab, ko‘p sonli lashkarini Mstis­lav boshchiligida Adrianopolga yubordi va Fransiyani egalladi. qo‘rqib ketgan Aleksey Komnin Kievga kesar (qaysar) Avgust-ning jonbaxsh xoch (krest) og‘ochini, javohirly qadahini; Vla­dimirning bobosi Konstantin Monomaxning toji, oltin zanjiri va barmalarini sovg‘a qilib yubordi. Yefes Mitropoliti Neofrit bu sovg‘alarni buyuk knyazga taqdim qildr, tinchlikka o‘ndadi. Kiev jome’ ibodatxonasida unga imperatorlik tojini kiydir-di va Rossiya shohi deb e’lon qildi. Moskva qurol palatasida Monomaxning oltin qalpog‘i, zanjir, hassa, skipetr va qadimiy barma saqlanadi. Bizning shohlarimiz tantanali marosimda yasa-nadigan bu ziynatlar rostdan ham (Vizantiya Imperatori — st.) Aleksiyning sovg‘asi bo‘lishi mumkin.1
N. M. Karamzinning ma’lumotlaridan bilamizki, X asrda Rossiya hukmdorlari Vizantiya imperatorlaridan shohona sovg‘a-lar talab qilib turishgan. XIV asrdagi Moskva Ulug‘ knyazlari ko‘pincha ana shu ba’zilari Gresiyada yasalgan (bu ulardagi yozuv-lardan va buyumning o‘zidan ham ko‘rinib turibdi)' boyliklar tu-fayli vorislariga vasiyatnoma berishni rad etishardi.2 Biroq Frakiyaning bosib olingani shubhalidir.. qadimiy yilnomalar-da Vladimirning asosan Gresiyaga munosabatlarigina yozilgan. Shu bois Marvaziyning yozganlarini o‘sha* davr voqealari bayoni bilan qiyosiy tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, Sharaf al*Zamon Tohir Marvaziyning yozganlari tarixny haqiqatga to‘g‘-ri keladi va N. M. Karamzin ma’lumotlariga moe. Faqat XII aerning saroy tabib olimini bu tarixiy voqealarni yoznshga nima undaganini aniqlash qiyin. Ruslarning islom dinini qabul qilgani (ehtimol muallif Vladimir Monomax siyosatidan noro-zi bo‘lib, Xorazm xoni xizmatiga o‘tgan ruslarni nazarda tutgan-dir) haqida ma’lumotlar borligiga qaraganda Marvaziyning asari Xorazmning XI asr tarixiga tegishli, chunki yuqoridagi vo-qealar xususida Beruniy ham «Osoru-l-boqiya> (Xronika) asari-da yozgan. U. Xorazmda slavyanlar ko‘p bo‘lib, ular ichida ilmli-lari ham borligini aytadi. Beruniy o‘lardan slavyan va yunon tillarini o‘rgangan edi.
Mavzuimizning asosiy masalasi qadimgi Rus va Sharq mu-nosabatlari bo‘lgani uchun, mo‘g‘ullar davrigacha bo‘lgan qadimgi rus yozuvi yodgorliklarini qisqacha ko‘rib o‘tamiz va ba’zi yil-noma ma’lumotlarini tahlil qilish orqali Sharq mamlakatla-rining Sharqiy Ovrupo kengliklariga ta’sirini yoritamiz.
Mutaxassislarning fikricha, Kiev knyazi Yaroslav Degnoning (1046—1054) ilmiy-siyosiy g‘oyalari ruslardan chiqqan birinchi mitropolit Illarionning «Slovo o zakone i blagodati» (1037 — 1050 yillar orasida yozilgan) asarida yorqin ifodalangan. «Slo­vo» ning mavzui — xalqlar tengligi va rus xalqini butun jahon xalqlari o‘rtasida ulug‘lashdir.1 Shu asarda Kiev knyazi Vladi­mir Svyatoslavovich «erimizning hoqoni» deb tilga olingan. «Ber­ta yilnomasi» da 839-yilda Ingelxeyt shahriga imperator Lyu­dovik Blag va Polskiy huzuriga Vizantiya imperatori feodal elchilari bilan «ros» xalqidan bo‘lgan qandaydir kishnlar ham kelgani yozilgan. Ular Vizantiya imperatori Feofildan Frank-larning yerlaridan o‘tkazib yuborishni so‘rashgan. Keltirilgan «Ros» nomy janubiy rus (Dnestr januby) qabilalari «parose» larga Yaroslav Dono va uning izdoshi Yuriy Dolgorukiy (1155— 1157) hukmronlik qilgan davrga to‘g‘ri keladi, deyishga asos bo‘la oladi.
Shunday qilib, «Rus hoqoni» bu davr tarixshunosligida «rus knyazi» dan ko‘ra ko‘proq uchraydi. Hoqon so‘zining turkchadan kel­gani shubhasiz. Bu turk ta’sirining g‘arbga qanchalik chuqur ki-rib borganini ko‘rsatadi.
Bu bo‘limda rus — Urta Osiyo munosabatlarining mo‘g‘ullarga-cha bo‘lgan davrga ko‘p to‘xtaganimiz uchun o‘quvchilar bizni kechir-sinlar. Bizning tarixshunosligimiz Urta Osiyoning shimoliy qo‘sh-nisi Rossiyaning Movarounnahr, Yaqin va Urta Sharq, umuman Osiyo bilan o‘sha murakkab davrdagi o‘zaro aloqalari tiklanishi xususidagi yig‘ma, to‘la ma’lumotlarga ega emas. Shuning uchun biz tadqiqotchilarimiz e’tiborini hozirgi zamon jahon tarix ilmi
yetarli manbashunoslik materiallariga egaligiga qaratmoqchi-miz. Ular jumlasiga «Yilnomalar to‘plami» («Svod letopisey») — bu turdagi ilk o‘ziga xos tarixiy asardir. Bizgacha yetib kelgan rus yilnomalaridan «Davriy yillar qissasi» («Povest vremenno‘x let») ham shunday asardir. Fanda t'adqiqotchi qoqilmay-surinmay o‘tadigan yoritilgan to‘g‘ri tekis yo‘l yo‘q. Tadqiqotchilarimiz Rossiya va- Urta Osie qadimdan aloqada bo‘lib kelganini tan olishea-da, baribir bu sohada tarixshunosligimiz Urta Osiyoning bu davr voqealari tarixiga doyr tegishli tadqiqotlarga ega emas.1 Shu bois o‘quvchilar e’tiborini («Svod letopisey») «Yil-nomalar to‘plami»ga qaratmoqchimiz. Bu yilnoma 862—1117 yil­lar orasidagi rus tarixiga doyr voqealar bayonini o‘z ichiga oladi. «Povest vremenno‘x let» ning sanasiz qismida «Rumdan Bulg‘or va Hvalis (Xiva) va Sharqqacha somoniylar davlatiga yurish mumkin» ligi yoziladi.2 Bu yerda muallifning o‘z mamlakati jo‘g‘rofiyasini yaxshi bilishi sezilmaydi va uning Vatani Urta Osiyo xalqlari, balki butun Sharq bilan aloqa o‘rnatishdan man-faatdorligi odatdagi hol. Kelib chiqishiga ko‘ra chechenlar, turk va dashtiylarga qondosh (1.353); hvalislar (1.353) —Kaspiy or-tida yashovchi xorazmliklar — xivaliklardir. Kaspiy dengizi Pyotr I davridagina kartalarga shunday (kaspiy xalqi nomi bi­lan) yozildi. Barandiylar (1.176) — turklardan kelib chiqqan ko‘chmanchi xalq, ba’zan ynlnomachilar ularni turklar bilan .teng o‘ringa (1.173, 375), qo‘yishadi. Ynlnomachilar ularning yurishlar paytida qora quyunday paydo bo‘lishini aytishadi (11.463). Ma-salan, 965- yilda «qissa» Svyatoslavning hazorlar ustiga yurishi va ularning qochishi haqida yozadi. Shu bilan bir qatorda yilno-machi Kavkaz tog‘ etaklari va cho‘llarida yashovchi yassilar, osetin-lar va qosog‘i cherkezlar (1.47, 201, 244: 11.311) va ular ustidan qozonylgan g‘alaba haqida xabar beradi.
XII asr oxirida (1188 y.) oliy tabaqaga mansub, chamasi, har-biy kishi yozgan asar paydo bo‘ldi. U XII asr durdonasidir, ran «Igor polki haqida qo‘shiq» yoki «Igor jangnomasi» haqida ketyapti. «qo‘shiq» ning mavzusi Novgorod knyazi Igor Svyatosla­vovich tomonidan 1185 yilda poloves-dashtliklarga yetkazilgan mag‘lubiyat. Asarning yuksak badiiy qiymati xususida gapirib o‘tirish bizning vazifamizga kirmaydi. Asarning vatanparvarlik va ko‘tarinki ruhi XII asr Ovrupo adabiyoti durdonalari bilan bir qatorda Kiev Rusining yuqori madaniy darajasidan guvohlik beradi.
Bu bobning vazifasi feodal Rusning Sharq bilan aloqalari bo‘lgani uchun «Igor jangnomasi» ning turkiy so‘zlari xususida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Bu masala bilan rus olimlari turkolog P. M. Melioranskiy, tilshunos F. Ye. Korsh, turkolog S. Ye. Malov va shoir Uljas Sulaymonlar shug‘ullandi1 Ular «Jangnoma» dagi sharqiy, asosan turkcha so‘zlarni ajratib chiqishdi.
Ulardan ba’zilarini ko‘rib o‘tamiz: «b’lvan — idol, tosh sa­nam; pahlavon— qahramon, botir; boyon — boy; boyarin — boyonlar; biy — zodagon; or’tma —ortimdan; nachata — tanga turi, eski arab puli; yar — jarlik^ qoshey — yey o‘qi yoxud qo‘shchi va hokazo.
Billar deb Kiev Rusining chegaralarida yatagan qovud turk qabilalari oqsoqollari boshliqlarini atashgan degan fikr keng tarqalgan. qovudlarni ko‘pincha turklar gerongli klobuklar, qo-ra dengiz va Arab dengizi bo‘ylab savdo aloqalarida bo‘ltan xalq bilan chalkashtirishadi («Jangnoma», 22-bet).
«Igor jangnomasi» ma’lum bo‘lishi bilan, uning qadimiy-ligiga shubha tug‘ildi. Masalan, tilshunos Senkovskiy &Jangno-ma» ni qadim zamonda emas, balki feodalizmning so‘nggi davri, XVIII asr kishisining maqsuloti, deb aytdi.1 She’riyat bilim-doni A. S. Pushkin «Igor jangnomasi» ning bir xilligi va tilining yaxlitligidan kelib chiqqan holda, bunday shubhalarga qarshi chiqdi, bunday yodgorliklarning keyingi davrda yasalishi mumkin emas, deb hisobladi. ■
1964 yilning may oyida mamlakatimiz Fanlar akademiyasida «Igor jangnomasi» ning yezilgan davri muhokama qilindi va muhokama qatnashchilari uning haqiqatan qadimiyliginya tasdiq-ladilar.2
Tilshunos tarixchilar tomonidan allaqachon isbot qilinganki, Rossiyaning mo‘g‘ullargacha bo‘lgan yozuvida juda ko‘p sharq so‘zla-ri uchraydi: ol-az, al-ik, bazer, oasureni, bier, haqon, kaliber, klobuk, qumiz, qur’an, ma’azin, mitan, mitet, mana, el, tarir, tovar, gyar, chek, chertok, shater va boshqalar.
Yuqorida aytilganidek, Svyatoslav hazorlarning yerlzrini bo-sib olishdan voz kechib, Bolqon yarim oroliga ketdi, birOq u yerda xam ko‘p bo‘lmadi. U qisqa vaqt Bulg‘oriyada qoldi, so‘ng grek jang-chilari siquvi ostida ruslar u yerdan xam ketib, Kievga qaytib kelishdi.
Shunday qilib Svyatoslav Dunay yerlarini qo‘ldan chiqardi. XI asrda" ruslar nafaqat Kaspiy, balki qora dengizdan ham uzib qo‘yilgan edilar; janubiy rus cho‘llarini musulmon madaniyati ta’siridagi qipchoqlar egallashdi.
■ Svyatoslavning o‘limidan so‘ng ruslarning tashqi siyosatida o‘z-garishlar yuz berdi. X asrdagi Vizantiyaga va musulmon mintaqa-lariga yurishlardan farqli o‘laroq, Kiev knyazlari Vladimirdan (978—1015) boshlab, qora dengiz va Kaspiy dengiziga egalnk qilishga urinmay qo‘ydilar.
Keyin mo‘g‘ullar zulmi 243 yil davom etdi (1237—1480). Mo‘-g‘ullarning bosqinchilik yurishlaridan so‘ng ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan, jahon tarixida mislsiz ulkan imperiya dunyoga kel-di. Rus knyazlari va dindorlari qizil Urdada mo‘g‘ullardan ko‘p-roq vakillarga ega bo‘lsa-da, biroq bu Rossiyada jo‘g‘rofiy va tarixiy duneqarashning kengayishiga olib kelmadi.
Mo‘g‘ul hukmronligi davrida Rossiya xalqlarining ozodlik kurashini tasvirlovchi «Kalka daryosi bo‘yidagi jang qissasi» (1223 y.), «Ryazan knyazligi (bekligi)ning inqirozi qissasi» (1237 y. dekabr) asarlari yaratildi. Birinchi bosqinga ulkan Ryazan knyazligi (1237 y.) duchor bo‘ldi. Mo‘g‘ullarning bir qismi Polsha va Sileziyaga bostirib kirdi, boshqa qismi Vengriya va Serbiyani egallab, Adriatika dengizigacha yetib bordi. Botu tuz-gan Oltin Urda butun Ovruponi bosib olishi xavfi yuzaga kel-di. Mo‘g‘ul bosqinchiligiga qarshi kurash g‘oyasi «Aleksandr Yaros­lavskiy qissasi» (1263) da o‘z ifodasini topgan. «Kulikovo jangnomasi» (1380) asari esa mustaqillik uchun milliy-ozodlik harakati mavzuini yakunlaydi. «Moskvaga tatarlar bosqini qis-sasi»da 1382 yili Moskvani egallagan Oltin Urda xoni bir lecha yillar To‘xtamish bilan kurashib, uni Volga ortiga quvib yuborgans tasvirlanadi. Asarda xon Moskva tomonga yurib Yeles (Lipesk viloyati) gacha yetganligi, biroq To‘xtamishni boylikla-ridan mahrum etish uchun o‘z lashkarini yana janubga burganligi haqida fikr yuritiladi.
Moskva mo‘g‘ul bosqini haqidagi hikoyalarda bosh qahramon Moskvaning o‘zi — qo‘rg‘on va buyuk knyazlik markazi sifatida emas, balki Rus yeri markazi sifatidagi Moskva edi. Shu bilan birga bu asar muallifi Amir Temurning Oltin Urdaga qarshi kurashi Moskvani mo‘g‘ullardan saqlab qolish imkonini berga-nink tak oladi.
Shunday qilib, XV asrning ikkinchi yarmidagi rus yilnomala-ri Sharh bilan aloqada bo‘lsa-da, ularda kengroq jo‘g‘rofiy va tarixiy ma’lumotlar yo‘q. Masalan: tverlik savdogar Afanasiy Nikitinning (1466—1472) ma’lumotlari bunga guvohlik be-r'adi.1
1480 yili mo‘g‘ul zulmi tugatildi. 1483 yilda esa ruslarning Sibir, Irtish hamda Ob etaklariga dastlabki yurishi amalga oshirildi. Rossiyaning Urta Osiyo xonliklari bilan aloqalari muntazam emas edi.
1464 yili Ivan III Hirotga, Temuriy sulton Abu Sayd saroyi-ga elchilarini yuboradi. Tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy rus elchixonasining Hirotga kelganini yozadi, biroq elchilar maqsadi noma’lum. 1490 yili temuriy Sulton Husayn Boyqaroning elchisi Urus Bahodir Moskvada bo‘ldi. U «do‘stlik va mUhabbat» taklif etib kelgan edi. Bu xaqda ba’zi rus yilnomalar'ida yozilgan.
XVI asrda Moskva Urta Osiyo va Hindiston haqida hech qanday ma’lumotga ega emas edi. Ivan IV (1530—1584) davrida qozon(1552) va Hojitarxon, Ashtarxon (Astraxan, 1554) olingach, Urta Osiyo xonliklari va Rossiya o‘rtasida aloqa o‘rnatilib, Rossiya-ning ayniqsa Xiva, Buxoro bilan aloqalari kuchaydi. Endi bu yerlarga keluvchi rus va chet elliklar orqali Urta Osiyo to‘g‘ri-sidagi bilimlar kupaya boshladi. XVI—XVII asrlarda Urta Osiyo to‘g‘risida maxsus tarixchilik asarlari bo‘lmaganini aytish, joiz. Biroq har holda ko‘rib o‘tilayotgan davrda Ovrupo va Rossiyaning Sharq mamlakatlari bilan savdo aloqalari kengayiShi oqiba-tida Rossiyaning Urta Osiyoning siyosiy va iqgisodiy ahvoli xu-susidagi tasavvuri ancha kengaydi. Bunga Fazlulloh Isfaxoniy-ning (XV asr boshi) «Buxoro mehmoni kundaliklari», Antoniy Shenkinsonning «Buxoroga sayohat> (1558—1560) asarlari, Xiva elchnsi Hoji Yusufning Moskvadan (1617) xarid qilgan mollari ro‘yxati ... bunga yorqin misol bo‘la oladi.
qadimiy manbalar jumlasiga 1627 yiln tuzilgaI «Katta chizma» («Bolshoy chertyoj») kitobiga kirgan Rossiyada Urta Osiyo to‘g‘risidagi jo‘g‘rofiy va kartografik' tasavvurlar ham kiradi. Besh marta nashr etilgan (1773, 1792, 1838, 1846 yy.) va Urta Osiyo to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlarga ega bu kitob XVII asr boshi rus tarixhunosligining noyob yodgorligi1 hisobla-nadi.
Rus madaniyati, fani va publitsistikasida (chet ellardagi kabi) Rossiya tarixi ko‘pincha ikki davlat — Pyotrdan oldingi va Pyotrdan keyingi davlatlarga bo‘linadi. Rossiya tarixchisi S. M. Solovev Pyotr I ni taxtdagi inqilobchi deb atagan edi. Rosskyda sharq tiddarkkk o‘rgannsh Pyotr davridagk yu^ori. taba-qalar maktablarida boshlandi. «Evropaga darcha» ochib.-qayta qu-rilgan davlatda ilg‘or fanga e’tibor berayotgan Pyotr Rossiyaning Sharqdagi manfaatlarini ham esdan chiqarmadi. Pyotr I 1702 yil-ning 16 aprelida poytaxtda yashaydigan rus kishilarining sharq tillarini o‘rganishlari to‘g‘risida buyruq chiqardi va buning uchun chet eldan tadqiqotchilar hamda muallimlarni taklif etdi. 1724 yilda Peterburgda Fanlar akademiyasi tashkil etilishi bilan chet eldan taklif etilgan Bayer va Ker Rossii Fanlar akademiyasining birinchi sharqshunos olimi bo‘ldilar. Xitoy, qa-dimgi ibriy va arab tillari bo‘yicha mutaxassis bo‘lgan Bayer zamondoshlarining ta’kidlashicha, rus sharqshunosligide sezilar-li iz qoldirmadi. Gap shundaki, Yaqin va Urta Sharq, asosan Turkiya va Urta Osiyo xalqlarining tillarini o‘rganish uchun Pyotr I ning musulmon fuqarolari orasida tayyor tilmoch va vo-sitachilari bor edi.
Masalan, keyinchalik Pyotr I Moldovaning birinchi hukmdori, 1711 yilda Rossiya tarafiga o‘tgan knyaz Dmitriy Kantemir xiz-matidan ko‘p foydalandi. 1792 yildagi fors yurishi paytida turk va fors tillarida varaqalar chiqaradigan bosmaxonani knyaz o‘zi bilan olib borgan. Kadrlar tayerlash bo‘yicha amaliy ishga 1716 yil 18 yanvargacha chiqarilgan «Moskvadagi lotin maktabla-ridan 5 kishini tanlab, sharq (turk, arab, fors) tillarini o‘rga­nish uchun Eronga yuborish» haqidagi qonundan boshlandi. Kerning achinib xabar beoishicha, Petrning sharqshunoslik sohasidagi ma’-rifiy ishlari ham hali rivoj olib ketmayotgan edi. Petrning chet elga birinchi safari vaqgidayoq (1697—1698 y.) asos solin-gan Peterburg Kunst kamerasi — ajoyibotlar muzeyiga sharq manbalari ham qo‘yilib turar, lekin ular 1735 yilgacha tartib-siz holda yotar edi. Petrning buyruqlari bajarilishini nazorat qiladigan odam yo‘q, fors yurishi vaqtida yig‘ib kelingan va shu muzeyga berilgan kitob hamda qo‘lyozmalar ro‘yxatga olinmay yotar et. Pyotr va uning birinchi vorislari daarida kitob va qo‘lyozmalarning bir qismi tashqi ishlar kollegiyasida, bir qismi esa ayrim kishilar qo‘lida qolib ketdi. Shulardan biri sifati-da Ker general Levashevni ko‘rsatadi. 1722 yilda Eronga yurish paytida Pyotr I Volga bo‘yidagi Bulg‘or shahri vayronalarini borib ko‘rdi va ularni saqlash haqida buyruq berdi. Petrning buyrug‘iga ko‘ra Oxun qodirmamat Suyunchalev, slobodlik tilmoch Yusuf Eshbo‘latov va arman Ivan Vasilev ellikta qabr toshi yozuvini rus tiliga o‘girib yozib oldilar. Shulardan 3 tasi ar­man tilida edi.! Birok, XIX asrning boshida bu yodgorliklar yo‘qoldi, tarjimalar esa 1771 yilda Yekaterina II hukmronlik qilgan davrda e’lon qilindi. Yozuvlarnyng asl ko‘chirmalari qozon arxivida qoldi. Faqat XIX asrga kelib, chet ellik U. Klap-rot degan kishi 1805 yilda juda qiyinchilik bilan izlab topgan yodgorliklar 1836 yilda e’lon qilindi. Endi Bayer va Ker ha-hida batafsilroq to‘x-talmoqchimiz. Gochlib Zigfrid Bayer 1694 yilda Kenigsbergda tug‘ilib, 1738 yilda Peterburgda vafot et-tan. U Peterburgda 1726 yilning fevralidan sharq tillari ka-fedrasini boshqardi. Graf Osterman unga o‘z kutubxonasidagi Xitoy kitoblaridan foydalanishga ruxsat berdi. So‘ng Bayer mo‘g‘ul, sanskrit va manchjur tillarini o‘rgana boshladi. 1730 yilda Peterburgda uning sharqshunoslik bo‘yicha asosiyishi e’lon qilindi. Lekin Bayer Rossiyada sharqshunos kadrlar^ tayyorlama-di. Faqat Kergina milliy sharqshunos kadrlar tayerlash ishini boshladi. Georg Yakov Ker (1692 yilda tug‘ilib, 1740 yilda Pe­terburgda vafot etgan.) Bayerga qaraganda yaxshiroq ilmiy tay-yorgarlikka ega edi. Ker — Leypsig universitetining magistri, bir qancha musulmon xalqlari tillarining bilimdoni edi. Ros-siyaga u graf Osterman tomonidan taklif qilingan va tashqi ishlar kollegiyasida tilmoch hamda sharq tillari muallimi va-zifalarida edi. Ker Fanlar akademiyasida ishlamasa ham, 1733 yilda Akademiyada ko‘rib chiqish uchun «Rossiya imperiyasida sharq fani va tillari jamiyati yoki akademiyasi» tashkil qilish loyi-hasini taqdim etdi. Afsuski, bu loyiha qo‘lyozma holida qolib ketdi va akademik Fren 1821 ynldagina Fanlar akademiyasi arxividan bu qo‘lyozmani topib oldi. Uzining loyihasida,— deb yozgan edi I. Yu. Krachkovskiy, — Ker Sharqda asosiy va amalny ishlar xodimlari tayyorlash masalalariga to‘xtalgan, zarur o‘quv qurollari yaratish haqida gapirgan. Keng tadqiqot ihlarini rejalashtirgan. Rossiya davlati uchun arab, fors, turk va tatar xalqlarining tarixiy manbalaridan olingan hujjatlarning ahamiyati katta ekanligini ta’minlagan edi.
V. V. Bartoldning guvohlik berishicha, Ker arxivi T.I.M. ning Moskva kutubxonasida turibdi: 1877 yilning 24 avgustida «Rus gazetasi» sahifasida «Rus — Osiyo jamiyati» maqolasi e’lon qilindi. Maqolada jumladan quyidagilar aytiladi: «U (Ker) '1726—1737 yillarda Moskvada o‘zining Sharq bo‘ylab qilgan 30 yillik safari davomida yiqqan barcha ma’lumotlar to‘plami bilan keldi, lekin buning uchun biz Pyotr I dan minnat-dor bo‘lishimiz kerak, chunki u ruslarni Sharq bilan tanishti-rishga harakat qildi. Shuningdek, Kerni ham Rossiyaga u tak-lif qildi».
Keyinroq, 1732 yilda Ker ishga kirishgach, Peterburgga uning qo‘lida til o‘rganish uchun 6 ta shogird keldi:
Sergey Yakovlev — pod’yakning o‘g‘li, Pyotr Voronin — cherkov qorovulnning o‘g‘li, Vasiliy Goratinsev — ruhoniyning o‘>li, Fyo­dor Chernitsin — ikonachining o‘g‘li (ikkalasi ham falsafa mak-tabidan), Pyotr Shukin — o‘ziga to‘q dehqon o‘g‘li va Pyotr Che-kalskiy — pod’yak o‘g‘li (ikkalasi ham ritorika maktabidan). Hujjatlardan ma’lum bo‘lishicha, Moskvadan kelgan shog‘irdlar-ning har biri xazinadan kuniga 8 titsindan olar edilar, .bu mab-lag‘ juda oz bo‘lib, shars tnllarnni o‘rganish ishlarins sekin-lashthshb qo‘ydi. Tashqi ishlar kollegiyasida ishlagan butun davr mobaynida Ker namunali pedagogik faoliyati bilan birga fors va turk tillaridagi risolalarni nemis tiliga yoki rus tilidan. yuqoridagi tillarga tarjimalar qilganligini aytib o‘tish ke­rak. Uning tashqi ishlar Ministrligi Bosh arxivi Moskva kutub­xonasida saqlanayotgan juda ko‘plab bosma qo‘lyozma asarlari orasidan 137 ta harf tasvirlangan qo‘lyozmalar daftarini biz-birinchi o‘rinda aytishimiz kerak. Turkiston general-gubernato-ri K. P. Fon-Kaufmanning 1876 yilda 45 nusxada e’lon qilin-gan kundaliklaridan olingan shu qo‘lyozmaning surat ko‘chirmala-ri ham qo‘lyozma bilan birga turibdi. Kerning alfavitlar yig‘ish bo‘yicha buyuk ishlaridan keyin, sharq tangalari boy kolleksiyasi to‘g‘risida eslatib o‘tishimiz kerak: bu yerda Pekarmon tangala-rining suratlari, arab xalifasi Muoviya ibn Marvon, Al-Man-sur, Xorun-ar-Rashid va Samarqand, Marv, Bag‘dod, Turkiya, Hin-diston, Xitoy va boshqa yurtlarning tangalari tasvirlari uch-* raydi. Bu kolleksiya faqat o‘zining boyligi bilangina emas, balki professor Ker qanchalik ter to‘kib mehnat qilganligi bilan ham diqqatni tortadi: deyarli har bir tanganing old va orqa tomonidagi mayda-chuyda yozuv belgilar qog‘ozda batafsil g‘ berilgan, ularning aniq qiymati va chiqarilgan vaqti ko‘rsa-tilgan. Bu ishni Ker bosib chiqarishga tayyorlagan bo‘lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin. Chunki ish juda puxta bajarilgan. U tuzgan Kavkaz va Urta Osiyo jo‘g‘rofik xaritasida dare, dengiz, tog‘, shahar va elatlar joylashgan hududlar ko‘rsatilgan. Bu xa-rita Sharq haqida o‘sha davrdagi jo‘g‘rofik bilim va tasavvur-larning namunasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Lekin uchinchi xarita, qora dengiz atrofidagi Turk yerlarining xaritasi qir-g‘oqlar belgilanishi bilan ham, turli joylarning kattalikla-ri proporsional aks ettirilganligi bilan ham hozirgi xarita-lardan farq qilmaydi. Bu qo‘lyozma xaritani professor Ker 1723 yilda Konstantinopol shahrida chiqarilgan xaritadan ko‘-chirib olgan bo‘lsa ham, avvalgi ikki xaritaga nisbatan ahamiyat-liroqdir. Biz bu xaritada hozirgi Janubiy Rossiya va Tavriya yarim oroli yerlarida juda ko‘plab turkcha nomli joy va sha-harlarni-ko‘ramiz: bularning ko‘plari chbrizm qo‘l ostiga o‘tishga ulgo‘rganlar, lekin avvalgi nomlari saqlanib qolgan, boshqalari esa ruscha nom olganlar: bir qancha joylarning faqat nomi emas, o‘zlari ham yo‘q bo‘lib ketgan va ular qiziqarli arxeologii tadqiqot va qazilma ishlari olib borish uchun manba bo‘lishi mumkin. Uz takliflarimizni 2—3 misol bilan tasdiqlashga tanyormiz: Shu xaritada Oqmachitdan g‘arbda Eski — Furun (Eski Uchoq) shahri ko‘rsatilgan. Lekin u yangi kartalarning birorta-sida ham yo‘q. Xuddi shuningdek qrimning janubiy qirg‘og‘ida, Yalta yaqinidagi Kit, qurdak va boshqa shaharlar. Kafa va Eski qrimning shimolrogidagi Sulton saroyi shaharlarini ham yangi xaritadan topa olmadik. Professor Ker qo‘lyozmalarining eng mashhurlario‘i qisqacha sanab o‘tar ekanmiz, bular uning Moskva Bosh arxivi fondida saqlanayotgan asarlarining 20 dan bir qis-mi ham emasligini aytib o‘tishimiz kerak. Fondlardan birida esa uning e’lon qilingan va qilinmagan asarlari qancha (hamma fondlar uchun mufassal ro‘yxat — katalog bor). Shuning uchun o‘quvchini ogohlantirib qo‘ymoqchimizki, biz professor Kerning yurisprudensiya (huquqshunoslik) tarixi, fazoshunoslik va ilo-hiyotga oid ishlarining butun bir bo‘limlariga qo‘l urmadik. Bu qulyozmalarda musulmonlarni qanday qilib xristian diniga ishontirish haqida boshqa dalillar bilan birga, qur’ondan parchalar keltirib bildirgan o‘ziga xos fikrlari diqqatni tor­tadi. Endi esa o‘quvchilarni prof. Ker tomonidan lotin tilida tayyorlangan «S-Peterburgda Sharq akademiyasi tuzish» loyihasi bilan tanishtirish qoldi. Loyiha yuqorida aytib o‘tilganidek, 1822 yilda tasodifan topilgan edi. Bu loyiha 1730 yillardayoq Rossiyaning manfaatlari Sharq bilan qanchalar bog‘liq ekanligi­ni ko‘rsatuvchi aniq dalil bo‘lishi mumkinligini hisobga olib, P. S. Savelevning yuqorida aytilgan shartnomasining qisqacha bayonini keltiramiz. Sharq tillarini o‘rganish zarurligi:

XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlarida O‘rta Osiyo xalklari tarixining tarixshunosligi.

XIX asrning 30-60 yillarida O‘rta Osiyo xonliklari tarixi tarixshunosligi.

O‘rta Osiyo xonliklarining chor Rossiyasi tomonidan bosib olinishi tarixining maxalliy tarixshunosligi.Россияси тоР

Rossiya o‘zining jo‘g‘rofiy joylashuviga ko‘ra Sharqning ta’-siriga g‘arbiy Ovrupoga nisbatan ko‘proq berilgan edi. Sharq bilan Rossiya kabi uzoq davrlardan beri bu qadar bog‘langan birorta mamlakat yo‘q.1
Rossiya Sharq bilan eng yaqin aloqada bo‘lgan davr—uning tarixining eng dastlabki davridir. VII—X asrlarda Kaspiy bo‘y-laridan Irtishgacha, Volga bo‘yidan Azov dengizi va qrimgacha bo‘lgan bepoyon hududda hazor urug‘iga mansub turli o‘rdalar xo‘-jayinlik qilganlar.2
Hazor-rus munosabatlari" xususida gapirar ekanmiz, tojik tarixchisi Faxriddin Muborak Marvaziyning XIII asr oxiri-da yozib qoldirgan ma’lumotlariga qisqacha to‘xtalamiz. Uning qo‘lezmalari 1927 yili qisman nashr ztilgan bo‘lib, ro‘yxati Lon-donda saqlanadi. Unda hazor yozuvi xususida qiziqarli ma’lu­motlar bor. Mana, bizni qiziqtirayotgan savol yuzasidan tarix-chi Faxriddin nima deydi: «Hazorlarda ruslardan kelib chikdan, Rum va yunon xalqlari tarmog‘i bo‘lgan urug‘lar bor. Ularning maishiy hayoti hazorlarnikiga o‘xshaydi. Harf va yezuvlari bir-biriga o‘xshash». Aftidan muallif bu yerda Dunay bulg‘orlari ha-qida yozgan. Chunki bunday bulg‘orlar slavyan alfavitidan foy-dalana bilishardi.3
Arab jo‘grofiyunlari hazorlar turklardan kelib chiqqan de-yishardi. Hozirti davrda (lingvist) tilshunoslar' Volgabo‘yi bulg‘orlari tilining qoldiqlaridan hazor nutqi bazasida chuvad! tili paydo bo‘ldi, degan xulosaga kelishdi.4
Rossiyaning Bag‘dod xalifaligi viloyatlari bilan jonli savdo aloqalari olib borgani ma’lum. Xalifaning kumush dirham tangalari Rossiya hududida arxeologlar tomonidan juda ko‘plab topilgan. VII—VIII asrlarga tegishli bu jarayonni IX asrgacha bo‘lgan Rusning Sharq bilan savdo qilishga qodir xo‘jalik ta-raqqiyotining belgisi sifatida qarasa bo‘ladi. Rus knyazlari Vladimirdan boshlab, o‘z ismlari bilan kumush tangalar zarb qila boshlaganda bu tangalar arab dirhamlari og‘irligiga aso-san zarb qilinardi. Arablar rus mamlakati haqidagi ma’lumotlarni Vizantiya orqali yoki Volgabo‘yi bulg‘orlaridan olishardi.
Bag‘dod xalifasi Muqtadir elchixonasi xizmatchisi Ibn Faz-lan ruslarni Volgabo‘yida, bulg‘or yoki hazorlar yurtida ko‘rganini aytadi (922 y.). Arab tilida yozuvchi jo‘g‘rofiyunlar g‘arbiy Ov-rupo to‘g‘risida yetarli ma’lumotlarga ega bo‘lmasa-da, ruslar va boshqa Sharqiy Ovrupo xalqlari haqida mufassal ma’lumotlar­ni qrldirishgan.
Kiev Rusining dastlabki knyazlari o‘z nazariyalarini X asr-dayoq (907, 911, 945, 944 (945) va 971 yillarda) shartnoma tuzil-gan Vizantiyagagina emas, Kaspiy dengizi ortidagi viloyatlarga ham tiqishgan edi.
Vizantiya bilan tuzilgan shartnomalar nafaqat huquqiy yod-gorliq, balki qadimgi Rusning Vizantiya bilan aloqalari haqida yozma ma’lumot va ilk rus yilnomalarida yozilgan voqea-larning tasdig‘i hamdir. Chunki bundan oldingi shartnomalar bizgacha yetib kelmagan. Arab tilli yozuvchilar ruslarning Sharqqa va ayniqsa Kaspiy bo‘ylariga kelganlari haqida yozadilar, rus o‘rta asr adabiyotida bu haqda ma’lumotlar bor.
IX asrdayoq ruslar Don, Volga daryosi orqali qo‘shni davlat-larga sayohat qilishardi, undan Kaspiyga o‘tishar, so‘ng Turgan (Urganch) ga kelishar, ba’zan u yerdan tuyalarda o‘z mollarini Bag‘dodga jo‘natishardi.
Ruslarning Kaspiybo‘yi o‘lkalariga birinchi yurishi 912—913-^yillarga to‘g‘ri keladi.1
Sharqshunos V. F. Minorskiy Londondagi Hindiston ishlari bo‘yicha vazirlik kutubxonasida ishlayotib, XI—XII asrning o‘rta osiyolik tabib-tadqiqotchisi Sharaf al Zamon Tohir Map-vaziyning Rus to‘g‘risida qisqacha qiziqarli ma’lumot beril-g-an kitobining arabcha nusxasini uchratdi.2 Asardan muhim par-chalar keltiramiz.
«Ruslar to‘g‘risida gapiradigan bo‘lsak, ular dengizdagi orol-da yashashadi, orol hajmi u chetidan bu chetigacha uch kunlik yo‘l. Unda daraxt va o‘rmonzor bor, atrofi yo‘llar bilan o‘ralgan. Ular juda ko‘p sonli va kilichga suyanib yashashadi. Agar biron erkak kishi o‘lsa, bor mol-mulkini qizlariga, o‘g‘liga esa faqat qilichini berishadi vaotangiz shu qilich yordamida mol-mulkka ega bo‘ldi, siz ham uning izidan boring», deyishadi.
Uch yuzinchi yilning oylaridan birida xristianlarga aylan-magunlaricha ular shu tarzda tarbiyalanishgan. Xristian bo‘lish-gach, din qilichni ular turmushidan siqib chiqardi, ular meh-nat .va kamtarlikka qaytishdi, yashash uchun mablag‘lari qis-qardi.
Shunda ular musulmon bo‘lishni istab qolishdi, chunki bun da ularga bosqinchilar va muqaddas urushlar qilish — avvalgi hayotga q'aytish imkoni tug‘ilardi.
Ular Xorazm xoniga o‘z xonlari Vladimirning yaqinlaridan to‘rt kishini elchi qilib yuborishdi. Va ular islom diniga o‘tish-di. Bu baquvvat irodali kishilar uzoq yurtlarga bosqin uchun . piyoda ketaverishar, Hazor (muallif aftidan Azov dengizini shunday ataydi) bo‘ylab kemalarda sayohat qilishardi. Boshqa ke-malarni qo‘lga tushirib, mol-mulkini tortib olishib Pontus (qora dengyz) orqali Konstantinopolga sayohat hilishardi. Vir marta ular Hazor dengizida sayohat qilib yurib Burdaning vaq-tinchalik egasi ham bo‘lib olishdi.
Ularning jasur va chapdastligi ma’lum, har biri boshqa xalq vakillarining bir nechasiga bas kelardi. Agar ularning oti bo‘lib, suvoriy bo‘lganlarida edi, ular kishilar uchun dahshatli kuchga aylangan bo‘lishardi.
. Ruslarning xristianlikni qabul qilishi 988—989-yillarga to‘g‘ri keladi. Vladimir ismli bir necha rus knyazlari bor edi. Vladimir Svyatoslavovichdan (1015) keyingi eng mashhur va yirik knyaz Vladimir Monomax (1113—1125 y.) edi. «Monomax quroli bu Ulug‘ knyazni g‘arbu Sharqqa shu qadar mashhur qildiki,— deb yozadi «Rossiya Kolumbi», tarixchi N. M. Karamzin,— uning o‘omi yilnomachilarning yozishicha dunyoda momaqaldiroqday guldirardi, qo‘shinlar undan qo‘rqib turishardi. Yangi yozuvlarga' ishonadigan bo‘lsak, Vladimir Grek imperiyasini ham qo‘rquvga solgan. Ular­ning hikoya qilishlaricha, Vladimir bobolarining greklar usti-dan qozongan g‘alabalarini eslab, ko‘p sonli lashkarini Mstis­lav boshchiligida Adrianopolga yubordi va Fransiyani egalladi. qo‘rqib ketgan Aleksey Komnin Kievga kesar (qaysar) Avgust-ning jonbaxsh xoch (krest) og‘ochini, javohirly qadahini; Vla­dimirning bobosi Konstantin Monomaxning toji, oltin zanjiri va barmalarini sovg‘a qilib yubordi. Yefes Mitropoliti Neofrit bu sovg‘alarni buyuk knyazga taqdim qildr, tinchlikka o‘ndadi. Kiev jome’ ibodatxonasida unga imperatorlik tojini kiydir-di va Rossiya shohi deb e’lon qildi. Moskva qurol palatasida Monomaxning oltin qalpog‘i, zanjir, hassa, skipetr va qadimiy barma saqlanadi. Bizning shohlarimiz tantanali marosimda yasa-nadigan bu ziynatlar rostdan ham (Vizantiya Imperatori — st.) Aleksiyning sovg‘asi bo‘lishi mumkin.1
N. M. Karamzinning ma’lumotlaridan bilamizki, X asrda Rossiya hukmdorlari Vizantiya imperatorlaridan shohona sovg‘a-lar talab qilib turishgan. XIV asrdagi Moskva Ulug‘ knyazlari ko‘pincha ana shu ba’zilari Gresiyada yasalgan (bu ulardagi yozuv-lardan va buyumning o‘zidan ham ko‘rinib turibdi)' boyliklar tu-fayli vorislariga vasiyatnoma berishni rad etishardi.2 Biroq Frakiyaning bosib olingani shubhalidir.. qadimiy yilnomalar-da Vladimirning asosan Gresiyaga munosabatlarigina yozilgan. Shu bois Marvaziyning yozganlarini o‘sha* davr voqealari bayoni bilan qiyosiy tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, Sharaf al*Zamon Tohir Marvaziyning yozganlari tarixny haqiqatga to‘g‘-ri keladi va N. M. Karamzin ma’lumotlariga moe. Faqat XII aerning saroy tabib olimini bu tarixiy voqealarni yoznshga nima undaganini aniqlash qiyin. Ruslarning islom dinini qabul qilgani (ehtimol muallif Vladimir Monomax siyosatidan noro-zi bo‘lib, Xorazm xoni xizmatiga o‘tgan ruslarni nazarda tutgan-dir) haqida ma’lumotlar borligiga qaraganda Marvaziyning asari Xorazmning XI asr tarixiga tegishli, chunki yuqoridagi vo-qealar xususida Beruniy ham «Osoru-l-boqiya> (Xronika) asari-da yozgan. U. Xorazmda slavyanlar ko‘p bo‘lib, ular ichida ilmli-lari ham borligini aytadi. Beruniy o‘lardan slavyan va yunon tillarini o‘rgangan edi.
Mavzuimizning asosiy masalasi qadimgi Rus va Sharq mu-nosabatlari bo‘lgani uchun, mo‘g‘ullar davrigacha bo‘lgan qadimgi rus yozuvi yodgorliklarini qisqacha ko‘rib o‘tamiz va ba’zi yil-noma ma’lumotlarini tahlil qilish orqali Sharq mamlakatla-rining Sharqiy Ovrupo kengliklariga ta’sirini yoritamiz.
Mutaxassislarning fikricha, Kiev knyazi Yaroslav Degnoning (1046—1054) ilmiy-siyosiy g‘oyalari ruslardan chiqqan birinchi mitropolit Illarionning «Slovo o zakone i blagodati» (1037 — 1050 yillar orasida yozilgan) asarida yorqin ifodalangan. «Slo­vo» ning mavzui — xalqlar tengligi va rus xalqini butun jahon xalqlari o‘rtasida ulug‘lashdir.1 Shu asarda Kiev knyazi Vladi­mir Svyatoslavovich «erimizning hoqoni» deb tilga olingan. «Ber­ta yilnomasi» da 839-yilda Ingelxeyt shahriga imperator Lyu­dovik Blag va Polskiy huzuriga Vizantiya imperatori feodal elchilari bilan «ros» xalqidan bo‘lgan qandaydir kishnlar ham kelgani yozilgan. Ular Vizantiya imperatori Feofildan Frank-larning yerlaridan o‘tkazib yuborishni so‘rashgan. Keltirilgan «Ros» nomy janubiy rus (Dnestr januby) qabilalari «parose» larga Yaroslav Dono va uning izdoshi Yuriy Dolgorukiy (1155— 1157) hukmronlik qilgan davrga to‘g‘ri keladi, deyishga asos bo‘la oladi.
Shunday qilib, «Rus hoqoni» bu davr tarixshunosligida «rus knyazi» dan ko‘ra ko‘proq uchraydi. Hoqon so‘zining turkchadan kel­gani shubhasiz. Bu turk ta’sirining g‘arbga qanchalik chuqur ki-rib borganini ko‘rsatadi.
Bu bo‘limda rus — Urta Osiyo munosabatlarining mo‘g‘ullarga-cha bo‘lgan davrga ko‘p to‘xtaganimiz uchun o‘quvchilar bizni kechir-sinlar. Bizning tarixshunosligimiz Urta Osiyoning shimoliy qo‘sh-nisi Rossiyaning Movarounnahr, Yaqin va Urta Sharq, umuman Osiyo bilan o‘sha murakkab davrdagi o‘zaro aloqalari tiklanishi xususidagi yig‘ma, to‘la ma’lumotlarga ega emas. Shuning uchun biz tadqiqotchilarimiz e’tiborini hozirgi zamon jahon tarix ilmi
yetarli manbashunoslik materiallariga egaligiga qaratmoqchi-miz. Ular jumlasiga «Yilnomalar to‘plami» («Svod letopisey») — bu turdagi ilk o‘ziga xos tarixiy asardir. Bizgacha yetib kelgan rus yilnomalaridan «Davriy yillar qissasi» («Povest vremenno‘x let») ham shunday asardir. Fanda t'adqiqotchi qoqilmay-surinmay o‘tadigan yoritilgan to‘g‘ri tekis yo‘l yo‘q. Tadqiqotchilarimiz Rossiya va- Urta Osie qadimdan aloqada bo‘lib kelganini tan olishea-da, baribir bu sohada tarixshunosligimiz Urta Osiyoning bu davr voqealari tarixiga doyr tegishli tadqiqotlarga ega emas.1 Shu bois o‘quvchilar e’tiborini («Svod letopisey») «Yil-nomalar to‘plami»ga qaratmoqchimiz. Bu yilnoma 862—1117 yil­lar orasidagi rus tarixiga doyr voqealar bayonini o‘z ichiga oladi. «Povest vremenno‘x let» ning sanasiz qismida «Rumdan Bulg‘or va Hvalis (Xiva) va Sharqqacha somoniylar davlatiga yurish mumkin» ligi yoziladi.2 Bu yerda muallifning o‘z mamlakati jo‘g‘rofiyasini yaxshi bilishi sezilmaydi va uning Vatani Urta Osiyo xalqlari, balki butun Sharq bilan aloqa o‘rnatishdan man-faatdorligi odatdagi hol. Kelib chiqishiga ko‘ra chechenlar, turk va dashtiylarga qondosh (1.353); hvalislar (1.353) —Kaspiy or-tida yashovchi xorazmliklar — xivaliklardir. Kaspiy dengizi Pyotr I davridagina kartalarga shunday (kaspiy xalqi nomi bi­lan) yozildi. Barandiylar (1.176) — turklardan kelib chiqqan ko‘chmanchi xalq, ba’zan ynlnomachilar ularni turklar bilan .teng o‘ringa (1.173, 375), qo‘yishadi. Ynlnomachilar ularning yurishlar paytida qora quyunday paydo bo‘lishini aytishadi (11.463). Ma-salan, 965- yilda «qissa» Svyatoslavning hazorlar ustiga yurishi va ularning qochishi haqida yozadi. Shu bilan bir qatorda yilno-machi Kavkaz tog‘ etaklari va cho‘llarida yashovchi yassilar, osetin-lar va qosog‘i cherkezlar (1.47, 201, 244: 11.311) va ular ustidan qozonylgan g‘alaba haqida xabar beradi.
XII asr oxirida (1188 y.) oliy tabaqaga mansub, chamasi, har-biy kishi yozgan asar paydo bo‘ldi. U XII asr durdonasidir, ran «Igor polki haqida qo‘shiq» yoki «Igor jangnomasi» haqida ketyapti. «qo‘shiq» ning mavzusi Novgorod knyazi Igor Svyatosla­vovich tomonidan 1185 yilda poloves-dashtliklarga yetkazilgan mag‘lubiyat. Asarning yuksak badiiy qiymati xususida gapirib o‘tirish bizning vazifamizga kirmaydi. Asarning vatanparvarlik va ko‘tarinki ruhi XII asr Ovrupo adabiyoti durdonalari bilan bir qatorda Kiev Rusining yuqori madaniy darajasidan guvohlik beradi.
Bu bobning vazifasi feodal Rusning Sharq bilan aloqalari bo‘lgani uchun «Igor jangnomasi» ning turkiy so‘zlari xususida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz. Bu masala bilan rus olimlari turkolog P. M. Melioranskiy, tilshunos F. Ye. Korsh, turkolog S. Ye. Malov va shoir Uljas Sulaymonlar shug‘ullandi1 Ular «Jangnoma» dagi sharqiy, asosan turkcha so‘zlarni ajratib chiqishdi.
Ulardan ba’zilarini ko‘rib o‘tamiz: «b’lvan — idol, tosh sa­nam; pahlavon— qahramon, botir; boyon — boy; boyarin — boyonlar; biy — zodagon; or’tma —ortimdan; nachata — tanga turi, eski arab puli; yar — jarlik^ qoshey — yey o‘qi yoxud qo‘shchi va hokazo.
Billar deb Kiev Rusining chegaralarida yatagan qovud turk qabilalari oqsoqollari boshliqlarini atashgan degan fikr keng tarqalgan. qovudlarni ko‘pincha turklar gerongli klobuklar, qo-ra dengiz va Arab dengizi bo‘ylab savdo aloqalarida bo‘ltan xalq bilan chalkashtirishadi («Jangnoma», 22-bet).
«Igor jangnomasi» ma’lum bo‘lishi bilan, uning qadimiy-ligiga shubha tug‘ildi. Masalan, tilshunos Senkovskiy &Jangno-ma» ni qadim zamonda emas, balki feodalizmning so‘nggi davri, XVIII asr kishisining maqsuloti, deb aytdi.1 She’riyat bilim-doni A. S. Pushkin «Igor jangnomasi» ning bir xilligi va tilining yaxlitligidan kelib chiqqan holda, bunday shubhalarga qarshi chiqdi, bunday yodgorliklarning keyingi davrda yasalishi mumkin emas, deb hisobladi. ■
1964 yilning may oyida mamlakatimiz Fanlar akademiyasida «Igor jangnomasi» ning yezilgan davri muhokama qilindi va muhokama qatnashchilari uning haqiqatan qadimiyliginya tasdiq-ladilar.2
Tilshunos tarixchilar tomonidan allaqachon isbot qilinganki, Rossiyaning mo‘g‘ullargacha bo‘lgan yozuvida juda ko‘p sharq so‘zla-ri uchraydi: ol-az, al-ik, bazer, oasureni, bier, haqon, kaliber, klobuk, qumiz, qur’an, ma’azin, mitan, mitet, mana, el, tarir, tovar, gyar, chek, chertok, shater va boshqalar.
Yuqorida aytilganidek, Svyatoslav hazorlarning yerlzrini bo-sib olishdan voz kechib, Bolqon yarim oroliga ketdi, birOq u yerda xam ko‘p bo‘lmadi. U qisqa vaqt Bulg‘oriyada qoldi, so‘ng grek jang-chilari siquvi ostida ruslar u yerdan xam ketib, Kievga qaytib kelishdi.
Shunday qilib Svyatoslav Dunay yerlarini qo‘ldan chiqardi. XI asrda" ruslar nafaqat Kaspiy, balki qora dengizdan ham uzib qo‘yilgan edilar; janubiy rus cho‘llarini musulmon madaniyati ta’siridagi qipchoqlar egallashdi.
■ Svyatoslavning o‘limidan so‘ng ruslarning tashqi siyosatida o‘z-garishlar yuz berdi. X asrdagi Vizantiyaga va musulmon mintaqa-lariga yurishlardan farqli o‘laroq, Kiev knyazlari Vladimirdan (978—1015) boshlab, qora dengiz va Kaspiy dengiziga egalnk qilishga urinmay qo‘ydilar.
Keyin mo‘g‘ullar zulmi 243 yil davom etdi (1237—1480). Mo‘-g‘ullarning bosqinchilik yurishlaridan so‘ng ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan, jahon tarixida mislsiz ulkan imperiya dunyoga kel-di. Rus knyazlari va dindorlari qizil Urdada mo‘g‘ullardan ko‘p-roq vakillarga ega bo‘lsa-da, biroq bu Rossiyada jo‘g‘rofiy va tarixiy duneqarashning kengayishiga olib kelmadi.
Mo‘g‘ul hukmronligi davrida Rossiya xalqlarining ozodlik kurashini tasvirlovchi «Kalka daryosi bo‘yidagi jang qissasi» (1223 y.), «Ryazan knyazligi (bekligi)ning inqirozi qissasi» (1237 y. dekabr) asarlari yaratildi. Birinchi bosqinga ulkan Ryazan knyazligi (1237 y.) duchor bo‘ldi. Mo‘g‘ullarning bir qismi Polsha va Sileziyaga bostirib kirdi, boshqa qismi Vengriya va Serbiyani egallab, Adriatika dengizigacha yetib bordi. Botu tuz-gan Oltin Urda butun Ovruponi bosib olishi xavfi yuzaga kel-di. Mo‘g‘ul bosqinchiligiga qarshi kurash g‘oyasi «Aleksandr Yaros­lavskiy qissasi» (1263) da o‘z ifodasini topgan. «Kulikovo jangnomasi» (1380) asari esa mustaqillik uchun milliy-ozodlik harakati mavzuini yakunlaydi. «Moskvaga tatarlar bosqini qis-sasi»da 1382 yili Moskvani egallagan Oltin Urda xoni bir lecha yillar To‘xtamish bilan kurashib, uni Volga ortiga quvib yuborgans tasvirlanadi. Asarda xon Moskva tomonga yurib Yeles (Lipesk viloyati) gacha yetganligi, biroq To‘xtamishni boylikla-ridan mahrum etish uchun o‘z lashkarini yana janubga burganligi haqida fikr yuritiladi.
Moskva mo‘g‘ul bosqini haqidagi hikoyalarda bosh qahramon Moskvaning o‘zi — qo‘rg‘on va buyuk knyazlik markazi sifatida emas, balki Rus yeri markazi sifatidagi Moskva edi. Shu bilan birga bu asar muallifi Amir Temurning Oltin Urdaga qarshi kurashi Moskvani mo‘g‘ullardan saqlab qolish imkonini berga-nink tak oladi.
Shunday qilib, XV asrning ikkinchi yarmidagi rus yilnomala-ri Sharh bilan aloqada bo‘lsa-da, ularda kengroq jo‘g‘rofiy va tarixiy ma’lumotlar yo‘q. Masalan: tverlik savdogar Afanasiy Nikitinning (1466—1472) ma’lumotlari bunga guvohlik be-r'adi.1
1480 yili mo‘g‘ul zulmi tugatildi. 1483 yilda esa ruslarning Sibir, Irtish hamda Ob etaklariga dastlabki yurishi amalga oshirildi. Rossiyaning Urta Osiyo xonliklari bilan aloqalari muntazam emas edi.
1464 yili Ivan III Hirotga, Temuriy sulton Abu Sayd saroyi-ga elchilarini yuboradi. Tarixchi Abdurazzoq Samarqandiy rus elchixonasining Hirotga kelganini yozadi, biroq elchilar maqsadi noma’lum. 1490 yili temuriy Sulton Husayn Boyqaroning elchisi Urus Bahodir Moskvada bo‘ldi. U «do‘stlik va mUhabbat» taklif etib kelgan edi. Bu xaqda ba’zi rus yilnomalar'ida yozilgan.
XVI asrda Moskva Urta Osiyo va Hindiston haqida hech qanday ma’lumotga ega emas edi. Ivan IV (1530—1584) davrida qozon(1552) va Hojitarxon, Ashtarxon (Astraxan, 1554) olingach, Urta Osiyo xonliklari va Rossiya o‘rtasida aloqa o‘rnatilib, Rossiya-ning ayniqsa Xiva, Buxoro bilan aloqalari kuchaydi. Endi bu yerlarga keluvchi rus va chet elliklar orqali Urta Osiyo to‘g‘ri-sidagi bilimlar kupaya boshladi. XVI—XVII asrlarda Urta Osiyo to‘g‘risida maxsus tarixchilik asarlari bo‘lmaganini aytish, joiz. Biroq har holda ko‘rib o‘tilayotgan davrda Ovrupo va Rossiyaning Sharq mamlakatlari bilan savdo aloqalari kengayiShi oqiba-tida Rossiyaning Urta Osiyoning siyosiy va iqgisodiy ahvoli xu-susidagi tasavvuri ancha kengaydi. Bunga Fazlulloh Isfaxoniy-ning (XV asr boshi) «Buxoro mehmoni kundaliklari», Antoniy Shenkinsonning «Buxoroga sayohat> (1558—1560) asarlari, Xiva elchnsi Hoji Yusufning Moskvadan (1617) xarid qilgan mollari ro‘yxati ... bunga yorqin misol bo‘la oladi.
qadimiy manbalar jumlasiga 1627 yiln tuzilgaI «Katta chizma» («Bolshoy chertyoj») kitobiga kirgan Rossiyada Urta Osiyo to‘g‘risidagi jo‘g‘rofiy va kartografik' tasavvurlar ham kiradi. Besh marta nashr etilgan (1773, 1792, 1838, 1846 yy.) va Urta Osiyo to‘g‘risida qiziqarli ma’lumotlarga ega bu kitob XVII asr boshi rus tarixhunosligining noyob yodgorligi1 hisobla-nadi.
Rus madaniyati, fani va publitsistikasida (chet ellardagi kabi) Rossiya tarixi ko‘pincha ikki davlat — Pyotrdan oldingi va Pyotrdan keyingi davlatlarga bo‘linadi. Rossiya tarixchisi S. M. Solovev Pyotr I ni taxtdagi inqilobchi deb atagan edi. Rosskyda sharq tiddarkkk o‘rgannsh Pyotr davridagk yu^ori. taba-qalar maktablarida boshlandi. «Evropaga darcha» ochib.-qayta qu-rilgan davlatda ilg‘or fanga e’tibor berayotgan Pyotr Rossiyaning Sharqdagi manfaatlarini ham esdan chiqarmadi. Pyotr I 1702 yil-ning 16 aprelida poytaxtda yashaydigan rus kishilarining sharq tillarini o‘rganishlari to‘g‘risida buyruq chiqardi va buning uchun chet eldan tadqiqotchilar hamda muallimlarni taklif etdi. 1724 yilda Peterburgda Fanlar akademiyasi tashkil etilishi bilan chet eldan taklif etilgan Bayer va Ker Rossii Fanlar akademiyasining birinchi sharqshunos olimi bo‘ldilar. Xitoy, qa-dimgi ibriy va arab tillari bo‘yicha mutaxassis bo‘lgan Bayer zamondoshlarining ta’kidlashicha, rus sharqshunosligide sezilar-li iz qoldirmadi. Gap shundaki, Yaqin va Urta Sharq, asosan Turkiya va Urta Osiyo xalqlarining tillarini o‘rganish uchun Pyotr I ning musulmon fuqarolari orasida tayyor tilmoch va vo-sitachilari bor edi.
Masalan, keyinchalik Pyotr I Moldovaning birinchi hukmdori, 1711 yilda Rossiya tarafiga o‘tgan knyaz Dmitriy Kantemir xiz-matidan ko‘p foydalandi. 1792 yildagi fors yurishi paytida turk va fors tillarida varaqalar chiqaradigan bosmaxonani knyaz o‘zi bilan olib borgan. Kadrlar tayerlash bo‘yicha amaliy ishga 1716 yil 18 yanvargacha chiqarilgan «Moskvadagi lotin maktabla-ridan 5 kishini tanlab, sharq (turk, arab, fors) tillarini o‘rga­nish uchun Eronga yuborish» haqidagi qonundan boshlandi. Kerning achinib xabar beoishicha, Petrning sharqshunoslik sohasidagi ma’-rifiy ishlari ham hali rivoj olib ketmayotgan edi. Petrning chet elga birinchi safari vaqgidayoq (1697—1698 y.) asos solin-gan Peterburg Kunst kamerasi — ajoyibotlar muzeyiga sharq manbalari ham qo‘yilib turar, lekin ular 1735 yilgacha tartib-siz holda yotar edi. Petrning buyruqlari bajarilishini nazorat qiladigan odam yo‘q, fors yurishi vaqtida yig‘ib kelingan va shu muzeyga berilgan kitob hamda qo‘lyozmalar ro‘yxatga olinmay yotar et. Pyotr va uning birinchi vorislari daarida kitob va qo‘lyozmalarning bir qismi tashqi ishlar kollegiyasida, bir qismi esa ayrim kishilar qo‘lida qolib ketdi. Shulardan biri sifati-da Ker general Levashevni ko‘rsatadi. 1722 yilda Eronga yurish paytida Pyotr I Volga bo‘yidagi Bulg‘or shahri vayronalarini borib ko‘rdi va ularni saqlash haqida buyruq berdi. Petrning buyrug‘iga ko‘ra Oxun qodirmamat Suyunchalev, slobodlik tilmoch Yusuf Eshbo‘latov va arman Ivan Vasilev ellikta qabr toshi yozuvini rus tiliga o‘girib yozib oldilar. Shulardan 3 tasi ar­man tilida edi.! Birok, XIX asrning boshida bu yodgorliklar yo‘qoldi, tarjimalar esa 1771 yilda Yekaterina II hukmronlik qilgan davrda e’lon qilindi. Yozuvlarnyng asl ko‘chirmalari qozon arxivida qoldi. Faqat XIX asrga kelib, chet ellik U. Klap-rot degan kishi 1805 yilda juda qiyinchilik bilan izlab topgan yodgorliklar 1836 yilda e’lon qilindi. Endi Bayer va Ker ha-hida batafsilroq to‘x-talmoqchimiz. Gochlib Zigfrid Bayer 1694 yilda Kenigsbergda tug‘ilib, 1738 yilda Peterburgda vafot et-tan. U Peterburgda 1726 yilning fevralidan sharq tillari ka-fedrasini boshqardi. Graf Osterman unga o‘z kutubxonasidagi Xitoy kitoblaridan foydalanishga ruxsat berdi. So‘ng Bayer mo‘g‘ul, sanskrit va manchjur tillarini o‘rgana boshladi. 1730 yilda Peterburgda uning sharqshunoslik bo‘yicha asosiyishi e’lon qilindi. Lekin Bayer Rossiyada sharqshunos kadrlar^ tayyorlama-di. Faqat Kergina milliy sharqshunos kadrlar tayerlash ishini boshladi. Georg Yakov Ker (1692 yilda tug‘ilib, 1740 yilda Pe­terburgda vafot etgan.) Bayerga qaraganda yaxshiroq ilmiy tay-yorgarlikka ega edi. Ker — Leypsig universitetining magistri, bir qancha musulmon xalqlari tillarining bilimdoni edi. Ros-siyaga u graf Osterman tomonidan taklif qilingan va tashqi ishlar kollegiyasida tilmoch hamda sharq tillari muallimi va-zifalarida edi. Ker Fanlar akademiyasida ishlamasa ham, 1733 yilda Akademiyada ko‘rib chiqish uchun «Rossiya imperiyasida sharq fani va tillari jamiyati yoki akademiyasi» tashkil qilish loyi-hasini taqdim etdi. Afsuski, bu loyiha qo‘lyozma holida qolib ketdi va akademik Fren 1821 ynldagina Fanlar akademiyasi arxividan bu qo‘lyozmani topib oldi. Uzining loyihasida,— deb yozgan edi I. Yu. Krachkovskiy, — Ker Sharqda asosiy va amalny ishlar xodimlari tayyorlash masalalariga to‘xtalgan, zarur o‘quv qurollari yaratish haqida gapirgan. Keng tadqiqot ihlarini rejalashtirgan. Rossiya davlati uchun arab, fors, turk va tatar xalqlarining tarixiy manbalaridan olingan hujjatlarning ahamiyati katta ekanligini ta’minlagan edi.
V. V. Bartoldning guvohlik berishicha, Ker arxivi T.I.M. ning Moskva kutubxonasida turibdi: 1877 yilning 24 avgustida «Rus gazetasi» sahifasida «Rus — Osiyo jamiyati» maqolasi e’lon qilindi. Maqolada jumladan quyidagilar aytiladi: «U (Ker) '1726—1737 yillarda Moskvada o‘zining Sharq bo‘ylab qilgan 30 yillik safari davomida yiqqan barcha ma’lumotlar to‘plami bilan keldi, lekin buning uchun biz Pyotr I dan minnat-dor bo‘lishimiz kerak, chunki u ruslarni Sharq bilan tanishti-rishga harakat qildi. Shuningdek, Kerni ham Rossiyaga u tak-lif qildi».
Keyinroq, 1732 yilda Ker ishga kirishgach, Peterburgga uning qo‘lida til o‘rganish uchun 6 ta shogird keldi:
Sergey Yakovlev — pod’yakning o‘g‘li, Pyotr Voronin — cherkov qorovulnning o‘g‘li, Vasiliy Goratinsev — ruhoniyning o‘>li, Fyo­dor Chernitsin — ikonachining o‘g‘li (ikkalasi ham falsafa mak-tabidan), Pyotr Shukin — o‘ziga to‘q dehqon o‘g‘li va Pyotr Che-kalskiy — pod’yak o‘g‘li (ikkalasi ham ritorika maktabidan). Hujjatlardan ma’lum bo‘lishicha, Moskvadan kelgan shog‘irdlar-ning har biri xazinadan kuniga 8 titsindan olar edilar, .bu mab-lag‘ juda oz bo‘lib, shars tnllarnni o‘rganish ishlarins sekin-lashthshb qo‘ydi. Tashqi ishlar kollegiyasida ishlagan butun davr mobaynida Ker namunali pedagogik faoliyati bilan birga fors va turk tillaridagi risolalarni nemis tiliga yoki rus tilidan. yuqoridagi tillarga tarjimalar qilganligini aytib o‘tish ke­rak. Uning tashqi ishlar Ministrligi Bosh arxivi Moskva kutub­xonasida saqlanayotgan juda ko‘plab bosma qo‘lyozma asarlari orasidan 137 ta harf tasvirlangan qo‘lyozmalar daftarini biz-birinchi o‘rinda aytishimiz kerak. Turkiston general-gubernato-ri K. P. Fon-Kaufmanning 1876 yilda 45 nusxada e’lon qilin-gan kundaliklaridan olingan shu qo‘lyozmaning surat ko‘chirmala-ri ham qo‘lyozma bilan birga turibdi. Kerning alfavitlar yig‘ish bo‘yicha buyuk ishlaridan keyin, sharq tangalari boy kolleksiyasi to‘g‘risida eslatib o‘tishimiz kerak: bu yerda Pekarmon tangala-rining suratlari, arab xalifasi Muoviya ibn Marvon, Al-Man-sur, Xorun-ar-Rashid va Samarqand, Marv, Bag‘dod, Turkiya, Hin-diston, Xitoy va boshqa yurtlarning tangalari tasvirlari uch-* raydi. Bu kolleksiya faqat o‘zining boyligi bilangina emas, balki professor Ker qanchalik ter to‘kib mehnat qilganligi bilan ham diqqatni tortadi: deyarli har bir tanganing old va orqa tomonidagi mayda-chuyda yozuv belgilar qog‘ozda batafsil g‘ berilgan, ularning aniq qiymati va chiqarilgan vaqti ko‘rsa-tilgan. Bu ishni Ker bosib chiqarishga tayyorlagan bo‘lishi kerak, deb taxmin qilish mumkin. Chunki ish juda puxta bajarilgan. U tuzgan Kavkaz va Urta Osiyo jo‘g‘rofik xaritasida dare, dengiz, tog‘, shahar va elatlar joylashgan hududlar ko‘rsatilgan. Bu xa-rita Sharq haqida o‘sha davrdagi jo‘g‘rofik bilim va tasavvur-larning namunasi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Lekin uchinchi xarita, qora dengiz atrofidagi Turk yerlarining xaritasi qir-g‘oqlar belgilanishi bilan ham, turli joylarning kattalikla-ri proporsional aks ettirilganligi bilan ham hozirgi xarita-lardan farq qilmaydi. Bu qo‘lyozma xaritani professor Ker 1723 yilda Konstantinopol shahrida chiqarilgan xaritadan ko‘-chirib olgan bo‘lsa ham, avvalgi ikki xaritaga nisbatan ahamiyat-liroqdir. Biz bu xaritada hozirgi Janubiy Rossiya va Tavriya yarim oroli yerlarida juda ko‘plab turkcha nomli joy va sha-harlarni-ko‘ramiz: bularning ko‘plari chbrizm qo‘l ostiga o‘tishga ulgo‘rganlar, lekin avvalgi nomlari saqlanib qolgan, boshqalari esa ruscha nom olganlar: bir qancha joylarning faqat nomi emas, o‘zlari ham yo‘q bo‘lib ketgan va ular qiziqarli arxeologii tadqiqot va qazilma ishlari olib borish uchun manba bo‘lishi mumkin. Uz takliflarimizni 2—3 misol bilan tasdiqlashga tanyormiz: Shu xaritada Oqmachitdan g‘arbda Eski — Furun (Eski Uchoq) shahri ko‘rsatilgan. Lekin u yangi kartalarning birorta-sida ham yo‘q. Xuddi shuningdek qrimning janubiy qirg‘og‘ida, Yalta yaqinidagi Kit, qurdak va boshqa shaharlar. Kafa va Eski qrimning shimolrogidagi Sulton saroyi shaharlarini ham yangi xaritadan topa olmadik. Professor Ker qo‘lyozmalarining eng mashhurlario‘i qisqacha sanab o‘tar ekanmiz, bular uning Moskva Bosh arxivi fondida saqlanayotgan asarlarining 20 dan bir qis-mi ham emasligini aytib o‘tishimiz kerak. Fondlardan birida esa uning e’lon qilingan va qilinmagan asarlari qancha (hamma fondlar uchun mufassal ro‘yxat — katalog bor). Shuning uchun o‘quvchini ogohlantirib qo‘ymoqchimizki, biz professor Kerning yurisprudensiya (huquqshunoslik) tarixi, fazoshunoslik va ilo-hiyotga oid ishlarining butun bir bo‘limlariga qo‘l urmadik. Bu qulyozmalarda musulmonlarni qanday qilib xristian diniga ishontirish haqida boshqa dalillar bilan birga, qur’ondan parchalar keltirib bildirgan o‘ziga xos fikrlari diqqatni tor­tadi. Endi esa o‘quvchilarni prof. Ker tomonidan lotin tilida tayyorlangan «S-Peterburgda Sharq akademiyasi tuzish» loyihasi bilan tanishtirish qoldi. Loyiha yuqorida aytib o‘tilganidek, 1822 yilda tasodifan topilgan edi. Bu loyiha 1730 yillardayoq Rossiyaning manfaatlari Sharq bilan qanchalar bog‘liq ekanligi­ni ko‘rsatuvchi aniq dalil bo‘lishi mumkinligini hisobga olib, P. S. Savelevning yuqorida aytilgan shartnomasining qisqacha bayonini keltiramiz. Sharq tillarini o‘rganish zarurligi:

Rossiya imperiyasi Turk sultoni, Kabardin va Cherkes, Do-g‘iston, Shirvon knyazlari, bundan tashqari qirg‘iz, Tarxon, Bosh-qird xonlari, Xorazm sultoni hamda Buxoro xoni bilan turkiy-tatar tillarida yozma aloqalar olib borardi. Fors tilida esa Eron shohi va Buxoro xoni qo‘li ostidagi joylar va odatda buyuk mo‘g‘ullar deb atashadigan Shimoliy Hindiston imperatori bilan tez-tez yozishmalar olib borilardi; >

Cherkeziya knyazlari va boshqalarga ularning o‘z tillarida davlat hujjatlari yozib yuborish mumkin bo‘ladi. Xatolarsiz yozilgan bu hujjatlar aniq, har ikkala tomon uchun tushunarli bo‘ladi. Bu buyuk hind imperatoriga ham tegishlidir;

Osiyo elchilari ancha bilimdon, o‘qimishli kishilari qur-shovida Rossiya imperatori saroyiga tez-tez tashrif buyurishadi. Ular bilan nozik masalalarda suhbatlashish uchun ham tilmochlar zarur;

Tilmochlar, mansabdorlar va barcha fuqarolar bu ishlarda o‘zlarining bilimsizligi uchun turli bahonalar qidirib yurish-masin;

Tatarlar, turklar, forslzr, arablar, greklar va lotinlar tarixida Rossiya davlati uchun foydali turli hujjatlar "mav-jud. Lekin, ular tartibga keltirilmagan, mualliflar tekshi-rilmagan, bir voqeaning turli mamlakatlarga tegishli bayonlari taqqoslanmagan; qaysi tildaligiga qarab turlicha aytiladigan asl sharqona nomlar kelishilmagan va izohlanmagan;

Turkiya, Forsiya, Tataristonda xizmat qiluvchi harbiy bosh-liqlar, amaldor, maslahatchi va xizmatchilar bu yerdagi xalq-larning urf-odati, tilini bilishi va ularni Rossiya davlatiga xizmat qildira olishlari zarur;

Mahalliy topshiriqlarni muharrir bajara olish uchun, asl rossiyaliklar Sharqqa goborishlari uchun doimiy kunlik mashg‘u-lotlardan o‘tishlari lozim. Bularning hammasi deydi, Ker, Ros-siyada Sharq fani va tillarini o‘rganuvchi ijtimoiy Akademiya ta’sis etish uchun yetarli.

II. Buning uchun nimalar va kimlar talab etshyuyapti:

Uqimishli va bilimdon, grammatika va stilistika qoida-laridan xabardor, arabcha, forscha, turkiycha, tatarcha yozmalarni ruschaga o‘giradigan va aniq, lo‘nda, chiroyli ifodalay oladigan tarjimonlar kerak. Chunki savodsizroq tarjimon bironta so‘zni shunday o‘girishi mumkinki, bu xato butun ran mazmunini buzib goboradi va ikki davlatning kelisholmasligi, hatto orasi buzi-lib ketishiga sabab bo‘lishi mumkin;

Mirzalar va husnixatchilar— nafaqat turkiy, forscha va arabcha dastxatlarni o‘qiy oladigan, balki o‘zlari ham bemalol xat — nomalar bita oladigan va ularni qayta ko‘chira oladigan kishilar zarur;

Elchilar bilan bo‘ladigan turkiycha, forscha suhbatlar pay-tida adabiyot, tarix, jo‘g‘rofiya va boshqa mavzulardagi gaplarni og‘zaki to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘gira oladigan tilmochlar kerak;

Sharq ' kitobdorlari, diplomatlari, arxivariuslari, nu­mizmat (tangashunos), poliglot {ko‘p til biluvchi) poligistorlari va qadimiy Sharqosori atiqalarini yig‘uvchi va tushuntiruvchilari kerak. Ular Sharqning o‘ziga xos jonli nusxalari bo‘lishadi;

Tarixdan grek, lotin, tatar, turk, fors, arablarga tegish­li, Rossiya imperiyasi uchun foydali ma’lumotlarni ajratib ola biladigan tarixchilar, antikvarlar, filolog va tanqidchilar kerak;

Elchixonalarda maslahatchi bo‘la oladigan, Sharq asarlari-dan Sharq xalqlarini Rossiyaga og‘dirishga yordam beruvchi qoida va fikrlarni ajratib oluvchi Sharq poligistorlari, siyosatchi-lar ,va huquqshunos maslahatchilar zarur;

Bilimdon va yaxshi saboq bera oladigan professorlar ke­rak. Ular orasidan musulMonlarni xristian diniga og‘diruvchi missionerlar ham tanlab olinishs mumkin.

III. qo‘llanmalar:
A) Borlarn yetarli emas, chunkn hozirgacha chop etilgan tur-kiy, forscha va arabcha grammatikalar juda qisqa va xatosi ko‘p, kenglari ham keragicha misollar keltirmaydi:

Sharq tillarining husnixati va chiroyli (diplomatii) jumla tuzish bo‘yicha qam hech nima chop etilmagan. Lug‘atlar kam, borlari ham kambag‘al, to‘ldirilishga juda muhtoj;

Tatarchada esa na leksika, na grammatika qo‘llanmasi yo‘q. Vaholanki, bu eng zarur, dastlabki ish. Arab, fors va turkiy-tatar tillaridagi yaxshi matn va suhbatlar to‘plamlari yo‘q. Pokok va Ganier nashr etgan lotincha tarjimasi bo‘lgan arabcha matnda, tarixchi Abul Faraj, Yevtikaq Aleksandrii asarlarn-dan tashqari, Rossiyaning o‘quvchi yoshlariga foyda keltiruvchi ta-rixiy sharqshunoslik asarlari nashr etilmagan. Boshqa nashr etilganlari yoki Ilohiyot va Bibliyani tushuntirishga tegishli, yoki bilimi yetarli bo‘lmagan yosh magistrlar tomonidan chop etilgan;

B) Mavjud qo‘llanmalar; qisqacha grammatik lug‘atlarga izohlar; frazeologiyadan namunalar, kalligrafiya va uslublar-ning namunalari; xat va suhbatlar; qadimgi davr tarixi, yilno-machilik, geneologiya, jo‘g‘rofiya, numizmatika, urf-odatlar va boshqalarni o‘z ichiga olgan; arabcha, mavritancha, forscha, buxo-rocha, turkiycha, tatarcha qo‘llanmalar. Ular ilmiy holda Georg, Yakob, Ker tomonidan to‘plangan yoki jamlangan va lotin tilida bayon etilishi mumkin;

S) Uzga yurtlardan kutilayotgan qo‘llanmalar: a) Arab, turkiy va fors tillaridagi tarixiy, jo‘g‘rofiy, siyosiy qo‘lyozmalar. Ular Olmoniya, Gollandiya, Angliya, Fransiya, Ispaniya va Italiya kutubxonalarida bu tillarni biladigan ki­shilar tomonidan ko‘chirilib, ro‘yxati elchixona orqali Imperator kollegiyasiga yuborilishi mumkin, yoki Rus hokimiyati topshiri-g‘iga kura Rossiya imperiyasining bu xalqlarni boshqaruvchi mu-sulmon noiblari tomonidan ko‘chirib olinishi mumkin. Yoki bo‘l~ masa, asl nusxyalar Samarkand, Buxoro va boshqa shaharlarning kutubxonalaridan olib qo‘yilishi mumkin, yoki ularni Buxoro kitob sotuvchilaridan xarid qilinishi mumkin;
b) Konstantinopol (Istambul) bosmaxonasida chop etilgan turkcha kitoblar Rossiya elchixonasi bojxonachisi yordamida oson-gina olib qo‘yilishi mumkin;
s) Shu zlchixona yoki Forsiyadagi Rossiya elchisi orqadi ming-lab arab va fors yozuvidagi asarlarni osongina olib, Impera­tor kollegiyasiga yuborish mumkin;
d) Kamchatka sayohatchilarining Sibirda topgan Osiyoga tegish-li barcha narsalar — xat, tanga va qadimiy yodgorliklar bu yerga yuboriladi va yangi Osiyo Akademiyasi kutubxonasiga berilishi mumkin. Chunki, Fanlar akademiyasida turkiy-tatar-fors yozuvla-rini hech kim tushunmaydi.
IV. Akademiyaning ta’sis etilishi foydasi:

Agar Akademiya yoki Sharqiy jamiyat tuzilsa va ravnaya topsa, bundan imperiya uchun katta fonda va shuhrat keladi: Shar­qiy xalqlar yashaydigan hududlarni boshqaruvchi amaldorlar va bu yerliklar urf-odatlari va tillarini o‘rganib, ular bilan yumshoq muomalada bo‘lishga o‘tadilar va ularni ko‘ngilli ravish-da bizning fuqaroligimizga o‘tishga va Imperator janobi oliy-lariga so‘zsiz bo‘ysunishlariga yordam beradi;

Rus olimlari xam Sharqning maxsus bilim va tajribala-rini o‘zlashtiradilarki, bu Rossiyaga fonda keltiradi, uning kengayishi va boyishiga katta yordam beradi;

Yuqoridagi ikki bandning amalga oshirilishi Imperiyaning janubiy chegaralarini yanada kengaytiradi (maxsus izohdan ko‘-rinib turibdiki, Ker «Buyuk Buxogo» ning Rossiyaga qo‘shib oli­nishi loyihasini ham tayyorlagan, biroq bu loyiha yozilib, pod-shohga taqdim etilganmi, yo‘qmi, ma’lum emas /S. T./).

V. Mavjud vositalar (Manba qo‘llanmalar):

Tashqi ishlar bo‘yicha Imperator kollegiyasida saqlana-yotgan turkiy, tatar, fors va arabcha hamda boshqa tillardagi xat, qo‘lyozma va kitoblar;

Graf Duglas janoblariga tegnshli va u Imperator kolle­giyasiga taqdim etmoqchi bo‘lgan turk, tatar, fors, arabcha va boshqa tillardagi nomalar to‘la sandiqcha;

General Levashev tomonidan Shirvonda o‘lja sifatida qo‘lga kiritilgan va hanuzgacha unda saqlanayotgan forscha qo‘lyoz-ma va kitoblar bilan to‘la to‘rg sandiq. Ular bor va Sharq Aka­demiyasi yoki jamiyati irshidagi Shar'^ kutubxonasiga asos bo‘lishi mumkin Bu asarlar vaqt o‘tishi bilan, ko‘chirib olib boshqa yurt-larga olib ketilishi yoki 11 bo‘limning yettita bandida tilga olingan kishilar harakati bilan tezda juda ko‘payib ketishi mumkin. Ular orasida doktor Messershmidt ko‘zga ko‘rinib qoldi, bundan tashqari, Imperator kollegiyasida Osiyo tillarini biluv-chi mirzalar, tarjimon va tilmochlar bor. Xususan: a) turkiy va tatar tillari bo‘yicha: Sud mirzasn — tarjimon Sinevich, tur-kiycha juda yaxshi biladi; turkcha juda yaxshi gapiradigan Mus-tafo Ahma'd, turkcha, tatarcha yoza va gapira oladigan Murtazo Tavakkalov;

b) fors va turkiy tillar bo‘yicha: Bikri Xristofor, bu til-larni ona tiliday biladi;
s) arab, fors, turkiy, sibir-xoldey, samaritan — puni, abis-■sin (xabash), grek va lotin tillari bo‘yicha: Georgiy Yakob Ker, Sharqiy tillar Imperatorlik kollegiyasi professori.
Shuningdek:
d) qalmoq, mo‘g‘ul, manchjur va xitoy tili va yozuvi bo‘yicha: Teofil, Zigfrid Bayer, Akademiyaning qadimgi davr tarixi pro­fessori: Bukxart, yaqinda hoqonlik poytaxti Pekindan S-Peter-burgga qaytgan ajoyib yosh yigit: Bakunin, elchixona mirzasi va Pyotr Smirnov, qalmoq tili tarjimoni.
Va, nihoyat, Olmoniya, Gollandiya, Angliya, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Italiya kutubxonalaridagi Sharq asarlaridan ko‘-chirmalar olish uchun Rossiya bojxonalari qoshida sharq tilla­rini o‘rganayotgan yosh yigitlarni yollash mumkin.
Usha davr savodxonligini, ma’rifatliligi darajasini va Ker birinchi bo‘lib Rossiyaga sharq tillarini o‘rganish urug‘lari-ni qadaganini e’tiborga oladigan bo‘lsak, loyihaning buyukligi, Ker tafakkurining kengligidan, loyiha bajarilishi uchun zarur shartlar aniq belgnlangani, Akademiya tuzilishining zarurligini isbotlab berganidan hayratga tushmay ilojingiz yo‘q. Bu g‘oya qanchalik mustamlakachilik ruhida bo‘lmasin, hozir ham undan chuqur ilmnylik ufurib turibdn. Umuman, inqnlobgacha bo‘lgan davr rus tarixshunosligining asosiy faoliyati Ker g‘oyalarini amalga oshirish bilan bog‘liq. S. S. Uvarovning 1810 yildagi loyihasi bu g‘oyalarni asosan takrorlaydi.
Kerning arxividan Abulg‘ozining «Shajarai turk» asarining nemischaga va Zahiriddin Muhammad Bobur (1483—1530) «Bobur-noma» sining lotinchaga tarjimasini alohida ta’kidlab o‘tish zarur.
Rus sharqshunosligining ilk qadamlari rus jamiyatining Sharqqa katta qiziqishidan dalolat berib turibdi.
XIX asr boshlaridan chor hukumati Sharqdagi siyosatini faol-lashtirdi. «Kerning ilmiy va amaliy sharqshunoslikning Rossiya uchun qanchalik ahamiyatliliginn chuqur tushungan hamda endi tu-g‘ilib kelayotgan rus sharqshunosligining porloq kelajagini ol-dindan ko‘ra bilgani holda olib borgan ilmiy amaliy faoliyati,— deb yozadi A. N. Kononov,— XIX asrning boshlarida Akademiyaning (1803) yangi reglament!!, dorilfununlarning (1804) birinchi umu-miy ustavida, va nihoyat, Osiyo muzeyi tuzilishida o‘z ravnaqini topdi, rivojlantirildi.1 (1818 i.)
XVIII asrda rus sharqshunosligi tarixida Sharqqa oid tarixiy, etnografik materiallarni muntazam yig‘ish boshlandi: qo‘lyozma holidagi bir qator turkiycha lug‘atlar tuzildi; «Ker» maktabi va o‘rta o‘quv yurtlarida tatar va turk tillarini o‘qitish bosh­landi; chuvash, tatar va turk tillaridagi birinchi qo‘lyozmalar nashr etildi.2
Rus turkshunosi A. N. Kononovning fikricha, mamlakatimizdagi sharqhunoslik tarixining 1917 yilgacha bo‘lgan davri ikkita teng bosqichga bo‘linadi; 1854—1855 yillargacha SPb dorilfununining sharq tillari fakulteti tuzilgungacha bo‘lgan davr va undan ke-YI'NGI, to 1917 yilgacha bo‘lgan davrlarga bo‘linadi.3
Peterburg, qozon va Xarkov dorilfununlarining tashkil etilishi Fanlar akademiyasi bilan hamkorlikda XIX asr rus sharqshunosligining keskin kuchayishiga olib keldi. Bu sakrash G. Klaprot, G. Spasskiy, Dorn, Fren, O. I. Senkovskiy, To‘pchi-boshev, Tornou, Sablukov, Xanikov, Berezin, Grigorev, Vasilev, Kovalevskiy, M. Kozimbek va boshqa ko‘plab Rossiya sharqshunos-ligi asoschilari nomi bilan uzviy bog‘liq.
Fanlar akademiyasining sharq tillari bo‘yicha birinchi ad’yu-tanti etib (1804 yil 1 sentyabr) ajoyib akademik bo‘lib yetishgan nemis sharqshunosi Genrix Yulius Klaprot qabul qilindi. U bi-rinchilardan bo‘lib qozoq va uyg‘ur tillarini tadqiq etgan edi. U «Boburnoma», bulg‘orlarning Volgadagi yozuvlari va boshqa sharq yozma yodgorliklari bilan shug‘ullangan ovrupoliklardan biri edi. Uning tashabbusi bilan 1810 yili Rossiyada birinchi sharqshunos-lik to‘plami chiqarildi. A. N. Kononovning aytishicha, Klaprot ulkan bilimga ega, buyuk sharqshunos, biroq uning Rossiyadagi 7 yillik faoliyati rus sharqshunosligida arzigulik iz qoldirmadi.
Sharqshunoslik bo‘yicha FA muxbir a’zosi etib saylangan (1810 y.) birinchi rus olimi Georgiy Ivanovich Spasskiydir (1783—1864 y.). G. I. Spasskiyning ko‘plab asarlari bor. Uning «Drevnosti Sibiri» maqrlasi biz uchun ayniqsa ahamiyatli bo‘lib, unda keyinchalik runiy-turkiy obidalar deb tan olingan sirli yozuvlar to‘g‘risida maqola bor.4
A. N. Kononov G. I. Spasskiyni «Sibirskiy vestnik» jurnali asoschisi deb to‘g‘ri aytadi, biroq, uni «Aziatskiy vestnik» jurna­li asoschisi deb ham atashadi. «Biblioteka dlya chteniya» va «Azi­atskiy vestnik» jurnallari asoschisi O. I. Senkovskiy edi. O. I. Senkovskiy Vilno gubernasida tug‘ildi, Vilno doril-fununida o‘qidi. Usha yerda mustaqil sharq tillarini o‘rgandi. Ta-labalik yillari, 1818 yilda «Luqmon hikoyatlari» ni arabchadan polyakchaga o‘girib, kirish so‘zi va izohlar bilan chop etdi. 1819 yili kureni tugatgach Kichik Osiyo, Sibir, Misr, Nubiya bo‘ylab sayohatga chiqdi va Polsha oynomalarida bu sayohat asosida mate-riallar e’lon qildi.1 Rossiyaga qaytgach esa, «Severno‘y arxiv» va «So‘n otechestva» oynomalarida 1822 yil davomida yo‘l xotirala-ridan bir necha parcha e’lon qildiki, bular ko‘pchilikning e’tibo-rini yosh olim va Sharq tillarini biluvchi sayohatchiga jalb etdi. 1822 yili u Peterburg dorilfununi professori sifatida ishga qabul qilindi va birdaniga ikki — fors va arab tili kafedra-lari mudiri vazifalarini bajara boshladi. Uning mehnatn nati-jalari «Sharq mamlakatlari ilmi, san’ati va adabiyotiga doyr asarlar, tarjimalar "hamda sayohatnomalaru, eng yangi ma’lumot-lar chop etiladigan «Aziatskiy vestnik» jurnalida bosilgan. Senkovskiy 14 yil mobaynida o‘zi asos solgan «Biblioteka dlya chte­niya» va «Aziatskiy vestnik» jurnallariga rahbarlik qildi. Bu jurnallarning rus mada-niyati tarixidagi ahamiyati juda ulkan. XIX asrning 30-yillarida kamdan-kam jurnal uning haqidagi tanqydiy material, retsenziya, eslatma yoki latifasiz chiqardi. Go-goldan tortib Davidov va Protopopovgacha nomashhur yozuvchilar ham o‘z asarlarida uning bilan bahslashishgan. Gogol va Pushkin-ning tabibi, Timofeev va Kukolnikning do‘sti, ilmiy kashfiyot-larni to‘qib chsqaruvchi, o‘zining o‘tkir aqlini fanning eng yaxshi g‘oyalari ustidan kulishga bekorchi sarflagan kishi — Senkovskiy keyingi avlodlar ongiga shunday kirdi. Hatto Belinskiy ham uning tashkilotchilik iste’dodiga tan bergan.
Drujinin Senkovskiyning jurnalistlik maktabida mahorat egalladi. U Senkovskiyni eng yaxshi jurnalist, derdi.
Gersen Senkovskiyni hech nimadan hayratga tushmasligi uchun-gina hurmat qilardi.2
1818 yil 11 noyabrda Fanlar akademiyasida Osiyo muzeyi tu­zildi. U Rossiyada Urta Osiyo va sharqshunoslik tarixida asosiy urin egallaydi. Osiyo muzeyining birinchi direktori etib Xristi­an DanidoYich Fren (1782—1851) tayinlandi. Bu arabshunos, eron-shunos, turkshunos olim Meklenburg-Shver gersogligida, Rostokda-tug‘ilgan. Maktabni tugatgach, dorilfunun talabasi bo‘ldi. Sharq­shunos O. G. Tixsen rahbarligida Sharq tillarini o‘rgandi, nu­mizmatika va fiqh blan shug‘ullandi. 1805 yili Rossiyada erkin fanlar magistra va falsafa doktori unvonini oldi. Rossiyadagi 1804 yilgi birinchi dorilfunun Ustaviga asosan u 1807 yilda qo­zon dorilfununi Sharq kafedrasi professori vazifasini tasdiq-ladi. 1815 yilda esa shu dargohning tarix-filologiya fakulte­ti dekani etib saylandi. qozonga kelgan paytda X. D. Fren 1808 yili Somoniy va Buxoro tangalari xususida kichikroq asar chop etdi. Asarqozonda lotin shrifta yo‘qligi bone, arabcha yozilgan va sarlavhasidagi bir necha qo‘pol grammatik xatolarga ega. Biroq o‘qituvchilik faoliyatining dastlabki yillaridanoq o‘zining kasbiga beqiyos muhabbati va 4>idokorligi, o‘zga talantlarga hasad qilmasligi, fanga yosh iqti-dorli kuchlarnn tortishi va ular ishiga yordamlashishi bilan u barcha talabalarning hurmatiga sazovor bo‘lganligi shubhasiz. 10 yil davomida ruslardan o‘ziga o‘rinbosar tayyorlamagani to‘g‘risida tez-tez Frenga nisbatan aytilayotgan ayblovlarda hech qanday asos yo‘q. 1807 yildayoq Fren gimnaziyaning tatar sinfida ta’lim olgan kamtar, intiluvchan va harakatchan talaba S. V. Kruchininga e’ti-bor berdi. 1809 yili hali talaba bo‘lgan qruchinin Frenning yor-damchisiga aylandi va'professorning (shu jumladan bo‘lajak ta-rixshunos Yarsevning) leksiyalarini tinglashga yetarli tayyorgar-ligi bo‘lmagan to‘rt nafar talabaga yiliga 60 sum maosh bilan rahbarlik qila boshladi. Bevaqt o‘limgina (1809 yil 30 iyul) Kruchininga Frenning izdoshi bo‘lishiga xalaqit berdi. Shundan so‘ng uning ishlarini Ya. O. Yarsev (1792—1861 y.) davom ettirdi. U 1812 yili kureni tugatib, sharq tillari bo‘yicha nomzod dara-jasini oldi, 1816 yili esa magistrlik dissertatsiyasini himoya qildi. 1817 yili Yarsev Frenning tavsiyasi va M. A. Saltikov-ning otalig‘i bilan Forsiyaga- jo‘nayotgan elchilar tarkibiga ki-ritildiva u yoqdan qozonga 1818 yili qaytdi. Bu paytda Fren Fanlar 'Akademiyasi qoshidagi Osiyo muzeyining birinchi direk-tori etib tasdiqlangandi.
qozon dorilfununi 1819 yili martda M. L. Magniskiyning reviziyasidan so‘ng nafaqat talon-toroj qilindi, balki to 1826 yilgacha o‘sha shaxening otaliq niqrbi ostidagi boshqaruvi ostida ishladi. Shunday qilib, Magniskiy o‘zn tuzgan va 1820 yilning 17 yanvarida chor hukumati tasdiqlagan rektor va direktor uchun ko‘rsatma qoidalari asosida dorilfununning faoliyatini qattiq nazorat qilish imkoniyatiga ega bo‘ldi. Rektorga ko‘rsatmada hatto, kafedra professorlari olg‘a surishi lozim bo‘lgan g‘oya va nuqtai-nazarlar xam belgilab qo‘yilgan edi. Masalan, Sharq tillari va tarixi kafedrasi professori «arab donishmandligida hech qanaqa hayratga tusharli narsa yo‘qligini (ta’kid bizniki — S. T.), ko‘r-satishi, umuman, arab va fors tillari «Rossiyaning ular bilan olib boradigan aloqa va savdo munosabatlarida» foyda beradigan doiradagina o‘kitilishi lozim edi. qozon dorilfununi rektori K. O. Fuks 182*6 yil gi hisobotida«Sharq tillari adabiyotini o‘rga-nishda shunday ehtiyotkorlik shart ediki, o‘qituvchining mashqlari lotin tiliga o‘girilgan bo‘lishi lozim edi, toki ko‘rsatma ruhiga moe kelmaydiganlarini darhol to‘xtatish imkoni bo‘lsin», deb yoz-gan edi.
Shunday qilib, Magniskiy davrida ham, oliy ta’lim, shu jum­ladan sharqshunoslikka qarshi choralarga qaramay, Peterburg, Mos­kva, Xarkov, qozonda Sharq tarixi va tillari bo‘yicha o‘qietgan-lar soni ko‘paydi. Magniskiy bo‘shagan yili qozon dorilfununi kelajakda rus sharqshunosligiga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatgan atoqli olim bo‘lib yetishgan kishiga ega bo‘ldi. Bu Kozimbek Alek­sandr qosimovich — Mirzo Muhammad Ali Kozimbek edi. U 1802 yil 22 iyunda tug‘ilgan, uning otasi Xoji qosim Kozimbek Nodir-shoh davrida Darbandga ko‘chib kelgan. Xoji Muhammadxon bekning (qo‘rchi urug‘idan)1 to‘rt o‘g‘lidan kenjasi edi. 1796 yili Xoji Muhammadxonbek tashvishlardan bezor bo‘lib, oilasi bilan Eron-ga, so‘ng Arabistonga ko‘chdi. yosh Xoji qosim olti yil fiqh asos-laridan Madinada ta’lim oldi, Arabistonningboshqashaharlari bo‘ylab sayohat qildi, Makkani ziyorat qildi. 1802 yili u Forsiyaga qaytdi va Resht shahrida Sharafniso ismli g‘ilonlik savdogarning kiziga uylanadi. 1802 yili ularning oilasida bo‘lajak olim Mu­hammad Ali tug‘ildi. Aftidan otasining o‘qimishliligi unga katta ta’sir ko‘rsatgan. Muhammad Ali boshlang‘ich ta’limni darbandlik mulladan oldi. 13 yoshida u-qur’on suralarini yoddan bilar, fors tilida o‘qir va yozar, arab tilini o‘rganardi. Keyin domlasi Abdul Aziz yordamida mantiq, ritorika va fiqh asoslarini o‘rgandi.
1819 yildayoq o‘n yetti yoshli o‘smir o‘zining birinchi ilmiy asari — «Arab tili grammatikasi tajribasi» (Opo‘t grammatiki arab­skogo yazo‘ka) asarini yezdi, 1920 yilda esa arab va fors tillarida «Muammo va lug‘am» ni tuzdi. Shundan so‘ng Kozimbek birin-ketig‘g «Islom haqnqatlari, xristian va yahudiylarning yanglishuvlari»^ «Muhammadning payg‘ambarlik fazilatlari» va boshqa asarlarini yezdi. Birok 1820 yili Kozimbekning oilasida yosh Muhammad Ali taqdirida hal qiluvchi rol o‘ynagan voqea sodir bo‘ldi — ularni Astraxanga ko‘chirib yuborishdi. U yerda yosh olim shotland missio-nerlari (boshlig‘i Glen va boshq.) bilan tanishdi va ularning ta’-sirida xristianlikni qabul qnlib, Aleksandr nomini oldi. 1842 yili qozondan Peterburgga yuborgan xatlaridan birida u shunday yozgan edi: «Men Muhammadning olamidan ketishga qaror qildim. Bu olam va bu olam bahr amand bo‘layotgan Muhammadning falsafa-si menga o‘ta fanatik bo‘lib tuyulayapti.»2
Kozimbekning xristianlikni qabul qilishi uning tezda Dar-banddan ketishini taqozo etardi. 25 dekabrda u Omskka yo‘l oldi. Io‘lda kasal bo‘lib, qozon doilfununi professori Karl Fyodoro­vich Fuksning uyida qimirlay olmay yotdi. Fuksning uyida bo‘lgan vaqti ham uning kelgusi hayotida katta rol o‘ynadi.
Kozimbek o‘z bilimdonligi bilan qozon ilmiy doiralarini hayratda qoldirdi va Birinchi qozon gimnaziyasiga o‘qituvchilikka taklif etildi.
1826 yil 31 oktyabrda M- Kozimbek qozon dorilfununi rektori-tavsiyanomasi bilan dorilfunun Sharq tillari lektori etib ta-yinlandi. Kozimbek rus tilini o‘rganishni eng birinchi burch deb bilar va lotin hamda nemis tilida dare o‘tuvchi xorij olimlarining raqibi edi. 1829 yildayoq Kozimbek nafaqat leksiyalarini rus tilida o‘qir, balkn Sa’diyning «Guliston» ini rus tiliga mohirona o‘girgan edi.
Shunday qilib, M. Kozimbekiing rus sharqshunosligidagi asosny xizmati shundan iboratki, u birinchilardan bo‘lib, Rossiyaning tur-li millat va elatlari vakillari bo‘lgan yurtdoshlaridan sharq-shunoslar tayyorlay boshladi; o‘qituvchi kadrlarni tayyorlash maq-sadida sharqshunos pedagoglar sifatida dorilfununda qolishni istagan talabalarga yordam berish g‘oyasini ilgari surdi: u ko‘proq til o‘rganish tarafdori va kurashchisi edi: talaba va o‘qituvchilar-ni jahon xalqlari tarixi va tillarini chuqurroq o‘rganishga chaqirardi, Olimning karomatli so‘zlari hozir ham o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q: «Xalq tarixini o‘rganishda haqiqatni aniqlash uchun til o‘rganishdan ko‘ra ham yaxshi, samarali yo‘l yo‘qligi allaqachsh isbotlangan, bu yashirinib yotgan ilmlar xazinasi tomon yagona yo‘l».1
Kozimbekiing ilmiy-pedagogik faoliyatining qozondagi Davri uny jahonga tanitdi. «Tatarlardan bo‘lgan, tabiatan o‘qituvchi bo‘lib tug‘ilgan Xalfinlardan so‘ng Aleksandr Kozimbekiing bosh-qa hech kimga qozon gimnaziyasida Sharq tillarini o‘rganish bo‘-yicha bunchalik samarali foyda keltirish nasib etmadi,2 Uning zamondoshi, sharqshunos I. N. Berezin shunday yezgan edi: «Kozim­bekiing olimlik faoliyatini ko‘pincha uning o‘zining xohishi — tanlovi emas, shart-sharoitlar belgilardi. Bundan tashqari Ko-zimbek bironta ishga kirishar ekan, o‘ziga xos keng kamrovlilik bilan masalaga yondashardi va shuning uchun ham u To‘xtamishning-Yaga*yloga yozgan maktubidan' boshlab butun Urta Osiyoning tari­xini o‘rganishga kirishib ketdi... Har holda Kozimbek o‘zi o‘rga-nayotgan narsaga mehr bilan qattiq yopishardi».3
Biroq, hujjatlardan ko‘rinadiki, qozondagi hayot unga, unchalik kup quvonch taqdim etmagan. Unga qozondan chiqishga ruxsat etish-magan. Chor hukumati uning milliy kelib chiqishidan va sharqshu-noslikning mavqei, o‘rni haqidagi dadil fikrlaridan cho‘chirdi. Nihoyat, uzoq sinovlardan so‘ng M. Kozimbekiing orzusi ushaldi: u Peterburg dorilfununini fors tili kafedrasi professorligiga, Sharq tillari fakultetidan butunlay ketgan Mirza Ja’far To‘pchiboshevnnng o‘rniga tayinlandi.
Kozimbek 1849—1870 yillarda kafedra mudiri, dorilfunun-king Sharq fakulteti dekani vazifalarida ishladi. 1889 yil-ning 18 mayida, Sankt-Peterburg dorilfununi 50 yilligi ni-shonlanayotgan kunlarda, unga yopiq ovoz berish natijasida Sharq tillari doktori faxriy unvoni berildi.
Uquvchilarni qisqacha sharqshunos Mirza Ja’far To‘pchiboshev­nnng hayoti va faoliyatn bilan tanishtirib o‘tamiz.
Rossiya dorilfununlarining 1835 yilgi Ustavi — Nizomida Sharq xalqlari tarixi va tillarini keng ko‘lamda o‘rganish ko‘zda tutilgan edi. Ammo o‘sha vaqtda rossiya dorilfununlarining mod-diy negizi va kadrlari bu nizomga javob berolmas edi.1 Masalan, Peterburg dorilfununida ana shu Nizom qabul qilinayotgan vakt-da ikkita sharqshuios professor bor edi. Biri O. Senkovskiy, ikkinchisi Mirza Ja’far To‘pchiboshev (1790—4. II. 1869) edi. Professor To‘pchiboshev Ganja shahrida (hozirgi Kirovobod, Ozar-bayjon) tug‘ilgan. Madrasada o‘kigan, fors, arab, turk, gruzin va arman tillarini bilar edi. 1811 yilda Peterburgga keldi. Aso-siy pedagogika institutida fors tili o‘qitish bo‘yicha assisent bo‘­lib ishga kirdi. Ilmgoh 1823 yilda universitetga — dorilfunun-ga aylantirilgach, Mirza Ja’far muallimlikni davom ettirdi. 1835 yilda dorilfununning ekstra-ordinar professori, 1843 yil-dan xizmat ko‘rsatgan professori bo‘ldi. 1851 yilda RAO (Rossiy­skaya Assotsiatsiya orientalistov)— Rossiya sharqshunoslari uyushma-si ta’sischilaridan biri bo‘lib saylandi. Professor To‘pchiboshev­nnng shogirdlaridan biri elchi-shoir A. S. Griboedov Zdi2.
XIX asrning birinchi yarmidagi rus sharqshunosligi'asoschilari haqidagi bibliografii lavhamizni yana davom ettirishimiz mum-kin edi. Ammo kitobimiz hajmi bunga imkon bermaydi.3 Shuning uchun xulosa qilib aytsak, rus sharqshunosligining rivoji Rossiya imperiyasining tashqi siesatidagi faoliyatida Sharq mamlakat-larida, jumladan Urta Osiyoda ishlash uchun yuksak malakali sharqhunos mutaxassislar tayyorlash talablari bilan bog‘liq edi.
XIX asr boshlarida Urta Osiyoga kelgan sayyohlar va elchilar olib ketgan tarixiy qo‘lyozmalar rus sharqshunoslarini qiziqtirdi va Urta Osiyoning XVI—XVIII asrlardagi tarixiga oid dastlabki ma’lumotlar Rossiyaga shu vaqtlarda kirib kela boshladi. Chunon-chi Negri elchixonalari 1800 yilda Buxorodan olib kelgan «Muqim-xon tarixi»—fransuz tilida bosilib, 1824 yilda sharqshunos O. I. Senkovskiy tomonidan e’lon qilindi.4
XIX asr o‘rtalarida Rossiyada kapitalizm rivojlannshi bilan yangi-yangi mustamlakalarni bosib olish harakati kuchaydi. Chor Rossiyasining harbiy-siyosiy, iqtisodiy qudrati oshganligi Urta Osiyoga nisbatan bosqinchilik faoliyatini kuchaytirdi. Shu niyatda Nikolay I 1854 yil 22 oktyabrda Sankt-Peterburg dorilfununida Sharq tillari bo‘limini Sharq tillari kulliyotiga aylantirish
xaqidagi farmonga imzo chekdi. Ana shu yangi kulliyotda arab, fors, turk-tatar, mo‘g‘ul-qalmoq, xitoy, ibriy (yahudiy) arman, gurji, manchjur tillari kafedralari ochildi.
1855 yil avgust oyida dorilfununning Sharq tillari kulli-yotida kafedralarni lingvistik tarzda bo‘lishdan tashqari yana madaniy-tarixiy yo‘nalishlar bo‘yicha ham bo‘lishga qaror qilin-di: 1) arab-fors, turk-tatar tillari; 2) mo‘g‘ul-qalmoq-tatar tillari; 3) xitoy-manchjur tillari; 4) yahudyy-arab tilLari; 5) arman-gurji-tatar tillariga qarab kafedralar bo‘lindi. Tur-kiy tillardan turk, ozarbayjon, chig‘atoy," qozoq, uzbek tillari puxta o‘qitilardi.1
Uquv dasturiga o‘zgafishlar loyihasi 1856 yilda amalga oshi-rildi. Ammo shu va^tdan boshqa bir masala muhim ahamiyat kasb eta boshladi. Sharq tarixini o‘qitish ishlari yaxshi yo‘lga qo‘yildi. Rossiya hukumati 1823 yilda Sharqni o‘rganish masalalari bo‘yicha hali alohida fanni kiritishga mavjud materiallar yetarli emas, deb hisoblagan zdi.2 1857 yil oktyabr oyida esa Sharq fakul-teti kengashi Sharqiy Osiyo tarixi va musulmonlar Osiyosi ta-rixi kafedralari ochishni iltimos qilib, hukumatga ariza berdi.
Kozimbek 1858 yilda yozgan arizasida Sharq tarixini o‘qitish sharq tillarini o‘qitishdan ko‘ra jiddiyroq masala ekanligini e’tirof etsa ham, baribir dorilfunun rahbariyati Sharq tarixi­ni o‘qitish tillarni yaxshiroq o‘rganish uchungina zarur, degan fikr-da edi. Xuddi shu tufayli Sharq tarixi fani taryxiy aloqalarga yoki davrlarga qarab emas, balki qabila, elatlar guruhlariga (asosan 3 bo‘limga — semit tillari, oriy tillari, O‘rol-Oltoy tillari) ajratildi. Kozimbek Sharq va Osiyo tarixi tarixshu-nosligining o‘sha vaqtdagi ahvolini ko‘zda tutib, Sharq tarixi «rus olimlari tomonidan mutlaqo ishlab chnqilmagan»3 deb, gina qilgan edi.
Dorilfununda alohida Sharq tarixi kafedrzsining tashkil etilishi yuqori malakali tarixchi mutaxassislar tayyorlash bilan ayni vaqtda Sharq mamlakatlari va ayniqsa Osiyo tarixini va istoriografiyasini chuqurroq ishlab chiqish uchun muhim zamin yarat-di. Bu tashabbusning boshlovchilaridan biri Vasiliy Vasilevich Grigorev (1816—1881) edi.4 U, Peterburgda, badavlat oilada tug‘ilib, yaxshi ta’lim-tarbiya olgan. Grigorev 1831 yili doril­fununning falsafa fakulteti qoshidagi Sharq bo‘limiga o‘qishga kirdi va prrf. O. I. Senkovskiy qo‘lida arab, fors va turk til­larini o‘rgandi. Dorilfununni a’lo darajada tamomlagani uchun Grigorevga 1834 yil iyunida fan nomzodi unvoni berildi va u1 1919 yil kuzida sharqshunoslik, tarix-filologiya, huquqshunoslik kul-
lnetlari tugatilib, o‘rniga ijtimoiy fanlar kulliyoti ochildi. Rossiya TIM (Tashqi ishlar vazirligi) Sharq tillari departa-menti o‘quv bo‘limiga ishga olindi. Ikki yildan so‘ng O. I. Senkov­skiy uni fors tili bo‘yicha professorlik unvoniga tayyorlanishgz taklif etdi. Bu orada ustozi bilan munosabati buzildimi, boshqa sababdanmi, V. V. Grigorev o‘sha vaqtda Odessaga, Rishele muze-yiga professorlik lavozimiga ishga taklif qilindi. 1838—1844 yillarda u shu yerda ishladi. Odessada u Oltin Urda xonlarining rus ruhoniylariga bergan yorliqlari" haqida dissertatsiya yezdi va tarix fanlari magistri unvoniga sazovor bo‘ldi. 1845 yilda Gri­gorev Peterburgga qa'ytib, RGO — Rus geograflari jamiyati va RAO — Rus arxeologlari jamiyati (1846) tashkil qilishning tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. U 1851 yilda Orenburgga ishga keldi. 1853 yilda Grigorev Oqmachit shahrining bosib olini-shida safar devonxonasi /konsultatsiyam) boshlig‘i bo‘lib qatnash-di. 1853 — 62-yillarda Orenburg qozoqlari oblastining devon-begisi (uprav, delami kanselyarii) bo‘lib ishladi.
V. V. Grigorev taklifi bilan uzbek olimi Mirza Shams Buxo-riy o‘zining Buxoro va qoshg‘ar voqealari haqidagi esdaliklarini yezdi. Mirza Shams Buxoriy Orenburgda 25 yil yashadi va Buxoro xonligining Rossiya bilan munosabatlari yaxshilanishiga katta hissa qo‘shdi. Mirza Shams 1804 yilda Buxoroda tug‘ilgan. qarin-dosh-urug‘lari Buxoro amiri xizmatida edilar. 1820—30- yillar­da u savdo karvoni bilan bir necha marta Rossiyaga borgan. So‘ng Buxoro xonligi amiri Nasrulloxon topshirig‘i bilan Orenburgda savdo vositachisi sifatida doimiy yashab qolgan.
Mirza Shams Buxoriyning «Buxoro, qo‘qon va qoshg‘ardagi ba’zi voqealar xususida» degan asari qozonda 1861 yilda V. V. Gri­gorev tarjimasi va izohlari bilan bosilib chiqdi. V. V. Gri­gorev Mirza Shams xotiralarining qimmatli ekanligi haqida bunday yozadi:
«Uning xotiralari Buxoro xonligida diplomatik aloqalarda ishlatiladigan fors tilida emas, balki buxorolik tojiklar-o‘zaro gaplashadigan sodda tilda yozilganki, bu tilni Yevropa orientalist — sharqshunoslari unchali'k yaxshi bilchaydilar1.
V. V. Grigorev guvohlik berishicha, Mirza Shamsning xotira-larini haqqoniyligi, ishonchliligi jihatidan XIX asrning birin-chi yarmida Urta Osiyo tarixi haqida yozgan G. Meyendorf, A. Boris2, N. Xanikov3 va boshqa sayyoh olnmlarning asarlaridan ustun qo‘yadi. 1863 yilda V. V. Grigorev Sharq tarixi kafedrasi professori bo‘lib saylangach, unga fan doktori unvoni berildi. U rus olimlarya orasida birinchi marta dorilfununda Urta Osiyo tarixi fanini o‘qita boshladi. V. V. Grigorev o‘zining deyarli barcha nlmiy ishla-rini asosan Urta Osiyo tarixini o‘rganishga bag‘ishladi. U, Sankt-Peterburg dorilfununining dastlabki 50 yili davomida (1819-1869) rus taraqqiyparvar sharqshunoslari orasida Urta Osiyo ta-rixining tarixshunosi sifatida ko‘p ishlar qildi. Dorilfununda uning o‘rniga kelgan N. I. Veselovskiy ham Urta Osiyo tarixidan mutaxassis edi. 1878—96- yillarda u mana shu sohaning yagona mu-■allimi edi.
1868 yildaeq Shar; tillari kulliyoti dekani, professor Kozim­bek hukumatga yozgan arizasida 2—3 yilgacha tajribali professor B. V. Grigorev rahbarligida «Turkiston bo‘ylab 4 yillik sayohatga chiqish uchun, u yerdagi qadimiy obidalarni o‘rganish uchun mablag‘ ajratilishini iltimos qilgan edi. qozimbekning fikricha, «Sa-marqand, Toshkent va o‘sha atroflardagi shaharlarda saqlanayotgan juda kup manuskript (qo‘lyozma) larning faqat nomlari bizga ma’-lum xolos. Machitlarning va boshqa nodir binolarning devorlari-dagi bitiklarda tarixning qorong‘u muammolarini yoritish uchun, lingvistika (tilshunoslik), numizmatika (tangashunoslik) va etnografiya (elshunoslik) sohalarida ko‘plab qimmatli osori-ati-qalarni kashf etish mumkin» edi.1 Yana bir tafsilot e’tiborga loyiqdir: prof. V. V. Grigorev Sankt-Peterburg dorilfununi bitiruvchi .talabalariga joylarda praktika o‘tkazish uchun quyn-dagi mavzuni taklif etgan edi: «Musulmon xalqlari jo‘g‘rofiy adabiyotini o‘rganish. Musulmon jo‘g‘rofiyunlari Urta Osiyo ichka-risining qaysi hududlarigacha ma’lumot berganlarini va bu ma’-lumotlarining qimmatini bilish.»
1878 yilning sentyabr oyida dekan V. V. Grigorevga Bolga-riyada qo‘lga tushgan kitob va qo‘lyozmalar soni (4300 dan ziyod) xaqida hukumat idoralarining ma’lumotnomasini berishgan.
1867-yil kuzida Sharq tillari kulliyoti dorilfunun uchun Ko-zimbek kutubxonasini (uning roziligi bilan) sotib olish masa-lasini qo‘zg‘adi. Kozimbek kutubxonasi masalasida Grigorev, Nav­roskiy va Xvalishevlardan iborat komissiya tuzildi. 1869 yilda Sharq kulliyotida Kozimbek o‘rnini Berezin egalladi (1873 yil­gacha). So‘ng dekanlikka Grigorev keldi (1878 yilgacha). Sharq kulliyotiga 1878—1893 yillarda, 15 yil davomyda V. P. Vasilev rahbarlik qildi. V. P. Vasilev Berezinga nisbatai Kozimbek va qozon Sharqshunoslik maktayiga yaqin odam edi. 1884 yilda doril-fununning yangi Nizomi qabul qnlingach, V. V. Velyaminov-Zernov (1864), P. Ya- Petrov sanskrit tili, adabiyoti bo‘yicha, N. V. Xani-kov— turk-tatar tili adabiyoti bo‘yicha (Sharq tarixi doktori), V. A. Dorn akademiklikka (1881), arxiepiskop Nil — dorilfunun kengashining faxriy a’zoligiga (1869) saylandilar. Yuksak unvon-larga sazovor bo‘lgan mazkur shaxslarning hech biri Urta Osiyo xalqlari tarixini o‘rganish sohasida jiddiy ishlashga tayyorgar-ligi yo‘q edi. Shuning uchun inqilobdan avvalgi davrda V. V. Gri-gorevning arzirli shogirdi va izdoshi N. I. Veselovskiy (1848—-1918) bo‘ldi, xolos. N. I. Veselovskiy 1867 yilda Vologda gimna-ziyasini bitirgach, bir yil tayyorlandi va 1869 yilda Sankt-Peter­burg dorilfununi Sharq tillari kulliyotining arab-fors-turk-tatar bo‘limiga o‘qishga kirdi. Dorilfununni 1873 yilda tugatib, fan nomzodi unvoni bilan uch yil muddatga professorlik unvoniga tayyorlanish uchun fakultetda ishlashga olib qolindi. Veselovskiy 1877 yilda «Xeva xonligining tarixiy-jo‘g‘rofiy ma’lumotlari lavhalari» mavzuida dissertatsiyasini qilib, magistrlik ilmiy unvonini oldi.' Rus sharqshunoslaridan V. V. Grigorevdan keyin N. I. Veselovskiy ikkinchi bo‘lib, uning shogirdi va izdoshi sifa­tida Urta Osiyo arxeologiyasini, tarixi va etnografiyasini o‘rga-nishga katta hissa qo‘shdi.
Gap shundaki, N. I. Veselovskiy Sankt-Peterburg dorilfu­nuni professbrlaridan birinchi bo‘lib, Kozimbek va. V. V. Gri­gorev g‘oyalarini amalga oshirdi, ya’ni u Urta Osiyo tarixini qo‘lyozmalar, etnografik, toponimik va epigrafik tarixiy yodgor-liklar asosida amaliy o‘rganishni yo‘lga qo‘ydi. Veselovskiy us-tozlari Kozimbek va Grigorev maslahatlariga amal qilib, iloji boricha ko‘p yillar Urta Osiyoda bo‘lib, Go‘ri Amir, Dah-bed kabi tarixiy-madaniy obidalarni mufassal o‘rgandi. U, mahalliy xalq vakillaridan Mirza g‘ozi, Barot va boshqa dast-labki sharqshunoslarni yetishtirdi. Podshoh mansabdorlari va ularning tarafdorlari bo‘lgan sharqshunoslar Veselovskiyni «ashaddiy monarxist», ya’ni podshoparast, deb atashardi. Vese­lovskiy podsho Rossiyasi tomonidan Urta Osiyo bosib olinganidan so‘ng -1885 yilda bunday deb yozgan edi:
«Mana bu — xaqiqiy harbiy boshqaruvdir (Veselovskiy ta’ki-di. S. T.) ... Biz bu yerga sivilizatsiya (taraqqiyot) keltirdik, deb o‘ylaymiz ... biz bo‘ysundirilgan osiyoliklarga tinchlik, osoyishta-lik, xavfsizlik keltirdik, deb o‘ylaymiz... Ammo, bularning ham-masidan a’loroq bir saodat bor. Bu milliylik, milliy tuyg‘udir... Bo‘ysundirilgan musulmonlarning ahvolinn tushunish kerak. Siyo-siy o‘lim og‘ir, ammo millatning o‘limi yanada fojialiroqdir. Bizning hukmronligimiz vaqtida ular milliy qiyofasini yo‘qot-moqdalar. Milliylikni boshqa biror baxt-saodat bilan almashti-rish mumkin emas. Bizning hukmronligimizga qarshi harakatlar portlashiga ajablanmasak ham bo‘ladi ... Axir milliy manfaatlar degan gap bor. Xalq to‘qmi, yaxshi kiyinganmi, och-yupunmi, bundan qat’i nazar milliy manfaatlar tashqariga otilib chiqishi mum­kin». Urta Osiyo xalqlarining yangi va eng yangi tarixiga aloqador ushbu karomatli so‘zlarning naqadar teranligini o‘ylab ko‘ring-a! Urta Osiyo xalqlari iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy hayotini qayta qurishdek tarixiy jarayonlar boshlanganligi rus olnmi N. I. Veselovskiyning dohiyona fikrlari xaq ekanligini ko‘r-satmoqda. Urta Osiyo tarixchisi Veselovskiy ehtimol xuddi shun-day dadil fikrlari uchun ham jahonga mashhur V. V. Bartold, I. Yu. Krachkovskiy, N. P. Ostroumov kabi olimlar qatorida qo‘-yilmayotgandir?
Uzbek diyorining muqaddasligi va uzbek xalqining olamga mash-hurligi, dasturxonining to‘kinligi ham avvalo shul boshdankim» bul diyorning tuprog‘ida aziz kishilar o‘z oromgohini tanlagan. Shundaylardan biri Mahdumi A’zam taxallusli Xojai Ahmad bulib, xullas Bobur e’tiqod qilgan va ul zotni o‘zi bilan Hin-
distonga olib ketishga undagan, ammo Mahdumi A’zam {1460—
1549 yillar) o‘z umrini Dahbed dahasida yashagan va shu joyda
uning kuyovi Samarqand hukmdori Bahodur Yalangto‘sh tomonidan
qurilgan xonaqoh va masjid yonidagi mozorgohda orom topgandir.
N. I. Veselovskiy bu maqbarani ilmiy jihatdan o‘rgangan bi-
rinchi olimdir. »
Shunday qilib, rus shovinistlarini mahalliy xalqlarga kalon-dimog‘lik bilan qarashidan qat’i nazar, Urta Osiyo xalqlari progressiv va revolyusion Rossiyaninu Oktyabr inqilobinint asl mohiyatini anglab yetdilar.
Urta Osiyo xalqlari madaniy hayoti Buxoro xonligidagi feodal tuzumi jamiyatining ijtimoiy-iqtisodiy ahvoliga — poydevoriga bog‘liq bo‘lib, uni tadqiq etishda ijtimoiy hayotning barcha soha-lari o‘zaro aloqadorlikda ekanligini ko‘zdan qochirmaylik. Muam-moning turli jihatlarini ana shunday o‘zaro aloqadorlikda olib qarash madaniyat taraqqiyotining Buxoro jamiyatida qanday o‘rin tutganligini, uzbek va tojik madaniyati klassiklari, xalq usta-lari va hofizlari, baxshi, oqindarining eng yaxshi asarlarida aks etgan taraqqiyparvarlik xususiyatlarini (tendensiyalarini) aniq-lashga yordam beradi.
XVIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Buxoro xonligida iqti-sodning rivojlanishi uchun yaxshi sharoitlar yuzaga keldi, garchand sekinroq bo‘lsa-da, ishlab chiqarish kuchlari o‘sdi, shaxar hayoti va ba’zi viloyatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar yaxshilandi, xalq-aro bozor ahamiyati ortdi, shuningdek, Rossiya bilan savdo-sotiq munosabatlari kengaydi. XVII asr oxirida Rossiyada kapitalistik munosabatlar rivojlanishi tufayli uning Buxoro xonligi bilan o‘zaro aloqalari kuchaydi.
Bu davrda madaniy hayotda arab tili bilan birgalikda, avval-gidek rasmiy til sifatida fors-tojik tilidan ham foydalanil-, gan. Ko‘pgina yozishmalar va davlat ishlari fors tilida olib borilardi, bu esa xonlikning ko‘pgina aholisi uchun unchalik tushu-narli emasdi. Til to‘sqinligi ham xonlik aholisining madaniy, hayoti darajasining har xilligiga sabab bo‘lgan. Bu ayniqsa mar-kazda — aholi zich yashaydigan tumanlarda, masalan, Miyonqol, Ishtixon, Mitan va Kattaqo‘rg‘onda yaqqol sezilgan. Bu joylarda asosan o‘zbeklar yashagan. Biroq madrasaning boshlang‘ich sinflari-da ta’lim mullalar rahbarligida arab yoki tojik tillarida olib borilgan. Umuman olganda, madaniyatning ancha pasayishiga asosiy sabab, o‘sha paytlardagi hokimlarning zulmkorligi edi. U paytlarda juda ko‘plab «muqaddas» kitoblarga yozilgan sharhlar tahlilsiz o‘rganilar, maktablarda esa diniy fanlardan ta’lim berilardi. Ular ilmky dunyoqarashining cheklanganligini, masalan, quyidagi mulohazalardan bilsa bo‘ladi: «butun dunyoga nur quyoshdan, ya’ni yuqoridan tushsa ham, Buxoroda u yerning ostidan chiqadi, chunki unga juda ko‘p ulug‘ kishilar dafn etilgan». Bu, obrazli ifoda, albatta.