45
Pul siyasəti və qlobal çağırışlar
Azər Ələsgərov, Nadir Ramazanov
46
Xülasə
Məqalənin əsas məqsədi post böhran dövrü üçün pul siyasətinin strateji çərçivəsi ilə bağlı
düşüncələri nəzərə çatdırmaqdan ibarətdir. Məqalədə son qlobal böhranın dərsləri də nəzərə
alınmaqla pul siyasəti strategiyasının təkmilləşdirilməsi istiqamətləri öz əksini tapmışdır.
Əsas nəticə ondan ibarətdir ki, post böhran dövründə qiymət sabitlyini qorumaq üçün
inflyasiyanın hədəflənməsi (İH) rejiminə keçid öz aktuallığını qoruyacaqdır. Strateji dövrdə İH-yə
keçid müəyyən mərhələlərlə baş verməlidir. Post böhran dövründə aktivlərin qiymətlərinin
monitorinqinə və bunun pul siyasəti qərarlarında nəzərə alınmasına da xüsusi diqqət yetirilməlidir.
Abstract
The paper aims to review main ideas relating to the strategic framework of monetary policy in
the post crisis period. Taking into account the lessons from the recent global crisis, the paper
considers the ways of improvement of the monetary policy strategy.
The main finding is that moving to inflation targeting (IT) policy framework will be still
important in the post crisis period to ensure price stability. Moving to İT framework should be a
sequenced process in the strategic period. Monitoring asset prices and not ignoring them in the
monetary policy decisions should be given strong attention.
Açar sözlər: inflyasiyanın hədəflənnəsi, transmissiya, aktivlərin qiyməti
Key words: inflation targeting, transmission, asset prices
Müəlliflərin email ünvanları:
azer_alasgarov@cbar.az
,
nadir_ramazanov@cbar.az
47
Miindaricat
Girl.............................................................................................................................................. 48
l.Azarbaycanda pul siyasati....................................................................................................... 48
2.Qlobal bohranm darslari ......................................................................................................... 50
3.Pul siyasatinin bkmilla dirilmasi istiq amatbri..................................................................... 52
4.Natica........................................................................................................15
48
Giriş
Son qlobal iqtisadi böhrandan öncəki dövrdə dünyada pul siyasəti rejimləri
3
arasında
inflyasiyanın hədəflənməsi (İH) rejiminin populyarlığı durmadan artırdı. Getdikcə dünyanın daha çox
ölkəsi İH rejiminin tətbiqinə keçirdi. O cümlədən Azərbaycan Mərkəzi Bankı da özünün pul siyasəti
strategiyasını təkmilləşdirməyin yolunu perspektivdə İH rejiminə keçməkdə görürdü.
Bəs son qlobal böhrandan sonra Azərbaycan üçün pul siyasətinin hansı rejimi optimal
görünür? Bu suala Azərbaycanda pul siyasəti çərçivəsini bir daha qiymətləndirmək və son qlobal
böhranın dərsləri də nəzərə alınmaqla pul siyasəti strategiyasına dair irəli sürülən fikirləri nəzərdən
keçirməklə cavab vermək olar.
Ümumilikdə, İH özünü qlobal böhran dövründə digər pul siyasəti rejimləri ilə müqayisədə
daha dayanıqlı bir rejim kimi təsdiq etdi. Belə ki, aparılmış tədqiqatlar göstərir ki, İH rejimini tətbiq
edən ölkələrdə makroiqtisadi tarazlığın pozulması dərəcəsi daha aşağı olmuşdur. Böhrandan öncə İH
rejimini tətbiq edən ölkələrin əksəriyyəti qlobal böhrandan sonra da monetar siyasət rejimini əsasən
dəyişməz saxlamağı nəzərdə tuturlar.
Lakin, bununla belə qlobal böhranın dərslərini nəzərə alaraq həm qabaqcıl, həm də inkişaf
etməkdə olan ölkələrdə pul siyasəti rejiminə müəyyən modifikasiyalar etmək ətrafında müzakirələr
getməkdədir. Yeni dövrün ən optimal pul siyasəti rejiminə dair konsensus hələ ki, formalaşmamışdır.
Bununla belə, başlıca fikirlərin pul siyasəti yeridərkən maliyyə sabitliyi hədəfinin daha çox nəzərə
alınması, qiymət sabitliyi anlayışının spektrinin genişləndirilməsi ətrafında olduğunu demək
mümkündür.
Bütün bunları nəzərə alaraq belə nəticəyə gəlmək olar ki, yaxın və orta müddətli perspektivdə
Azərbaycanda pul siyasəti strategiyasının təkmilləşdirilməsi İH rejiminin tətbiqi şərtlərinin tədricən
reallaşdırılmasından asılıdır. Bununla belə, İH rejimi çərçivəsində perspektivdə pul siyasəti alətlərinin
prudensial alətlərlə inteqrasiyasının gücləndirilməsi məsələsinə də baxılması zəruridir.
1. Azərbaycanda pul siyasəti
Azərbaycanda pul siyasəti rejimi ölkənin səciyyəvi xüsusiyyətləri, o cümlədən maliyyə
bazarlarının inkişaf səviyyəsi, bank sisteminin iqtisadiyyatda rolu, tədiyyə balansının srtukturu,
habelə fiskal siyasət nəzərə alınmaqla formalaşdırılır.
Bir çox xarici ölkələrin mərkəzi bankları kimi, Azərbaycan Mərkəzi Bankının da pul
siyasətinin son məqsədini qiymətlərin sabitliyinin təmin olunması təşkil edir. Çünki, qlobal
böhrandan öncəki dövrdə beynəlxalq təcrübədə dəfələrlə sübut olunmuşdur ki, mərkəzi bank
tərəfindən dayanıqlı iqtisadi artımın və məşğulluğun dəstəklənməsinin ən optimal yolu qiymətlərin
sabitliyinin təmin edilməsidir.
3
Məlum olduğu kimi, hədəflərindən və bu hədəfə nail olmaq yollarından asılı olaraq pul siyasəti müxtəlif strategiyalara və ya rejimlərə
ayrılır. Belə ki, pul siyasətinin pul kütləsinin hədəflənməsi, valyuta məzənnəsinin hədəflənməsi, inflyasiyanın birbaşa hədəflənməsi və
s. kimi rejimləri bir-birindən fərqləndirilir. Pul siyasətinin rejimi bir qayda olaraq, strateji səviyyədə olan göstəricilərin qarşılıqlı əlaqəsi
əsasında müəyyənləşdirilir. Strateji səviyyədə göstərici dedikdə, mərkəzi bankın sıx nəzarəti altında olmayan və ya siyasət qərarlarının
təsirinə adətən bir aydan çox müddətdən sonra məruz qalan göstərici nəzərdə tutulur.
49
“Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun
4-cü maddəsinə görə “Mərkəzi Bankın fəaliyyətinin əsas məqsədi öz səlahiyyətləri daxilində
qiymətlərin sabitliyinin təmin edilməsidir.” Qanunda da qeyd olunduğu kimi, Mərkəzi Bank
inflyasiyaya yalnız öz səlahiyyətləri çərçivəsində təsir göstərə bilər. Bu səbəbdən Mərkəzi Bank
bütövlükdə, inflyasiya səviyyəsinə yalnız onun monetar amilləri vasitəsilə təsir göstərməyə çalışır.
Mərkəzi Bank özünün son hədəfi olan inflyasiyaya təsir göstərmək üçün iki göstəricini - valyuta
məzənnəsini və pul bazasını nəzarətdə saxlamağa çalışır. Bu iki göstəricinin Mərkəzi Bank tərəfindən
tənzimlənməsinin təfərrüatlarını nəzərdən keçirək.
Hədəf götürülən inflyasiya səviyyəsindən asılı olaraq, tələb olunan pul kütləsinin artım həddi
təyin edilir və bu göstərici pul siyasətinin tətbiqi üçün istiqamət rolunu oynayır. Pul kütləsinin
inflyasiya ilə qarşılıqlı əlaqəsi nəzəri olaraq aşağıdakı bərabərliklə (Fişer bərabərliyi)
4
ifadə olunur:
MV= PY (1)
Bu bərabərliyə görə pul kütləsi - M, V dəfə dəyişərək P dəyərində olan Y məhsulların alqı-
satqısında istifadə edilir.
(1) bərabərliyinə artım dərəcələri baxımından yanaşdıqda, aşağıdakıları almış oluruq:
Pul təklifi artımı + Dövretmə sürətinin artımı= İnflyasiya + Real iqtisadi artım (2)
Buradan da:
İnflyasiya = Pul təklifi artımı- (Real iqtisadi artım – dövretmə sürətinin artımı) (3)
Beləliklə, iqtisadi artım və pulun dövretmə sürətinin dəyişimi üzrə proqnozlar da nəzərə
alınmaqla inflyasiyanın müəyyən həddinə nail olmaq üçün pul kütləsinin tələb olunan səviyyəsi
müəyyənləşdirilir və hədəflənir. (3) bərabərliyi pul kütləsinin dəyişiminin gələcək qiymət
dəyişiklikləri üçün əhəmiyyətli informasiya mənbəyi olduğunu göstərir.
Funksional əhatəsini (pulun funksiyalarını daşıyan bütün maliyyə aktivlərini əhatə etmə
dərəcəsi) və siyasətə yararlılıq dərəcəsini nəzərə alaraq Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) aralıq
məqsəd kimi milli valyutada geniş pul kütləsi olan – M2 pul aqreqatından istifadə edir. M-2 pul
aqreqatının strukturu Beynəlxalq Valyuta Fondunun Monetar və Maliyyə Statistikası Məcmuəsinə
uyğun olaraq formalaşdırılmışdır və kredit sisteminin milli valyutada olan bütün öhdəliklərini əhatə
edir.
M2-nin tərkibinə bank sitemindən kənarda olan nağd pul, manatla tələb olunanadək əmanət və
depozitlər, manatla müddətli əmanət və depozitlər, habelə bankların manatla digər öhdəlikləri
(depozit sertifikatları, bank istiqrazları və s.) daxildir.
Pul təklifi ilə yanaşı AMB həm də çoxtərəfli valyuta məzənnəsi və ya Nominal Effektiv
Məzənnə vasitəsilə qiymətlərə təsir göstərməyə çalışır. Aparılmış ekonometrik təhlillər Azərbaycanda
pul kütləsi və Nominal Effektiv Məzənnənin uzunmüddətli dövrdə inflyasiyaya əhəmiyyətli təsir
gücünə malik olduğunu təsdiq edir.
Son məqsədlə yanaşı pul kütləsi və Nominal Effektiv Məzənnənin (NEM) həm də pul
siyasətinin operativ hədəfləri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olması onların aralıq hədəf kimi yararlılığını
təmin edir. Azərbaycanda pul siyasətinin taktiki və ya operativ hədəfləri pul bazası və ABŞ
4
Pul kütləsinin hədəflənməsi rejiminin tətbiqinin nəzəri əsasını pulun kəmiyyət nəzəriyyəsi təşkil edir. Bu nəzəriyyənin
banilərindən biri olan Fişer (1867-1947) tərəfindən irəli sürülən bərabərlik hazırda dünyada praktikada ən çox istifadə
olunan bərabərliklədəndir.
50
dolları/manat ikitərəfli məzənnəsidir. AMB pul bazası vasitəsilə pul kütləsinə, ABŞ dolları/manat
ikitərəfli məzənnəsi vasitəsilə isə çoxtərəfli məzənnənin (və ya Nominal Effektiv Məzənnənin)
dəyişiminə təsir göstərməyə çalışır.
Pul bazası dövriyyədə olan pul kütləsi ilə bank ehtiyatlarının cəminə bərabərdir. Aktivlər
baxımından isə pul bazası xalis xarici aktivlərlə xalis daxili aktivlərin cəmindən ibarətdir. Pul
siyasətinin operativ hədəfi olaraq məhz pul bazasından istifadə edilməsi ölkənin maliyyə bazarının
xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır.
Belə ki, sərəncamında olan pul siyasəti alətləri vasitəsilə AMB pul bazasına digər potensial
operativ hədəflərlə müqayisədə (məsələn, qısamüddətli faiz dərəcələri) daha effektiv təsir göstərə
bilir. Eyni zamanda statistik olaraq AMB pul bazasının gündəlik dəyişimini izləmək imkanına
malikdir. İkitərəfli ABŞ dolları/manat məzənnənin önəmli hədəf kimi qiymətləndirilməsi isə ilk
növbədə onunla bağlıdır ki, AMB valyuta müdaxiləsi vasitəsilə ikitərəfli məzənnəni effektiv
tənzimləmək potensialına malikdir.
Eyni zamanda, Azərbaycanın dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya səviyyəsi yüksək olduğuna
görə, valyuta məzənnəsi ölkə daxilində iqtisadi subyektlərin daim diqqət mərkəzindədir. Bu səbəbdən
iqtisadi subyektlər valyuta məzənnəsinin dəyişimini AMB-in pul siyasətinin niyyətləri barədə bir
məlumat (siqnal) mənbəyi kimi yaxşı qəbul edirlər.
Pul bazası və məzənnə üzrə operativ hədəfdən asılı olaraq, pul siyasəti alətlərinin kəmiyyət
parametrləri müəyyənləşdirilir. Azərbaycanda pul siyasətinin çərçivəsini sxematik olaraq aşağıdakı
kimi təsvir etmək olar:
Son məqsəd
(inflyasiya)
Aralıq hədəflər
1. Pul kütləsi (M2)
2. NEM
Operativ hədəflər
1. Pul bazası
2. İkitərəfli məzənnə
Pul siyasəti alətlərinin
kəmiyyət parametrləri
Pul siyasətinə dair gündəlik qərarlar pul bazasının dəyişimində və ikitərfli məzənnədə dərhal
öz əksini tapır. Pul bazasının dəyişimi isə pul multiplikatoru vasitəsilə pul kütləsinə təsir göstərir. Bu
da öz növbəsində müəyyən zaman intervalı (laq) nəzərə alınmaqla inflyasiya üzrə hədəfə nail olmağa
imkan verir.
Tətbiq olunan pul siyasəti çərçivəsi ötən illər ərzində ölkədə makroiqtisadi sabitliyin
qorunmasında mühüm rol oynamışdır. Son illər inflyasiya idarə olunan səviyyədə olmuş, manatın
məzənnəsi makroiqtisadi sabitliyin vacib lövbəri funksiyasını yerinə yetirmişdir. O cümlədən qlobal
iqtisadi böhranın neqativ təsirlərinin minimuma endirilməsində AMB-in mövcud çərçivə daxilində
həyata keçirdiyi pul siyasəti mühüm rol oynamışdır.
Bununla belə, qlobal və daxili iqtisadi mühitə uyğun olaraq pul siyasəti strategiyasının
təkmilləşdirilməsi vacib çağırışlarından biridir.
2. Qlobal böhranın dərsləri
Qlobal iqtisadi böhran öncəsi makroiqtisadi siyasət dizaynı ilə bağlı uzun müddət özünü
doğrultmuş konseptual baza formalaşmışdı və bunun nəticəsi olaraq bütün dünyada iqtisadi tsikllərdə
51
fluktuasiyalar əhəmiyyətli dərəcədə azalmış, inflyasiya səviyyəsi aşağı düşmüşdü. Dünyada pul
siyasətinin son hədəfi qiymətlərin sabitliyini təmin etmək, başqa sözlə, stabil inflyasiya səviyyəsi idi.
Lakin, qlobal maliyyə böhranı makroiqtisadi siyasətin fundamentallarına yenidən baxmağın və
yeni böhranların qarşısını almaq üçün siyasət çərçivələrini korrektə etməyin vacib olduğunu göstərdi
(Blanchard O., 2010). Böhran təsdiq etdi ki, hədəfin stabil inflyasiya olması vacibdir, lakin kifayət
deyil. Böhran nəticəsində dərin resessiya və məcmu buraxılışda volatillik müşahidə olundu. Səbəb isə
odur ki, əgər iqtisadiyyatda aktivlərin qiymətində fundamentallara söykənməyən yüksək artım və ya
kredit bumu müşahidə olunursa, o zaman baza inflyasiya sabit olsa belə, “köpüklərin” partlaması
əhmiyyətli iqtisadi ressesiyaya və volatilliyə gətirib çıxara bilər. Bu səbəbdən mərkəzi banklar
aktivlərin qiymətlərini də yaxından monitorinq etməli və iqtisadiyyatda köpüklərin yaranmasına
preventiv qaydada reaksiya vermək üçün alət arsenalını genişləndirməlidirlər.
Böhran öncəsi prudensial siyasətin makroiqtisadi alət olmadığı ilə bağlı mövqe formalaşmışdı.
Prudensial siyasət əsasən fərdi qaydada maliyyə institutları üzərində nəzarətin təmin olunmasına
yönəlmişdi. Maliyyə sistemindəki sistem riskləri, makroiqtisadi dəyişmələr lazımınca nəzərə
alınmırdı. Əksər siyasət qurucularının maliyyə bazarlarının effektivliyinə olan yüksək və “ehtiyatsız”
inamı maliyyə sabitliyinin realistik qiymətləndirilə bilməməsinə səbəb olmuşdu.
Bazar qüvvələrinin özünü-korrektə mexanizminə və maliyyə innovasiyalarının yüksək faydasına
inanılmış, sonuncunun sistem daxili və makro təsirləri lazımınca qiymətləndirilməmişdi. Nəticədə
effektiv nəzarət-tənzimləmə perimetrindən kənarda qalan “kölgə bank sistemi” (shadow banking)
formalaşmışdı.
Lakin, böhran prudensial siyasətin makroiqtisadi cəhətdən neytral olmamasını sübut etdi.
Prudensial nəzarətin məhdud perimetrə malik olmasının nəticəsi idi ki, bir çox ölkələrdə daşınmaz
əmlak bazarındakı köpüklərin partlaması dünyada dərin ressesiyanın yaşanmasına rəvac verdi. Bunun
nəticəsi olaraq kontrtsiklik prudensial alətlərin tətbiqi miqyasının bütün sistem əhəmiyyətli institutları
əhatə etməsi zərurəti yarandı.
Maliyyə tarazlığının kontrtsiklik fəlsəfədə qurulması biznes tsiklin bütün dövrlərində yüksək
minimum kapital tələbinin qoyulmasını, iqtisadiyyatın ekspansiya fazasında yüksək kapital buferinin
müəyyən edilməsini, irəliyə-doğru ehtiyatlanmanın tətbiqini, likvidlik risklərinin azaldılmasını tələb
edir.
Qlobal maliyyə böhranı əksər ölkələr üçün İH rejiminin post böhran dövründə də qiymət
sabitliyinin qorunması üçün saxlanması zəruriliyini göstərdi. Lakin, böhran öncəsi dizayndan fərqli
olaraq, İH rejimi qiymət sabitliyi ilə yanaşı maliyyə sabitliyinin qorunması ilə bağlı hədəfləri də
özünə daxil etməlidir.
Pul siyasətinin strategiyası iki istiqamətdə formalaşdırıla bilər. Birinci istiqamət - mərkəzi
bankların klassik olaraq mandatında əks olunan qiymətlərin sabitliyinə nail olma potensialının
yaradılmasını əhatə edir. Bu halda qiymətlərin sabitliyi dedikdə, İstehlak Qiymətləri İndeksinin 12
aylıq dəyişiminin aşağı səviyyəsi başa düşülür. İkinci istiqamət - aktivlərin qiymətlərinin pul siyasəti
qərarlarının qəbulunda nəzərə alınması ilə bağlıdır. Digər tərəfdən, pul siyasətinin effektivliyinin
artırılması üçün onun makroiqtisadi siyasətin digər istiqamətləri ilə koordinasiyası da vacibdir.
52
3. Pul siyasətinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri
Pul siyasətinin mövcud rejimini və post-böhran dövrünün çağırışlarını nəzərə alaraq
Azərbaycanda İH rejiminə keçid şərtlərinin tədrici reallaşdırılması öz aktuallığını saxlayır. İH-nə
keçid strategiyası özündə aşağıdakı komponentləri birləşdirir:
-
Mərkəzi Bankların əməliyyat avtonomiyası;
-
İnflyasiyaya təsir mexanizminin formalaşdırılması;
-
Çevik məzənnə rejiminə keçid;
-
Adekvat proqnozlaşdırma sisteminin yaradılması;
-
Pul siyasətinin kommunikasiyası və şəffaflığının artırılması.
Əməliyyat avtonomiyası. Mərkəzi bankların avtonomiyası iki istiqamətdə başa düşülür: hədəf
müstəqilliyi və əməliyyat müstəqilliyi. Əməliyat müstəqilliyi pul siyasəti alətlərindən (valyuta
bazarına və ya pul bazrına müdaxilə) məhdudiyyətsiz şəkildə istifadə edə bilməsi imkanıdır.
İnflyasiyaya təsir mexanizminin formalaşdırılması. Bu proses özündə iki fəaliyyət istiqamətini
ehtiva edir: i) İH-də pul siyasətinin implementasiyası çərçivəsinin təkmilləşdirilməsi ii) Transmissiya
kanallarının təhlili və gücləndirilməsi.
Birinci istiqamət perspektivdə AMB tərəfindən inflyasiya hədəfinə nail olmağa imkan verən faiz
dərəcəsinin səviyyəsini əməliyyat hədəfi kimi müəyyən etməyi nəzərdə tutur. Bunun üçün
banklararası pul bazarının həcminin artırılması mühüm şərtdir. Belə olan halda banklararası bazarda
formalaşan faiz dərəcəsinin iqtisadiyyata transmissiyası mümkündür. Bu istiqamətdə strateji dövrdə
əsas fəaliyyət istiqamətləri i) bank sistemində özəl bankların rolunun daha da yüksəlməsi ii)
banklararası bazarda girov çeşidlərinin artırılması iii) təminat mexanizminin gücləndirilməsi iv)
banklarda likvidliyin idarə edilməsi potensialının güclənidirilməsindən ibarətdir.
İkinci istiqamət AMB-in öz siyasətinin təsirləri barədə daha dəqiq təsəvvürə malik olmasını
nəzərdə tutur. AMB pul siyasəti vasitəsilə bazarda formalaşan faiz dərəcələrinə və bank ehtiyatlarına
təsir edir. Bu isə öz növbəsində məcmu tələbə bir neçə kanal vasitəsilə (faiz dərəcəsi kanalı, sərvət
kanalı, geniş kredit kanalı, bank borclanması kanalı, məzənnə kanalı və s.) təsir göstərir.
Hazırki dövrdə, yəni ölkənin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya səviyyəsinin yüksək olması
şəraitində əsas transmissiya kanalı məzənnədir. Məzənnə ötürücülüyü üzrə hesablamalardan alınmış
nəticələrə əsasən Azərbaycan iqtisadiyyatında məzənnə dəyişməsinin qiymət indeksinə ötürücülüyü
yüksəkdir.
İH rejiminin effektiv tətbiqi üçün faiz dərəcəsinin transmissiya kanalı kimi işlək olması və bu
kanalın işləmə mexanizminin müəyyən edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Faiz dərəcəsinin
məcmu tələbə təsirinin gücləndirilməsi üçün bank sektorunun maliyyə dərinliyinin artması mühüm
şərtdir. Bu səbəbdən strateji dövrdə faiz dərəcəsini əsas siyasət alətinə çevirmək üçün strateji
fəaliyyət aşağıdakı istiqamətlərə yönəlməlidir:
-
nağd pulun ümumi pul kütləsində xüsusi çəkisinin azaldılması;
-
maliyyə bazarlarının, o cümlədən dövlət və korporativ qiymətli kağızlar bazarının həcminin
artması;
-
dollarlaşma səviyyəsinin daha da azaldılması;
-
bank sisteminin ÜDM-ə nisbətdə maliyyə dərinliyinin artması.
53
Çevik məzənnə rejiminə keçid startegiyası. İH rejimində fəaliyyət göstərən mərkəzi bankların tam
əksəriyyəti üzən/idarə olunan məzənnə rejimində fəaliyyət göstərir. Bunun iki səbəbi vardır:
-
Çevik məzənnə rejimi monetar avtonomiyaya imkan yaradır. Belə ki, təsbit məzənnə rejimi və
yüksək kapital mobilliyi şəraitində pul kütləsini tənzimləmək çətindir. Pul kütləsini
tənzimləmədən isə inflyasiya hədəfinə nail olmaq mümkün deyil. Bu baxımdan İH-nə keçid
eyni zamanda çevik məzənnə rejiminə keçidlə müşaiyət olunmalıdır.
-
İnflyasiya ilə paralel məzənnə üzrə də hədəfin müəyyən edilməsi ictimaiyyədə və maliyyə
bazarlarında qeyri-müəyyənliklər yaradır. Bu halda bazar iştirakçıları üçün iki hədəfin
konflikti zamanı hansının üstün olacağı naməlum qalır. Nəticədə inflyasiya gözləntilərinə təsir
gücü azalır və hər iki hədəfə nail olmamaq riski artır.
Beləliklə, çevik məzənnə rejiminə keçid yalnız iqtisadiyyatın və valyuta təklifinin
diversifikasiyası, habelə valyuta bazarı infrastrukturunun dərinləşməsi şəraitində mümkündür.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, konseptual olaraq çevik məzənnəyə keçid strategiyası aşağıdakı üç
mərhələdə aparıla bilər (Duttagupta R, 2004):
i)
Təsbit rejim→Məzənnənin məhdud çevikliyi. Məzənnəyə çeviklik verilməsinin ilk
mərhələsi kimi optimal rejim ABŞ dollarına bağlanan mərkəzi paritet olmaqla dəhliz
rejimidir. Dəhliz rejiminn tətbiqi i) dollarlaşmanın yüksək olması, ii) ikitərəfli məzənnənin
qiymətlərə yüksək keçiriciliyi iii) dünya bazarındakı məzənnə volatilliyinin daxili bazara
birbaşa təsirinin azaldılması və iv) kommunikasiya baxımından effektiv olması baxımdan
rasionaldır.
ii)
Məzənnənin məhdud çevikliyi→Məzənnənin əhəmiyyətli çevikliyi. Dəhliz rejimindən üzən
tənzimlənən rejimə keçidin reallaşması və məzənnəyə daha geniş diapazonda üzməyə
şərait yaradılması. Bunu təmin etmək üçün, risk idarəetməsinə əsaslanan prudensial
nəzarətin qurulması, valyuta bazarında müxtəlif maliyyə alətlərinin tətbiqinin (xüsusilə,
hec alətləri) təşviq edilməsi mühüm fəaliyyət istiqamətləridir.
iii)
Məzənnənin əhəmiyyətli çevikliyi→Üzən rejim. Üzən rejimə keçdikdə, mərkəzi banklar
məzənnə ilə bağlı hədəfini aradan qaldırırlar və valyuta bazarına müdaxilə qaydasını
müəyyən edirlər.
Adekvat proqnozlaşdırma sisteminin yaradılması. İH rejiminin mühüm elementlərindən biri də
adekvat proqnozlaşdırma bazasının mövcud olmasıdır. Belə ki, inflyasiyanın hədəfdən məsafəsini
daim monitorinq etmək üçün inflyasiyanın hədəf dövrü ərzindəki trayektoriyasını proqnozlaşdırmaq
lazımdır. Bunun üçün makroiqtisadi modelləşdirmə (köpüklər, tarazlı məzənnə modeli, istehsal
fərqinin (output gap) ölçülməsi, pula tələb modeli və s.) imkanlarının və beynəlxalq iqtisadiyyatın
təsirini ölçən modellərin olması zəruridir.
Ümumilikdə, İH rejimini tətbiq edən mərkəzi banklarda proqnozlaşdırma iki səviyyədə həyata
keçirilir:
1. Qısa müddətli proqnozlaşdırma - iqtisadiyyatın sektorları üzrə qısamüddətli modellər və
makroekonometrik model əsasında proqnozlaşdırmanı özündə ehtiva edir. Bu çərçivədə
proqnozlaşdırma iki istiqamətdə aparılır.
54
- Sektoral proqnozlaşdırma. İqtisadiyyatın sektorları üzrə (real, tədiyyə balansı, büdcə,
monetar) zaman sıraları metodlarının tətbiqi ilə proqnozlaşdırma. Bu halda həm təkdəyişənli,
həm də çoxdəyişənli proqnozlaşdırma üsullarından istifadə edilməlidir.
- Makroiqtisadi asılılıqları nəzərə alınmaqla proqnozlaşdırma. Bu halda makroekonometrik
model sektorial proqnozların digər makroiqtisadi göstəricilərlə uyğunluğunu yoxlamaq üçün
vasitədir.
2. Uzunmüddətli proqnozlaşdırma - daha detallı informasiyaya əsaslanır və iqtisadiyyatda
ümumi tarazlığı nəzərə alaraq proqnozlar verir. Belə modellər nəzəri və empirik metodologiya
baxımından daha mürəkkəb və hərtərəfi olur. Müasir dövrdə mərkəzi banklarda bu məqsəd üçün
DSGE modelindən (dinamik stoxastik ümumi tarazlıq modeli) istifadə edilir.
Makroiqtisadi diaqnostikanın və tədqiqatların dərinləşdirilməsi üçün AMB aşağıdakı
istiqamətlərdə iqtisadi riyazi üsulların tətbiqini nəzərdə tutur:
-
Pul siyasətinin bütün transmisiya kanallarının, o cümlədən məzənnənin real iqtisadiyyata
(təklifə) və qiymətlərə təsirinin etibarlı ölçülməsinə imkan verən effektiv makroiqtisadi
modelin qurulması;
-
Empirik makroiqtisadi tarazlıq modellərinin qurulması;
-
İnflyasiya (Bayesian VAR, BVAR), məzənnə (BEER), köpüklər (SVAR), buraxılış kəsiri
(bayesian kalman fiter) modellərinin metodoloji keyfiyyətinin artırılması;
-
DSGE modelinin işlək vəziyyətə gətririlməsi və siyasət simulyasiyalarında praktiki tətbiqi;
-
Pulun qiymətini və bankların resurslarının marjinal dəyərini qiymətləndirən metodologiyanın
mənimsənilməsi;
-
Manatın məzənnəsinin tarazlı səviyyəsini etibarlı ölçən makroiqtisadi modelin qurulması.
Pul siyasətinin etibarlılığının artırılması üçün kommunikasiya və şəffaflığın artırılması. İH rejimi
tətbiq edən ölkələrdə pul siyasətinin etibarlılığının artırılması iqtisadi agentlərin gözləntilərini idarə
etmək baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu baxımdan AMB-in şəffaflıq indeksi üzrə
bençmark kimi İH rejimi tətbiq edilən ölkələr götürülə bilər.
Qeyd edək ki, mərkəzi bankın şəffaflıq indeksi:
i) məqsədlərin şəffaflığı (məqsədləri açıq elan edən pul siyasəti bəyanatının olması, hədəfin
rəqəmli ifadə olunması, koordinasiya əlaqələrinin institusional çərçivəsi);
ii) iqtisadi şəffaflıq (iqtisadi göstəricilərin ictimaiyyətə açıq olması, pul siysəti təhlilində istifadə
olunan makroiqtisadi modelin açıqlanması, mərkəzi bankın proqnozlarının nəşri);
iii) prosedur şəffaflığı (pul siyasəti çərçivəsini açıqlayan siyasət qaydasının və ya strategiyanın
mövcud olması, pul siyasəəti qərarlarının açıqlanması prosesinin ictimaiyyətə açıqlanması);
iv) siyasət şəffaflığı (siyasət qərarlarının açıqlanması tezliyi, qərarların izahı və gələcək
dəyişmələrlə bağlı gözləntilərin qeyd edilməsi) ilə bağlı göstəricilər əsasında hesablanır.
Bundan əlavə, verilən informasiyanın əhəmiyyəti, dəqiqliyi və yenilənmə tezliyi, ictimai maraq,
informasiya asimmetriyasının aradan qaldırma qabiliyyəti, nəşrlərin gözləntilərə əhəmiyyətli təsiri,
pul siyasəti icmalı üçün məsuliyyət və gözləntilərin davamlı monitorinqi də bu strategiyanın mühüm
tərkib hissələridir.
55
Aktivlərin qiymətlərinin pul siyasəti qərarlarında nəzərə alınması. Son qlobal böhran bir daha
göstərdi ki, aktivlərin qiymətlərinin bum və enmə tsiklləri makroiqtisadi stabillik üzərində dramatik
effektə səbəb ola bilər. Maliyyə bumu dövrlərində pul siyasətinin effektivliyini artıra bilən 3 yeni
transmissiya kanalı müəyyən edilmişdir: riskli davranış, pul siyasətinin siqnal effekti və kütlə
davranışının qarşısının alınması kanalları.
Riskli davranış kanalı (Borio, 2008) - aşağı faiz dərəcələri olan vaxtlarda maliyyə bazarı
iştirakçılarının izafi riskə getməsini əks etdirir. Siqnal kanalı vasitəsilə pul siyasəti alətlərinin
dərəcələrində kiçik artımlar investisiya davranışlarına əhəmiyyətli təsir edə bilər. Bu modeldə pul
siyasəti tədbirləri mərkəzi bankın məlumatlarına effektiv şəkildə uyğunlaşdırılmalıdır ki, bu da
investorlar arasında daha yaxşı koordinasiyanı təmin edər.
Kütlə davranışı yanaşmasında - investorlar başqalarının davranışlarının trendini izləyərək
köpüyü şişirtməyə meyllidirlər. Müəyyən edilmişdir ki, siyasət dərəcələrinin artırılması kütlə
davranışını dayandırmaqda effektli ola bilər və investorları müstəqil investisiya qərarları verməyə
inandıra bilər.
Pul siyasəti qərarlarının aktivlərin qiymətlərinə transmissiyasının qeyd edilən kanallarının
mövcud olması pul siyasəti qərarlarında bu qiymətlərin nəzərə alınmasını zəruri edir. Bu baxımdan
strateji dövrdə iqtisadiyyatda aktivlərin qiymətindəki dəyişmələrin montorinqini gücləndirmək və
erkən xəbərdarlıq sistemlərinin qurulması əsas fəaliyyət isitqamətləri kimi müəyyən edilmişdir.
Aktivlərin qiymətlərində mümkün köpüklərin qarşısını almaq üçün siyasət dərəcəsi yetərsiz
olduğundan, eləcə də siyasət dərəcəsindəki radikal dəyişmələrin makroqitisadi qeyri- sabitlik yarada
biləcəyindən kontrtsiklik makroprudensial alətlərdən istifadə zəruridir. Hazırda Azərbaycan Mərkəzi
Bankında bu istiqamətdə zəruri işlər aparılır.
4. Nəticə
İnflyasiyanın hədəflənməsi rejiminin tətbiqi inflyasiya üzrə hədəfə nail olunmasında ən
effektiv siyasət çərçivəsidir. Bu çərçivə həm də iqtisadi volatilliyin azaldılmasında mühüm rol
oynayır.
Bununa belə, bu rejimə keçid tədrici olmalı, müvafiq makroiqtisadi və struktur şərait
yetişdikcə onun tətbiqi imkanlarına baxılmalıdır. Məzənnə rejiminin çevikliyinin artırılması burada
xüsusi rol oynayır. Lakin, bunun üçün valyuta bazarında müvafiq şərtlər yaranmalı, maliyyə bazarının
inkişafı dərinləşməlidir.
İH rejimi nə qədər mükəmməl olsa belə, qlobal iqtisadi böhran göstərdi ki, maliyyə
köpüklərinə qarşı effektiv mübarizə aparmaq üçün İH rejiminin çərçivəsi təkmilləşməli, onun
hədəflərini daha dəqiq ifadə edən yeni indikatorlar işlənməlidir.
Ə
dəbiyyat
1. Batini, N. K. (2005). “Does Inflation Targeting Work in Emerging Markets?” . Chapter IV in
International Monetary Fund, World Economic Outlook,.
56
2. Blanchard O., D. G. (2010). "Rethinking Macroeconomic Policy" . Journal of Money, Credit
and Banking, Blackwell Publishing, vol. 42(s1), pages 199-215.
3. Borio, C. E. (2008). Capital Regulation, Risk-Taking, and Monetary Policy:A Missing Link in
the Transmission Mechanism? BIS Working Paper 268.
4. Duttagupta R, F. G. (2004). “From Fixed to Float:Operational Issues in Moving Towards
Exchange Rate Flexibility,”. IMF Working Paper04/126 (Washington: International Monetary
Fund).
5. BIS Paper N 49 (December 2009) " Monetary policy and the measurement of inflation: prices,
wages and expectations"
6. Medina, JP and C Soto (2008) "Oil Price Shocks and Monetary Policy Credibility" Mimeo,
Central Bank of Chile
Dostları ilə paylaş: |