Xvi bob. OʻRta asrlar yevropa madanpyati 50 §. Yevropa madaniyati ilk oʻrta asrlarda VI-VII asrlardagi madaniyat. Asta-sekin davom etayotgan inqiroz jarayonini varvarlar istilolari butuklay halokatga aylantiradi

XVI BOB. OʻRTA ASRLAR YEVROPA MADANPYATI 50 §. Yevropa madaniyati ilk oʻrta asrlarda VI-VIi asrlardagi madaniyat. Asta-sekin davom etayotgan inqiroz jarayonini varvarlar istilolari butuklay halokatga aylantiradi. Asrlar davomida yaratilgan koʻlyozmalar va sznʼat yodgorliklark yongʻinlarda noʻkoladi. Galliyada madapiy inkiroz franklar istilosidan boshlansa, Italiyada Atilla urushlari va langobardlar boskini paytida namoyon boʻladi. Quldor zodagonlardan maʼrifatlilari yo halok boʻlgan yoki Vizantiyaga, oʻrta asrlarda maʼlum antik anʼanalar saklanib qolgan yagoka mamdakatga kochishadi. Madaniyatning nochor axvolga tushib qolishining asosiy sabablari taloichilik yoki varvarlarning istilosi emasdi. Boskinchilar Rim imperatorlari davrida boshlangan iktisodiy-siyosiy aloqalar inqirozini nihoyasiga keltiradi, xolos. Xoʻjalnkning naturallashishi madaniy extiyojlarga talabni pasaytirib yuboradi. Imperiya davrida gavjum shaxarlar boʻshab, ular koʻp boʻlsa harbiy-maʼmuriy markaz sifatida koladi. Roʻishloq hayotining soʻzsiz xukmronligi paytada, shaharlar bilan bevosita bogʻliq madaniyat hakida soʻz yuritishning oʻzi nooʻrin tuyuladi. Yangi sharoitda antik ruhning qolgan - kutgani ham tez yoʻkola boradi. V asrda gall ruhoniylaridan biri: “Men ilm-fanning oʻlimiga bagishlangai marsiya yozishga tayyorman.... Grammatika deyarli varvarcha, dialektikadan kilich yalongʻochlab jangga otlangan amazonkalar singari qoʻrkishadi; musiqa: geometriya va arifmetikadan uchta furiya (alvasti) dan jirkanganday yuz oʻgirishatsi. Falsafani qandaydir dahshatli xayvon deb tasavvur qilishadi” - deb yozgan edi. VI asrda yashagan shoir Fortunax, login adabiyoti, anʼanalariga taklid qilsada, frank kirollari saroyida antika xisoblangan. varvarlarning 33 xarfdan iborat, 33 qatorli sheʼr yozib, hayratga solganiyai taʼkidlaydi. Uz davrining eng mashxur yozuvchilardan biri yepiskop Grigoriy Tursk oʻzining savodxonligidan shikoyat xilar ekan grammatika koidalarini chalkashtirib yozib oʻz uslubini “palestrda raqsga tushgan ulkan xoʻkizga” kiyoslagan. Gotlar taniqli faylasuf Boesiyni qatl ztishsa. Kassiodor monastirda vafot etadi. Ular Rimning bilimdok zodagonlari soʻnggi vakillari boʻlib, yozib qoldirgan tarjimalari, asarlari keyinchalik oʻrta asrlar ilmiy bilimlariga asos vazifasini oʻtaydi. Natijada, davrlar oʻtib odsiy savodxonlik xam kamyob narsaga aylanadi. Varvarlar xukmronligi oʻrnatilgan dastlabki paytlarda madaniyatning barcha sohalari keraksizdek tuyulgan. Baʼzida qirollar savodsiz boʻlib, imzo koʻyishni bilmasalar, ruhoniylar liniy matnlarni tushunmagan xollar xam uchrab turgan.
Xristian cherkovi va antik madanikt. Antik madaniyatning inkirozi uning soʻnggi vakыsharini umidsizlantirib, ularni oʻzlariga xristiashshqdan tayanch izlashga undaydi, Hukukshukos Tertulianning: “Xudoning farza£щi oʻldirildi, bu vokea qanchalik xaqiqat boʻlsa, shunchalik nsoʻrindir. Dafn etilgan, tiriltirilgan - bu vokea amalda boʻlishi mumkin emas” deb yezgan edi. Ammo xristian cherkovi Tertuliai singari ilm axlini inkor egishi mumkin emasdi. Buli cherkovning zaifligi ramzi deb xisoblashlari mumkin edi. Chernov boyib borishi davomida, oʻzining avvalgi demokratik xususiyatlarini yoʻqotib, kudratli kuchga aylanadi. Xristianlik oʻz taqdirini halokatga uchrayotgan Rimdan ajratib, varvar kirolliklarining rasmiy cherkoviga aylanadi. Umumiy iikirozdan chiqishga intilgan katolik cherkovi, ilk oʻrta asrlardayok yagona markazlashgan tashkilot sifatvda yuksak mavkega erishib, uning gʻoyalari yangi jamiyat mafkurasiga boʻladi. Natyukada, hukuk va axloq, ilm va sanʼat fakat diniy tusda namoyon boʻladi. Xristianlik xech shubxasiz antik jamiyag bagʻridan yetishib chikqan xamda oʻzida uning madaniyati xususiyatlarini mujassam etgan. Bu vaziyat ruhoniylarga maorifni oʻz qoʻllariga olish imkonini beradi. Katolik cherkovi liniy xizmat za maʼmuriyat, dindorlarga tasir koʻrsatish, maʼnaviy xayotni nazorat ztish uchun Rim madaniyatining ijobiy jixatlarini oʻzlashtirishi zarur edi. Xristianlik mafkurasi. Avliyo Avgustin. Katolik dini mafkurasi cherkov avliyo deb eʼtirof etgan ruxoniy Avgustin tomonidan asoslab berilgan. Bu barcha narsanini Xudo tomonidan avvaldan belgilab koʻyilishi: “Xudoning hohish-irodasisiz insonning boshidan bitta tuk xam toʻkiyamasligi” sifatida izoxlanadi. Biz unda asketizm, yaʼni tarkidunyochilik “Xudoga oʻz muhabbatini, oʻz shaxsini inkor etish darajasida izxor kil i shi" ni kuzatamiz. Axir, bizning yerdagi tanam iz - “ruximiz kamogʻi”, hayotimiz esa - qiska daqikalik, oʻlimga va mangulikka gayyorgarlikdir. Shuning uchun daxriynk, uning ruhini xalos etish uchun, gulxanga tashlashni xolis xizmat koʻrsatish deb baxolash mumkin. Narigi dunyoga ishonch xristianlikning asosiy toyasiga aylanadi. Ruhimizni qutkarishimiz uchun nima qilmogʻimiz kerak degan savolga biz fakag cherkovga, yaʼni insonlar va Xudo orasidagi vositachiga ishonmogimiz lozimligi uktiriladi. Shu tarika ruxoniylarning oddiy dkndorlardan, cherkovning ( Xudo muassasasi ning) — dunyoviy xukmdorlardan ustunligi eʼtirof etiladi. Urt-a asrlar jamiyatida shaxe oʻzini fakat jamoa, sex, tsifa va h.k. tashkilotlar aʼzosi sifatidagina namoyon etgan. Bu mustaxkam alokani uzgan kishi jamiyatdan tashqarida, deb xisoblangan. Xristian taʼlimoti xam jamoaviy bogʻliqlikni eʼtirof etgan. Insonning kuchi va imkoniyatlari cheklangan, uning oʻzi shamol uchirib ketayotgan xazon singari miskiidir. Magʻrurlik -gunoh, yaxshi amal - Xudo tomonidan belgilab koʻyilgan takdirga tan berishdir. Albatga, bu hildagi mafkura aqliy durxunlik, boy extiros va iqgisodiy faoliyatni cheklagan. Ayni paytda, oʻrta asr kishilari Avgustin singari faqat toat-ibodat bilan band boʻlgan deyiщ xam asossizdir. Avgustinning uz i xam, antik madaniyat ruhida tarbiyalangan boʻlib, oʻrta asrlarga moslashish koidasini: “agar maʼjusiylar aytgan narsa yaxshilik uchun boʻlsa, uni inkor etmaslik lozim” deb bejiz eʼtirof ztmagan. Ilk oʻrta asrlar maktab va maorif. Katolik cherkovi antik madaniyatdan oʻzlashtirgan narsalarni cheklab, kabul qilingan takdirda xam, ularga oʻzgacha tuye berishga intilgan V ayerda yashagan Marsian Kapella allegoriyalari traktatida yetgi qiz siymosida "7 erkin sanʼatni: grammatika, ritorika, dialektika, geometriya, arifmetika, astronomiya va musiqani tavsiflaydi. Oʻrta asr maorifi aynan “yetgi sanʼat”doirasida boʻlgan. Bu fanlar amaliy ahamiyatga eta boʻlib, xayotky extiyojlarga xizmat kilgan. Chiroyli soʻzlash va lotincha yozishni “Grammatikaʻ oʻrganishi lozim edi. Milliy tillar qadar, mahalliy shevalar taʼsirida soddalashgan lotin tili, madaniyat tili boʻlib, u faqat cherkovda emas, maktab, sud, davlat boshkaruvi, diplomatiya, badiiy adabiyotda xam qoʻllanilgan. Oddiy xalq uchun notanish boʻlgan lotin tili xozirgi Yevropa sivilizatsiyasinn yaratilishda muxim rol oʻynagan. “Ritorika” turli rasmiy xujjatlarni, xatlarni yozishda namunali boʻgʻinlardan foydalanish va x-k.olarni; “dialektikaʻ — maptikli fikrlash va nutkni; “geometriya” -yer maydonini oʻlchash va fantastik geografiyani, “musiqa”-cherkov qoʻshiqlarini kuylashni “astronomiya — takvimiy xisoblaru bashoratlarni oʻrgattan. Oʻrta ayerlardagi savodsizlik darajasini aksari hollarda boʻrttirib koʻrsatiladi. Xususan oʻsha zamonlarda oʻrtasida jannatmakon Quddus shaxri boʻlgan Yerning tekis shakldagi xaritasi bilan birga, uning shar shaklida ekanligiga asoslangan xari ga ham boʻlgan. “Yetgi sanʼat” oʻrta ayerlarda keng tarqalgan, lekin amaliy ahamiyat kasb etmagan. Natur al xoʻjalikka asoslangan va sodda ijtimoiy xayot bundak ortigini talab ham kilmagan. oʻrta asr maktablarida oʻkish yengil kechmagan. Jarayon yaxshi xotiraki, temir iroda va salomatlikki talab qilgan. Darsliklar kam boʻlib, borlari xam sifatsiz xamda qimmat turgan. Natijada, dare davomida maʼlumotlarni oʻqituvchining tilidan yodlashga tutri kelgan. Agar dare davomida intizom borasida muammo yuzaga kelsa, yordamga xivich olingan. Xususan Germaniyada oʻkuvchilar-ustozlari boshchiligida xar yili bir necha bor oʻrmonga xivich tayyorlagaii borishgan. Ilk oʻrta ayerlarda cherkov, monasgirlar va yepiskopliklar maktablari boʻlgak. Monastirlar; xusuoan Italiyadagi Montekassino oʻzining qoʻlyozmalar saklanadigan kitob xonalari, xattotlari bilan shuxrat qozongan. Unda hatgotlar ishlaydigan maxsus ustaxonalar — skriptoriklar boʻlgan. Yepiskop va roxiblar tarixiy yilnomalar yoki avliyolar hayotini yozish bilan shugʻullanganlar. Oʻrta asrlar madaniyatshshng axamiyati. Ilk oʻrta asrlarda mapaniyatning inkirozi tarixan yuz berishi lozim boʻlgan bosqich edi. Antik sivilizatsiya inkyrozga uchrab, yangi sharoitdagi taraqqiyotga qodir emasdi. Antik rim va varvarlik jamiyatlari sintezi, faqat ijtimoiy munosabatlarni emas, madaniyatni xam yangilaydi. Biz yukorida tarixiy jarayon aksari xollarda toʻgʻri yul bilan bormaslngini taʼkidlagan edik. Ilk urla asrlar jamiyati taʼlim, maorif va sanʼat darajasi boʻyicha antik davrga nisbatan past darajada boʻlsa-da, yangi xalkyaarning madaniy jarayonlarga tortilishi ijobiy voqea boʻldi. Xususan, kelt va germanlar login yozuviiii oʻzlashtirib. oʻziga xos sheʼriyat yaratishadi. Oʻrta asrlarda fakat Oʻrta Yer dengiziiing atrofidagi tor doyra emas balki, butun Yevropa aholisi tarixiy jarayonning faol ishtirokchilariga aylanadilar. Ilgʻor shaharlar va shaharliklar Uygʻonish madaniyati milliy madaniyatlariking shakldapishiga yoʻl ochdsi. Karoliiglar davri madaniyati. Madaniyatning rivojlanishi klk kurtaklari VIII asr oxiri-IX asr boshlarida paydo boʻladi. Karoliiglar Frank davlatining tashkil topishi, u bilan bogʻliq goyaviy va maʼmuriy ehtiyojlar, xukmron tsifadan savodli, ilmli kishilar sonini oshirishni talab qiladi. Monastnrlar koshida yangi maktablar ochilib, ularga oddiy xalk farzandlaridan savodli kishilarni tayyorlash vazifasi yuklanadi. Antik davrga oid matnlar tayyorlanib, tarqatilib, ulardan koʻplarining bizga qadar saklanib kolgani karoliiglar xattotlarining xizmatidir. Soʻnggi Rim namunalari asosida koʻplab saroy va ibodatxonalar yogochdan qurilishiga qaramasdan, jarayon yangi meʼmorchilik uslublarini shakllanishiga zamin taysrlaydi. Buyuk Karl butun Yevropadan iktidorli ruxoniy olimlarki oʻz saroyiga jalb etib, oʻziga xos “akademiya” tuzadi. / Tarixchilar tomonidan shartli ravishda “karoliiglar uygonish davri” nomini olgan oʻrta asrlardagi ilk madaniy yuksalish Karl tuzgan imperiyaning parchalanishn bilan zavolga yuz tuggan. Madaniyat garixnda burilish. Madaniyatning yuksalishi uchun asos shaxarlarning rivojlanishi va ziyolilar toifasining shakllanishi bilan paydo boʻladi. Pul-tovar munosabatlarining rivojlanishi va savodsizlik oʻzaro mos kelmaydigan hol edi. Shuning uchun shaxarlarda oʻqish, yozish va xisobga oʻrganish ommaviy tuye oladi. Ishlab chikarish kuchlarining taraqqiyoti bilan bogliq tajribaning toʻplanishi, asta-sekin tabiatshunoslikka oid bilimlarni xam kengaytira boradi. Insok akl-zakovatiga extiyoj tugilib. oʻrta asrlar uchun yangi, ratsional fikrlash vujudga keladi. Chakkon, 268 nshbshtarmon savdogarlar, oʻz erkinliklari uchun qadrdoi kommukalariga, senyorlariga karshi kurashgan mexnatsevar va jangovar hunarmandlar psixologiyask va dunyoni yangicha anglashi, shubxasiz, sanʼatning xam yangilanishiga olib kelishi lozim edi. Shaxarlar ritsarlar madaniyatiga, shuningdek katolik cherkoviga xam sezilarli darajada taʼsi.r koʻrsztgan. Universitetlar, Shaharlarda xususiy maktablar ochilib, ularda oʻkish uchun mablagni bolalarning ota-onalari toʻlagan. Eng iktidorli oʻqituvchshgar tevaragida turli shaxarlar va mamlakatlardan kelgan tinglovchilar toʻplangan. XII asrdan dastlabki olky maktablaruniversitetlar (lot. universities, yaʼni jamoa, uqituvchi za talabalar korporatsiyalari) paydo boʻlganlar. Rim yaapapari universitetlarga dastlab xavotir bilan karasalarda, keyinchalik ularni oʻz xomiyligiga olishni maʼkul topadilar. Papa va kirollardan olingan yorliqlar universitetlarga yuridik va maʼmuriy avtonomiya berib, ularni maxalliy, diniy va dunyoviy xokimiyat tazyikidai xalos etardi. Hozirgi universitet tizimi: maʼruzalar, imtihonlar, stipendiyalar, yotokxonalar, rektorlar va dekanlar, diplomlar, ilmiy darajalar, fakultetlarga boʻlinishlarXSH asr maxsulidir. Talabalar kitob kamligidan professorlar maʼruzalarini yozib olishar, soʻng oʻqituvchi taklif etgan muammolar boʻyicha baxs-muiozaralar tashkil qilishardi. Universitetlarning tayyorlov (artistik) fakultetlariga 13-14 yoshdan qabul qilinib, antik davrning “yetti sanʼatnʻni oʻrgatishardi. Artistik fakultet bitiruvchisi maktabda dare berish yoki yuqori fakultetlardan biriga imtihon topshirib, oʻqishini davom ettirishlari m um kin edi. Artistik fakultetlaridan tashkari, talabalar xukukshunoslik fakultetida koʻn boʻlgan. Yevropadagi ilk universitetlardan biri, XI asr oxirida gashkil toptan Bolonya universitetida xukukshunoslik fakulteti mashxur boʻlgan. Pul-tovar munooabatlarining rivojlanishi, kommunalar va sexlar ustavlarink tayyorlash, shaxar va kirol sudyalari va amaldorlarining faoliyati, kuchayib borayotgan monarxiyalar siyosiy talablarining oʻsishi, odat yoki cherkov xukukiga asoslanishi mumkin emas edi. Vujudga kelgan vaziyatda retsepsiya, yaʼni cheksiz xususiy mulkchilikka asoslangan Rim huqukini “tiklash” zaruriyati paydo boʻladi. Universitetlarda ruxoniylardan emas, shaxarliklardan tayyorlangan yangi xukukshunoslar Yustinian kodekslarini sikchkovlik bilan oʻrganib, ularni zamon talablariga moslab berishlari lozim edi. Iloxiyot fakultetlari soni xukuqshunosdikka nisbatan kam edi. Jumladan, XV ayerning boshlarida 46 ta universitetdan 28 tasida iloxiyot fakultetlari boʻlmagan. Teologiya bilan shugullanish yuksak darajadagi sabr-tokat, bardosh va tirishkoklikni talab etgan. Sakkiz yil oʻkiladigan teologiya fakultetiga, sanʼat magistri unvoni boʻlganlargina 264 kabul kilinib, ilohiyot doktori fakat 35 yoshdan keyin berilar edi. Shuning uchun teologiya fakultetida aksari xayriya xi so b i ga kun kechiradigan talabalar oʻqkr edi. Ilohiyot sohasining oliy markazi Parij unizersiteti boʻlib, u 1231-yildan toʻliq muxtoriyatga erishgan. Parijda gʻoyaviy kurash doim kuchli boʻlib, bu universitetda uz dayerining eng taniqli teologlari dare bergan. Ayni shu joy daxriylik gʻoyalari markazi xam xisoblangan. Sxolastika. Universitetlar oʻrta ayerlar falsafasi-sxolastika (lot. schola -yaʼni “maktab”) markazi xam edi. Sxolastikaning shakllanishi va yuksalishi X1-XP ayerlarga toʻgʻri keladi. Sxolastika metodi maʼlum bir muammoni barcha ijobiy va salbiy jihatlari bilan batafeil oʻrganish, uni mantiqiy rizojlantirishga yoʻnaltirgan. Eski dialektika, bahs va munozara sanʼati miyelk koʻrilmagan taraqqiyotga erishadi. Hali tajriba yetarli boʻlmaganvdan mavzu va maʼlumotlar antik davrga oid adabiyotlardan olinar edi. Bahs maʼlum taniqli muallif asaridan iqtibos keltirish orqalk yakun topardi. Tabiblar Gippokrat va Galenlarga ishora qilishsa, huquqshunoslar Sitseron va Yustinian kodekslariga, iloxiyotchilar-“cherkov otalarigaʻ-barchalari birgalikda “Injilʻ ga murojaat qklishar edi. XIII ayerga kadar sxolastika inson intellektini yuksaltirishning yagona yoʻli, uning metodi esa shahar ratsionalizmining ilk mevasi edi. Formal mantikning yaratilishi sxolastlar xizmatidir. Ularning saʼyxarakatlari bilan amaliyotdan uzilgan xolda boʻlsa-da, fikrlashning deduktiv metodi xam shakllanadi. Cherkov dastlab sxolatikadan xavotirga tushgan, uning yoyilishini toʻxtata olmagakidan s5;ng sxolastlarning fikr-mulohazalari, gʻoyalaridan katolik dinini muxofaza kilish va asoslashga intilib, bu borada muvaffaqiyatga erishganday boʻladi. Ularni yarashtirishga intilgan sxolastika ichki ziddiyatlardan kutila olmaydi. Ajoyib fransiyalik adib Petr Abelyar (1079-1142-yy.) “Xristian va mantiqli boʻlish bir xil narsa”- deganda oʻta xavotirli daxriylikka yoʻl ochgani ayerlar oʻta maʼlum boʻladi. Yuksak iqtidor egasi Abelyar inson aqlining xar kanday mushkulotnn yenga olishiga shnonch bildirgan. Shuning uchun cherkov umumjahon yigʻinlari uning taʼyaimotini ikki marta inkor etib, asarlarini gulxanga tashlab, oʻzini monastirga yuboradi. Abelyar geyalari teologiya chegarasidan chikmasa-da, oʻzida yangi, yosh shaharliklarning erkin fikrlarini (xurfikrligini) mujassamlagan edi.
Realizm va nominalizm. “Universal”-yaʼni umumiy tushuncha oʻrta ayerlar falsafasining dikkat markazida turgan. Platondan keyingi realistlar “xissiyot dunyosi” asosi sifatvda umumiy tushunchalar real mavjud borlikni koʻrsatishgan. Abelyar kabi “nominalistlar” fikricha esa, aksincha, faqat maʼlum narsalargina mavjud, tushunchalar oddiy “nom” (nomiha), inson tomonidan ayrim narsalar, buyumlarning oʻxshash 270 jixatlari belgilanaai. Mazmunan bahs falsafiy muammolar atrofida, yaʼni nima birlamchi - buyummi yoki sng, tabiatmk yoki rux, sezgi ongdan oldinmi, dunyo Xudo tomonidan yaratilgaimi yoki oʻz-oʻzidan mavjudmi va boshqalar borasida boʻlgan. Cherkov Foma Akvinsxiy boshchiligidagi realisglarning eng tanikli vakillarini “avliyolar” safiga kiritsa, nominalistlar maʼlum muddatdan sup g taʼkibga olinadilar. Nominalizm-sxolastika tarakkiyotining yakuniy natijasi, mahsuli boʻlib, u fanning keyingi yuksachishiga poydevor tayyorlaydi. Sharkning madaniy taʼsiri. Aristotel merosi. Sxolastakaning tarakqiyotini ikki omil: Sharkning madaniy taʼsiri va Aristotel merosi bilan keng tanishuv taʼminlaydi. VUI asrdan yevropaliklar Ispaniyadan Hindistonga kadar yastangan sivilizatsiyaning nisbatan yukori pogʻonaskdagi selom dunyosi bilan bevosita aloqaga kirishadi. Bizga maʼlumki, arablar Hind. Xitoy, U rta Osiyo, Eron va Vizantiya madaniyatlari yutuqlarini oʻzlashtirib, yuksak sivilizatsiya yaratishgan. Gʻarbiy Yevropaning ilmiy yuksalishiga Vizantiya ham toʻgʻridan-toʻgʻri taʼsir oʻtkazadi. Salib yurishlari yevropaliklar nigohiga Sharkning ajoyib shaharlarini namoyon etadi. Sharkdan Yevrspaga qogʻoz ishlab chikarish xunari tarkalib, u XIV asrdan pergamentni chetga surib, kitob bosish dastgohiiing yaratilishiga ehtiyoj tugdiradi. Zambaraklar feodal qalʼalarini keraksiz etgan kashfiyot boʻlsa, magnitli ignasi boʻlgan dengiz usturlobi X.Kolumb va Vasko de Gamaga Amerika va Hindistonga yoʻl koʻrsatadi. Arablar qadimgi yunoy olimlarinikg, ayniksa, Aristotel asarlarini juda chukur tadkik etib, tarjima kiladilar. Keyinchalik bu asarlar arablardan lotin tiliga oʻgirilgak. Universitetlarda arab faylasuflari, jumladan, Ion Roshdaning (1126-1198-yy.) ajoyib asarlari ham oʻrganiladi. Ularning barchasi yevropalik sxolastlar fikriga katta ijobiy taʼsir etadi. Ayniksa, yevropaliklar uchun unitilgan Aristotelning komusik bilimlari ulargʻsh hayratga solgan. Oʻtmishda cherkov Aristotel asarlarini taʼkikdab, ularni gulxanlarga tashlashga buyurgan. Xususan, Parijda yunon olimining asarlari 1209- yilda yondirilgan. Lekin oradan yarim asr xam oʻtmay cherkov tomonidan Aristotel buyuk olim deb eʼlon kilinib, uning gabiatshunoslikka oid asarlari “Injil”ning debochasi deb atay boshlanadi. Olim asarlariga ishora kilinar ekan, uning ismini aytmay, “Ustoz aytganiday....” deb boshlash taomil boʻlgan. Foma Akviniskiy. XSH ayerda cherkov oʻz kudrati choʻkqisiga erishib, ilohiyot borasida yaratilgan taʼlimstai tartiblashgirish extisjini sezadi. Daxriylik okimlari, xususan, katarlar, albigoychilarga karshi kurash xam shuni talab etardi. Rasmiy sxolastika XSH ayerda cherkov taʼlimoti ximoyasida boʻlsa-da, yangi-yangi fikrlar, shaxarliklar 271 kayfiyati, maorifdagi muvaffakiyatlar bilan xisoblashmaslikning iloji kolmaydi. Itadiyalik dominikan roxibi Foma Akvinskiy (1225-1274-yy.) oʻzining koʻpjildlik “Iloxiyot majmuasi”da ortodoksal sxolastikani tizimga soliashi yakunlaydi. Foma uchun koinot-katiy tizimli, unda barcha narsa pastdan boshlakib, eig yuqorisigacha avvaldan belgilab qoʻyilgan va oʻzining oʻzgar.mas oʻrniga egadir. Noorganik materiya, oʻsimliklar, xayvonlar, odamlar, osmon yoritgichlari, “farishtalar” va, nixoya1, “mukadsas uchlik” ular qatoridadir. Foma falsafasi gadqiq etiladigan ʻaql haqikatni” i i kor etmasada, undan dinni, eʼtikodni yuqori qoʻyadi. Rojer Bekon. Oʻrta asrlarda ishlab chikarish kuchlarining oʻsishi, antik davrga xos boʻlgani kabi tabiatni kuzatish va u xakda maʼlumotlar toʻplash extiyojini yaratadi. Yevrspaga arablar bilan kimyo (alximiya) va astronomiya xam keltiriladi. Yarim ilm, yarim afsungarlikka asoslangan kimyogarlar afsonaviy hayogbaxsh ichimlik - ikskrni yoki xamma narsani oltinga aylantira oladigan afsonaviy toshni topishga, turly maʼdanlarni simob va oltintugurt koʻmagida oltinga aylantirishga tutinsalar, astrologlar sayyora va yulduzlar xarakatiga karab kelajakni bashorat qapardilar. Tadqiqotlar davomida buyum va moddalarniig xususiyatlari, yulduzlar osmonining xaritasi aniklanib, sirli laboratoriyalarda zamonaviy kimyo boshdansa, astrologiyasiz Kepler va Nyuton ixtirolari boʻlishi mumkin emas edi. XII-X1II asrlar chegarasida Al-Xorazmiyning davomchisi pizalik Leonardo algebra boʻyicha 1 adqikotlar olib boradi. Sap keyinrok Vitelloning optika boʻyicha asarlari yoziladi. Zoologiyadan kitoblar yozgan Albert Parij va Kyoln universitet;: arida maʼruzalar oʻqirdy. Angliyada ham maʼlum tabiiy-ilmiy anʼakalar tpakllanib, uning yorqin namoyondasi f^anshsk ordeni roxibi Rojer Bzkon (12! 4-1294-yy.) boʻlgan. Bekon oʻz davrida uydirmalar ogushydagi ilm-fanning deyarli barcha soxalari rivojlashshshga oʻz hissasyyi qoʻshadi. U molekulalar mavjudligini anglatan, issiqlikni xarakat natijasi, deb xisoblagan, magnitlar bilan ishlagan, kimyogarlik kilgan. Mikroskop va teleskopni orzu kilsa, shubhasiz xar kanday ilmning asosi matematika deb xisoblagan. Foma Akvinskiyning zamondoshi boʻlsada Aristotel bilan baxslashgan. U xakihatning asosi ilmiy tadqiqotlar, deb xisoblagan. R.Bekon: ʻtajribalarsiz xech narsani qonikarli darajada aniklab boʻlmaydi”,-deb yozgan edi. Uz asrining koʻplab nuqsonlarini oʻzida mujassamlagan olim kelajakni koʻra bilpsh. Chernov Bekonni taʼqib etib, avval monastirga joʻnattan, keyin olimni 14 yilga kamab, oʻlimidan sad avvalrok ozod etgan. Yana ikki ingliz olim i — Duns Skot (1270-1308-yy.) va Vilyam Okkam (1300-1349) larniyag xam fasliyati eʼtiborga loyikdor. Ular xam 272 Bekon tahsil olgan va ishlagaya Oksford universyatetkni bktirganlar. Skot va Okkamlar XIII asrda oʻz mavkeini birmuncha yoʻqotgan, nominalizmning Foma Axvinskiy sxolastikasiga karshi yangi kuch bilan kurash boshlagan bir paytda faoliyat koʻrsatganlar. Ular xristian diniga eʼtiqsd kilganlar, ammo dinni akl bilan asoyelash mumkin emas, deb xisoblashgai. Ularning taʼbiricha, eʼtiqod va aql oʻzaro boglanmagan, demak, ilohiyot falsafa masalalariga aralashmasligi lozim. Bu xulosa fanning cherkovdan mustakil ekanligini anglatadi. Skot va Okkamlar etika sohasida tadkikotlar olib borib, oʻzlarining jamiyatda shaxsning erkin hamda faol boʻlshpi tarafdorlari ekanliyutrini namoyish etadilar. D.Skot va V.Okkamlarning asarlarn sxolastik gʻoyaning soʻnggi yuksalishy boʻladi. Ritsarlar madakiyati. Yevropada dvoryanlar toifasi X1-XSH asrlarda uzil-kesil shakllanib,oʻrta asr shaxarlarining ijobiy taʼsiri ostida oʻz madaniyatlarini yaratadilar. Oddiy byurgerdan va boshkalardan harbiy jasorati, sadoqati, zaiflarga homiyligi, oʻz toifasi vakillariga xurmat, din yoki xonimlar uchun jasorati bilan ajralib turadigai zodagon-ritsar siym o si xakidagi tasavvurlar ayni shu davrda shakllanadi Ushbu xususiyatyaarni adabiyotlarda “kurtuazlik”, deb atashgan. Oʻrta asr ritsarlik adabiyoti bilan tanishar ekanmiz, uni cherkov talab kiladigan axlok meʼyorlarndan ancha yirok, dunyoviy tashvish va kuvonchlarga asoslanganligini kurishimiz mumkin. Butun oʻrta asrlar davomida yaratilgak va bizga qayta ishlangan xolda yetib kelgan ritsarlar nazmi va dostonlarining eng yorqin sahifalari xalk ogʻzaki ijodi anʼanalariga asoslangan. Ritsarlar adabiyoti rang-barang xayotning turli mavzulariga bagʻishlangan. Uning mazmunida toifaviy tafovutlar tarannum etilishiga qa ram as dan, asarlarda insoniylik ruxi bark urib turadi. Yukorida zikr etilgan xususiyatlar jamlanib, ajoyib badiiy asarlar dunyoga kelgan. Ushbu usuldagi sheʼriyatga provansal “trubadurlar” ijodini misol keltirish mumkin. Maʼlumki, XII asr Yevropasining iktisodiy va madaniy hayotvda Fransiyanikg janubidagi shaxarlar yetakchi oʻrin tutgan. Ayni Langedok- va Provansning gullab-yashnagan shaxarlarida dvoryanzodagonlar madaniyati shakllanishi uchun muxit yaratiladi. Ligi madaniyat vakillari trubadurlar safida gersoglar va notariuslar, savdogarlar va hazto ruxoniylar xam boʻlgan. Ularning orasida baʼzida nonvoy yoki sarrojning farzandi uchrab tursada, aksari koʻpchiyaik trubadurlar ritsarlar toifasiga mansub edilar. Provansal sheʼriyatida ehtirosli sevgi, ehtirosli hayot bark urib turgai. Ayni paytda, sheʼrlarni murakkab uslubda bitilishi, nozik kofiyalariyu, musikiy mukammayalik (trubadurlar koʻshiqlarini musika chalib ijro etganlar) qadrlangan. Ayni provansal tili Yevropada birinchi boʻlib ad.abiy tilga aylangan. 273 Provansal sheʼriyatida yorqin hislar, xayet garmoniyasi ham bark urib turgan. Trubadurlar yaratgan ajoyib satrlar oʻquvchilarni hozirga qadar toʻlqinlantirib kelishi aynan ana shu sabablidir. Albigoy urushlari davomida madaniyatning boshqa soxalarya singari trubadurlar sheriyati xam konga botiriladi. Uning oʻrnida XIII asrdan Fransiyaning shimolida truverlar, Germaniyada minnezingerlar ijodi yuksaladi. Ritsarlar kaxramonlik dostonlari “Snd hakida koʻshik”, “Roland xaqida qoʻshik”, nemislarning “Nibelunglar hakida koʻshik”larida ham xalqchillik oxanglari baralla kuylangan. Jakpyumanar ilk oʻrta asrlarda yaratilgan rivoyatlar, xalq ogʻzaki ijodi namukalaridir. Dostonlarda ritsar-zodagonlarga oid sof kurtuazlik, eʼtiqod, din uchun kurash, senyorga vassallik qasamyodiga sodiqlik tarannum etiladi. Asarlarda vatanga muhabbat, mamlakat ozodligi uchun kurashni ulugʻlash bilan birga, dvoryanlarning oʻzaro mojarolarini, shafqatsizlikparini qoralash kuzatiladi. Xalk tasavvurlari dostonlarga nisbatan kamroq boʻlsa-da, ritsarlar romanlariga xam oʻz taʼsnrini oʻtkazgan. Sheʼriy yoki nasriy usulda bitilgan afsonaviy qirol Artur va uning safdoshlari, jasur ritsar Lanselot, baxtsiz sevishganlar, ularning saxovatli ishlari, sarguzashtlari, kurashlari oʻquvchilarni xozirga kadar hayratga solib kelmoqda. Ritsarlik romanlari XIV asrdan oʻz dolzarbligini yoʻkota boshlaydi. Bu ritsarlar davrining tugayotganidan dalolat beradi. Oradan ikki asr oʻtib ritsarlik romanlari xam, sxolastika singari, gumanistlarning hajvlari nishoniga aylanadi. Shaxar adabiyoti va sanʼati. Oʻrta asr shaxar badiiy madaniyatini oʻzgacha tarixiy taqdir kutar edi.Boy byurgerlarning ilk burjuaziyaga dylanishi bilan ushbu madaniyat Uygonish realizmi darajasiga koʻtariladi. XP-XSH ayerlar shaharlari, yaʼni oʻrta ayerlar dvoryan-cherkov toifasi bilan kurashgan shaxarlar ham oʻziga xos madaniyat yaratgan. Ierarxiya zinasining nisbatan past pogʻonasida boʻlgan byurgerlar ommasi tabiiy, kaxramonlik adabiyotiga daʼvo qila olmas~bu ish ritsarlar imtiyozi edi. Hukmron toifa zodagonlarga karshi kaxramonlik mavzui esa tabiiy oʻrta ayerlar gullab-yashnagan bir paytda xech kimning xayoliga xam kelmagan. Shuning uchun shaxar adabiyotida dastlab kaxramonlik emas, xalk birinchi oʻringa chikkan. Byurgerlar oʻzlarining maʼjoziy (“xayvonot timsolidagi”) dostonlarini yaratib, unda uddaburon va ayyor tulki, axmok va konxoʻr boʻrini aldashi, shaxarliklarning ishbilarmonligi, dvoryaʻnlarying jabr-zulmi ustidan tantana kilishini ifodalaydi. Ajoyib sheʼriy kissalarsa (Fransiyada ularni “fablio”, 1 yermaniyada “shvenk” deb nomlashgan) axloqi buzuq, ochofat rohiblar, sodda villanlar va ayyor byurgerlar tasvirlaigan. Bu adabiyotning xunarmandlar orasida tarkalgan soddaroq koʻrinishlari maishiy sahnalarning kizikligi va 274 fikrlarning ziyrakligi bilan ajralib turgan. Shaxar adabiyoti yorqin namunalari saxnalashtirib, yarmarkalarda namoyish etilgan. Shahar sanʼatiga uning yaxlitligi xosdnr. XPT asrga kadar unda shaxar boylari va plebeylar orasidagk tafovut sezilmaydi. Shaxar axolisi dastlab ruxoniylar va dvoryanlarga karshi kurashda yagona k umni tashkil etgan. Bu sanʼatda xalq taʼsirkni izlash nooʻrin, sababi uning oʻzi xalk sanʼatidir. Shaxar sanʼati kishlokdardai kuchib kelgan dexkonlar folkloridan istifoda ztgan. Ilk oʻrta asrlardai Yevropada sayyor hoʻqkavozlar (Germaniyada shpilmanlar) jamoalari (koʻshiqchilar, koʻzboʻyamachilar, akrobotlar) tomosha koʻrsatishgan. Shaharlar sharoitida bu kabi artistlar maxorati yangi mazmun kasb etadi. Undan shahar musiqasi va teatri shaxllangan. Dastlab tomsshalar ochiq maydonlarda utkazilib, ular diniy mazmundagi rivoyatlar (mirakllar), allegoriyalar (“moralite”) yoki hajviy saxnalar (“farslar")dan tashkil toptan. XP-X1P asrlar shaxar adabiyotida lotin sheʼriyati - “goliardlar” yoki “vagantlar” alohida oʻrin tutadi. Bu sheriyat kambagʻal ruxoniylar, bir universitetdan ikkinchisiga koʻchib yurgan sayyor talabalar tomonidan yaratilgan. Sheʼriyatda sxolastika va garki dunyochilik inkor etilib, bazmlar, kimor, vakti xushlik hamda sevgi extiroslari gasvirlagan. Vagantlar Rim kuriyasini ganqid qilib, liniy matnlarni xajv etib, oʻz qoʻshiqlariga oʻsha zamonda hali kuzatilmagan, dinga karshi gus berishgan. Cherkov ularga oʻz gʻazabi va taʼqiblari bilan javob bergan. Vagantlar sheʼriyati oʻzining oʻtli extirosi, xayotdan kuvonchi bilan ajrapib turgan. “Biz gullab-yashnayotgan umrimizni kitob ustida bukilib oʻtkazaylikmi? Bizni koʻchalarda qizlarning koʻshiklari kutmokda”. Vagantlar koʻshiqlarida shirin orzularu mavjud achchiq hakiqat kuylanadi. Goliardlar maʼlum maʼnoda jamiyatdan chetlangan tabaka vakillari edilar. Ular rasmiy hokimiyatga muxolifagda boʻlishi bilan birgalikda, ularning lotincha sheʼrlarinn tushunmagan mehnatkash shaxar axolisidan xam yirok edi. Cherkov-dporyan madaniyati rivojg.angan davrda vagantlarning kurashga chorlovchi sheʼrlari ushbu madaniyat inkirozi yakinligidan darak beradi. Oʻrta asr xunarmandchiligi oʻzining yuksak badiiy saviyasini namoyon qiladi. Sex usgasi haridorlarni jalb etish uchun buyumlar, qurol-aslaha, zeb-ziynatlar, mebel, cherkov buyumlarini, kiyim-kechaklarni imkon darajasida sifatli xamda chiroyli kilib yasashga, bezashga shpilgan va bu bilan badiiy xunarmandchilikni yuksaltirgan. Roman va gotik meʼmorchilshn. X1-XSH ayerlardagi taraqqiyot qurilish sohasida xam namoyon boʻladi.Bu borada eng koʻp kuch va mablag ibodatxonalar kurilishiga sarflangan. Ularni goksalib borishi orkali butun oʻrta asr meʼmorchiligi tarixini kuzagish mumkin. Dastlab ibodatxonalar bir-birini kesib oʻtuvchi uzun xochga oʻxshatib kurilgan. Toshdan arkalar va gumbazlarni neflar kesishgan joydagi kalin devorlar 275 tutib turgan. Ularning barchasi inshootga salobat, ayni paytda, sodda kuriыish baxsh etgzn. XI-XI1 asrlarda keng qoʻllanilgan ushbu meʼmorchilik uslubi “roman uslubi” deb atalib, Appenin yarim orolida shakllaigan. XIII asrdan uning urnini gotika uslubi egallaydi. Bu paytga kelib koʻpayib borayottan shaqar aholisiga eski roman ibodatxonalari binolari torlik qila boshlaydi. Yangi ibodagxonalarni keng, yorugʻ, bahavs kilishdan tashkari shaxar mudofaa devorlari ichidagi qimmatli yernn tejash ham lozim edi. Qolaversa, ulkan sobor shaharga fakat koʻrk berib qolmasdan, uning akolisi qudrati va boyligini namoyish etadigan vosita xam edi. Shuning uchun ibodatxonalar yukoriga boʻy choʻzib, baʼzida uning balandligi yuz va undan ortik metrni tashkil etgan. Binoning ulkan derazalari rangli shishalardan ter il ga n vitrajlar, ibodatxonada nim qorokgʻi vazminlikni, osoyishtalikni yaratgan. Salobatli yarim oy shaklidagi arkalar, nozik uchli va qovurgali arkalar bilan almashtiril-adi. Ularning barchasi murakkab tayanch tizimi bilai birgalikda, devorlarning yengil va mustahkam boʻlishini taʼminlagan. Muhandislik shshining bunday tantanasi, meʼmorlar va kuruvchilarining iqtidori va mahorati namunasi edi. Tasviriy sanʼat. Gotika uslubida bunyod etilgan ibodatxonalarni bejiz savodsizlar uchun “toshdan kutubxona” deyishmagan. Unda oʻrta asrlardagi bilim va duiyo haqidagi gasavvurlar uz aksini topgan. Ibodatxona xamma tomonidan xaykallar va reyeflar (Shartr soborida minglab xaykallar bulgan) joylashtirilgan. Haykallar, freska va vitrajlardagi suratlar “Injil”dan saxnalar, avliyo-anbiyolarni, tarixiy vokealarni, turli xunarmandlar, kushlar va hayvonlarni aks ettirganlar. Meʼmorlar bilan yaxlit majmualar yaratgan rassomlar ijodi oʻrta asr kyshisining kuvonch va tashvishlarini. ularning dunyoni borligʻicha xis etishi, mistik orzulariki ifoda ettan. Cherkov inson anglaydigan narsalarning barchasi narigi dunyoning zaif nusxasi deb taʼkidlar, aykan shu nuktai nazarga asoslanib, xayotni sanʼatda namoyish etish hech kanday axamiyatga molik emas, deb xisobladi. Sanʼat faqat iloxiy, gʻayritabiiy narsalarga ishora sifatida xizmat qilishi lozim edi. Moddiy bsrlik fakat ideal hayotning ramzi, shartli beligisi xiyeoblangai. Shuning uchun oʻrga asr sanʼati odatda ramzlar va adlegoriyalarga toʻla, odamlar xayotda moʻjizani kutib yashar, natijada sanʼatda xam moʻjizani real borliq sifatida tasviryaar edilar. Ammo Vizantiya taʼsiridagi anʼanaviy cherkov sanʼatidan farklnrok, Gʻarbiy Yevropaning nomaʼlum rassomlari ijodida oʻtkir kuzatuvchanlik shakllana boshlagani seziladi. Kitob miniatyurasida xaykavtaroshlik va ibodatxonalar vshrajlarida oʻzshga xos gotika uslubining realistik jixatlari aks etila boshlaydi. Inson kiyofasi va tanasining turli qarakatlari baʼzida juda anik va taʼsirchan 276 ifodalangan. XGP asr urtalaridan xaykaltaroshlix va rassomlikda fakat zodagonlar emas, xunarmandlar va dexkonlar mehnati sahnalari xam tasvirlanadigan buladi. Kitobni bezash sanʼati xam katta kxgukdarga erishadi. XP-XSH asrlardan liniy, tarixiy, ilmiy yoki sheʼriy mazmundagi koʻlyozmalar karolinglar davrida paydo boʻlgan rangli minatyuralar bilan bezatilgan. Yevropa mamlakatlari madaniyatlar.idagi xususiyatlar. Gotika uslubining vatani Shimoliy Fransiyadir.Ayni Fransiyada oʻrta asr sxolastikasi va adabiyoti oʻzining yakuniy koʻrinishini oladi. Provansal madaniyati kisqa, lekin yorqin yuksalishidan soʻng, Shimoliy Fransiya madaniyatida yetakchilikni egallaydi. Germaniya madaniyati Reynboʻyi va Ganza viloyatlarini xisobga olmaganda, birmuncha suyet rivojlanadi. Shimoliy Fransiya taʼsiridan kutilgan davlatning markazlashuvi va cherkovning mustaqilligi xaraxatiga tayavgan ingliz madaniyati xam astasekin rivojlana boradi. Ispaniyaning sanʼati va maorifi Shark va Garb madaniyatini oʻzida mujassamlagan boʻlib, u arablar Sharki va Yevropa orasida vositachi rolinn oʻtaydi. Shimoliy va U rta Italiya shaharlari X ayerdan yuksala bsshlasa-da, unda oʻrta ayerlar madaniyati shakllaimasdak, XIV ayerdagi Uygʻonish madaniyati antik madaniyat asosida vujudga keladi. Keyingi ayerlarda Uygʻonish madaniyati Gʻarbiy Yevropaning boshqa mamlakatlariga xam tarqaladi Vizantiya madaniyati JV-IX asriing birinchi yarmida. Vizantiya XII ayerning oxiriga kadar Yevropaning madaniyati eng yuksak rivojlangan davlatya boʻlib, unda Garbdagi singari madaniy anʼanalarning inkirozi kuzatilmaydi. Markazlashgan davlat va koʻplab shaxarlarning boʻlishi, savodxoshtik va madaniyatning maʼlum darajasini talab etgan. Ilk oʻrta ayerlar Vizantiyasi maʼrifiy xayotining xususiyatli jixati, uning antik madaniy meree bilan uzviy bogʻlikligidir. Rim imperiyasidan meros kolgan boshkaruv maʼmuriyatiga, malumotli siyosiy arboblarga, hukuqshunoslarga, diplomatlarga; saroy, ibodatxonalar va mudofaa inshootlarini quredigan muxandis, meʼmorlarga; xazinaga tushadigan daromaddarni xisoblaydigan, solik va bojlarni aniklab beradigan mirzalarga; imperatorlarning qudrati va donishmandligini ulugʻlovchi rassomlar, notiqlar, adiblarga zhtiyoj maorif va madaniyat rivojlanishi darajasini belgilagan. Madaniyatning takdiri mamlakat kjgimoiy-iqtisodiy tarakqiyoti bilan bevosita bogʻlik boʻlgan. Vizantiyada xam cherkov antik falsafaking eng ijobiy jihatlarini olib, oʻz extiyojlariga moslashtirgan. Muxami, 277 Vizantiya madaniyatya insoniyat uchun yunon odimlari, shoirlari va tragediyalar mualliflarining bebaho asarlarini saklab qolgan. Vizantiya tarakkiyotining ilk asrlarida maʼlum darajada yaxlit madaniyat tushunchasi boʻlmagan. Imperiyaning rang-barang etnik tarkibini Misr rasmlari, Suriya naxshlari, Konstantinopol mozaikalari, Fessalonika freskalari aks ettirib, ularning barchasida koʻp asrlik mahallny anʼanzlar muxrlangan edi. Yevropa va Osiyo chegarasida joylashgan Vizantiya oʻz zamondoshlari boʻlgan Shark skvilizatsiyalarining ham kuchli taʼsirini sezadi. Antik sanʼat osoru atikalari, fors va arab dunyolarining ijobiy taʼsirk Vizantiya sanʼatida betakror asarlar yaragilishiga turtki beradi. Yuzlab yillar davomida Vizantiya Oʻrta Yer dengizi xavzasi va Yakin Shark madaniyatlari korishadigan ulkan ustaxona vazifasini oʻtab, imperiya madaniyati va sanʼati, oʻz navbatida, Yevropa va Osiyoning koʻplab xalqpari tarakkiyotiga ijobiy taʼsir oʻtkazadi. Vizantiya madaniyatining tarakkiyoti IV-V1I asrlarda xristianlikning va antik merosning uzaro kurashi sharoitida boʻladi. Cherkov tazyiki ostida kitoblar yondirilgan, antik falsafa, fan va adabist oʻqitilgan maktab va universitetlar yopilgan; Iskandariya koʻchalarida roxiblar olima Ipatiyani (V asr boshlarida) tklka-pora kilganlar. Vizantiya sxolastikasi asoschksi damashqlik Ioann (VIII asr) Ariststelga tayanib, xristianlik gʻoyalarini maʼlum tizimga soladi, “falsafa ilohiyot xizmatchisn” degan shiorni ilgari suradi. Xristianlik nazariyotchilari antik davr mualdiflari asarlarini oʻrganib, oʻz aqllarini peshlashar, xristianlik uchun ularni muxim jihatlarini oʻzlanggirar edilar. Butga karshi kurash va pavlikianlikning yuksalishi davrida rasmiy cherkov gʻoyalarini yuksalishida, unta qarshi ijtimoiy fikrning shakllanishida xalq ommasining roli ham oshadi. Oʻz gʻoyalarini dostahkamlashga cherkov barcha im kon iyatlar in i qaratadi. Ruxoniylar savodxonligini oshirishga harakat kiladi. Konstantinopolda IX asr oʻrtalarida antik maktablarga oʻxshash Magnavr Oliy maktabi ochiladi. Xristianlik IV-IX asrlarda tabiatshunoslikning rivojlanishiga xam sezilarli taʼsir koʻrsatadi. Bu davrda xatgo teologlar asarlarida xam yerning shar shaklida ekanligi, zilzila, Oy va Quyoshning tutilishi asl sabablari xaqida mulohazalarni uchratish mumkin. Matematika va mexanika bilan shugʻullanish davom ztgan. Sifatli boʻyoklar, mushkanbarlar “yunon olovi” kimyodagi muvaffakiyatlardan dalolat beradi. Adabiyot. Ushbu davr adabiyotiga turli janrlar: maʼruzalar, suxbatlar, sheʼrlar, epigrammalar va xatlar xos edi. Vizantiya adabiyotiking yuksalgan davri IV-VI asrlarga toʻgʻri keladi. Vizantiyada VI-\1I asrning boshlarida axamiyatga molik tarixiy asarlar xam yaratiladi. Chunonchi, kesariyalik Prokopiy, Yustian I davri zamondoshi sifagida, “Sirli tarix” asarini yozgan. U boshqa mualliflarga oʻxshab, Yustinmannk faqat ulugʻlab kolmasdan, balki 278 xalqning nochor xolatini, amaldorlarning poraxoʻrligini, saroy ayonlarining aysh-ishratlarini xam tavsiflagan. Vizantiya ilk meʼmorchnligi yodgorliklari oʻzyada antik davr taʼsirini namoyon ztadi. Ulardan eng yirigi — Aya Sofiya sobori (jome ibodatxonasi) binosi (532-537-yillar) Konstantinopolda imperator Yustinian davrida bunyod etilgan. Ibodatxoia meʼmorlar miletlik Isidor va trallik Amfimiylar boshchiligida kurilgan. Ulkan ibodatxona, qnrkta derazalari ulkan gumbazning bino bilan ulangan joyidagi oynalardan tushgan nurlarga burkangan. Mukaddas Sofiya xristian kmperiyasining kudrati va birligi ramziga aylangan. Ibodatxona oʻzining ichki bezaklari, mozaikasi, tillolariyu, marmar ustunlari, freskalari boʻyoklari bilan ajoyib sanʼat durdonasi ekanligini namoyish etadi. Vizantiya madaniyatn. Xi-XV asrlar. IX-X1 asrlarda Vizantiya madaniyati aksari yunon tilli xalk madaiiyatiga aylanadi. Arablarga qarshi kurashda erkin dexkonlar toifasi asosiy oʻrin tutib, bu voqea xalk qoʻshiklaryda xam oʻz aksini topgan. Ayni ana shu urushlar “Dagenis Akrit” dostoni asosiai tashkil etadi. Adabiyotda shaharliklarning amaldor -zodagonlardan noroziligi, ularga karshi kurash jarayonlari ham oʻz aksini topgan. XII asrda bitilgan “Tamarion” hajviy asarida doʻzaxga sayohat va mayitlar bilan ajoyib uchrashuzlar asnosida ikkiyuzlamachilik, axmoqlik, oʻziga bino koʻyish, olchoklik kabi illatlar ustidan kulingan. Antik madaniyatga kiziqish kuchayib boradi. Vizantiyada hatto oliy cherkov amaldorlari yozishmalarida antik mualliflar gsarlaridan ilovalar keltirib, ulardagi siymolar, ramzlardan, allsgoriyalardan foydalanganlar. Vizantiyada antik davrda yaratilgan ilmiy bilimlarni tartiblashtirishga harakat boshlakgan. Tibbiyot va qishloq xoʻjaligidan kurama ensnklopediyalar tuziladi. Ilgarigi mavjud voqealarni Xudonikg xohish-iordasi bilan izoxlovchi tarixiy asarlardan farqlirok, tarkxchilar voqealarning oir-biriga aloqadorligini ratsional izoxlashga urina boshlaydilar. Faylasuf, tarixchi, notik, komusiy bilimlar egasi Mixail Psellning "Xronografiya”si XI asr tarixshunosligining ajoyib namunasidir. Undagi vokealar izohining teranligi, tavsiflarning mayinligi, nozik psixologizm, portretdarnikg yorkinligi, imperator saroyidagi mojarolar, vasilevslar sir-asrorlari bilal kishini oʻziga jalb etadi. Magnavr maktabining oʻrnida, XI asrning oʻrtalarida poytaxtda universitet ochilib, unda falsafa va xukukshunoslik fakultetlari boʻlgan. Undagi falsafa fakultetida antik falsafani tadbiq etish ilohiyot bilan koʻshib olib borilgan. Ushbu davr meʼmorchiligida yangi uslublar oʻz xukmronligini oʻrkatadi. Anʼanaziy bazilikalar oʻrniga but-gumbazli kichik va oʻrtaga 279 hajmdagi ibodatxonalar kurila boshlanadi. Ibodatxona tobora oilaviy ibodat joyi tusiga kira boshlaydi. Cherkov tasviriy sanʼati X asrda oʻzining yuksak choʻkqisiga erishadi. Ikona va freskalardagi siymolar maʼlum kishilarnya tasvirlamasdan xristianlik avliyo-anbnyolarining jonsiz allegoriyalari tusini oladi. Kitoblar bezaklari ham oʻzining jozibadorligini yoʻkotib, endilikda, fikr va harakatni emas, kayfiyatni ifodalay boshlaydi. Vizantiyaning soʻnggi davrida falsafa va adabiyotdagi gʻoyalar kurashi oʻzkning keskin koʻrinishini oladi. Jamiyatdagi. gurlk toifalarining shakllanishi oʻz yakuniga yetib, ularning kizikishlari manfaatlarida aks etadi. Mavjud tartibdarni mazlumlar. tomonidan tanqid qilinishi esa oʻzining badiiy tusini oladk. Masallzr yaratilib, ularda xoʻjayinlar shaʼniga hajvlar tobora keskin tus olib boradi. Soʻshti Vizantiya falsafasida, bir tomondan, gumanizm va ratsionalizm paydo boʻlsa, ikkinchi tomondan, Grigoriy Palamaning (XIV asr) reaksion mistik doktrinasi, yaʼni mavjud voqelikni borligʻicha qabul qyalib, xalos boʻlishning yagona yoʻln toat-ibodat deb bilish gʻoyasi rasmiy cherkov taʼlimoti sifatida targʻib qilinadi. XV asrda yashagan faylasuf Georgiy Gemist Plifon yangi gʻoyalarni targʻib etadi. U yerga nisbatan xususiy mulkchilikni bekor qilib, mamlakat xunarmandchiligini yuksaltirish uchun proteksionizm siyosatini koʻllashni taklif etgan. Antik adabiyoti va falsafasining chukur bilimdoni va targʻibotchisi Shifon faylasuf-gumanistlarga katta ijobiy taʼsir oʻtkazadn. Shaharlar inkirozi tufayli XSH asr boshlarida Vizantiya sanʼati X-XI asrlarga nisbatan xam ancha past darajada boʻlgan. Faqat XIV asr boshlaridan sanʼatda yangi yoʻnalishlar namoyon boʻladk. Konstantinopoldagi Xori monastiri (hozirgi Qaqrkya masjidi) ʻ mozaikalari sanʼatning yangi uslubida yaratilgan. Undagi siymolar goʻzal, harakatchan koʻrinishda gasvirlanib, tavsiflar insoniylik va jokliligi bilan ajralib turadi. 53 §. Italiyada ilk uygʻonish. Uygʻonish davrining tarakqiyoti omillari. Ilk kalitalistik sanoat kurtaklari XIV asrda Italiyaning tarakkiy etgan shaxarlarida paydo boʻlib, ular bu borada Yevropaning boshqa mamlakatlaridan ilgarilab ketadi. YangN,ʻ bozor iktisodiyoti sharoitida endigina shakllanayotgan burjuaziya toifasida tadbirkorlik, boyishga intilish, bu yoʻlda baʼzida kaltis sanoat yoki savdo opersiyalariga koʻl urish kuzatiladi. Ilk oʻrta asrlarga xos sokin hayot tutab, faol turmush boshlanzdi. Bularning barchasi yangidan vujudga kelayotgan toifa vakillaridz dun s ga oʻzgacha, 280 yangicha qarashni shakllantiradi. Ushbu zamon vakillaridan biriking “kim pulning va vaktning xoʻjayini boʻlsa, barcha narsalarning egasi hamdir” de1ʻan soʻzlari oʻz davri ruhini juda toʻgʻri bahoyaash edi. Bunday ijtimoiy muhitda shakllangan dunyoni tasavvur etish, avvalgi jamiyatdan farkliroq, insonning jamiyatdagi urni, uning imkoniyatlari, kizikishlari va xuquqlarini yangicha baxolaydi. Hakiqatan xam, yirik shaxarning faol hayoti, turli partiyalar va guruxlar orasidagi siyosiy kurash baʼzida boy, ayrim xollarda kambagʻal, lekin uddaburon kishilarga boylik, lavozimga yoʻl ochadi. Tabiiy, yangicha dunyoqarashning shakllanishi jarayoni ravon va yengil kechmagan, sababi u koʻp jixatdan murakkab jarayon, bozor iqgisodiyoti munosabatlarining vujudga kelishi bilan boglik edi. Ushbu sharoitda shakllangan yangi goya - gumanizm ilk burjuaziyaning qarashlarini ifodalagan. Gumanizm madaniyatning gʻoyaviy mazmuni boʻlib, u Uygʻonish (fransuzcha -Renessans) nomini oladi. Ushbu madaniyatning negizini avvalgi davr shahar madaniyati tashkil etadi. Uygonish namoyondalari avvalgi davrlarning ijobiy jixatlarini meros qilib oladilar. Yangi davrda sifat jixatidan keskin yuksalgan Uygonish madaniyatining ajoyib namunalari xozirga kadar saklanib kelmoqda. Uygonish atamasi XVI asrda paydo boʻlgan, sababi u zamonasining faylasuflari, olimlari, rassomlari va yozuvchilari oʻz davrlarini zulmat, yovvoyilik va jaholatning tugashi, antik madaniyatining tiklanishi deb xisoblaganlar. Italiyada ilk Uygonish davri XTV-XV asrlarda yuz beradi. Yangi madaniyat Yevropaning boshqa mamlakatlarida fakat XV asrning ikkinchi yarmidan sanoat ishlab chiqarishning shakllanishi bilan, taraqkiy eta boshlaydi. Italiya gumanizmining oʻziga xos xususiyatlari. Yangi dunyokarashni shakllantirgan kishilar-)umanistlar falsafa. filologiya, huquk va adabiyot sohalarida ijod kilganlar. Uygonish davrida insonni cherkov homiyligidan qugulishi roʻy beradi. Bu davrga dunyoga va insonning oʻziga yangicha munosabati xususiyatli boʻlib, u faqat falsafada emas, sanat asarlarida xam namoyon boʻladi. Gumanistlar dunyoning rangbarangligi, insonning undagi xayoti nakadar muhimligini targib kiladilar. Ular hayot lazzatlaridan baxra olishga intilayotgan inson siymosini yaratadilar. Gumanistlar ozodlikka intilish deb, oʻz kuch-kuvvatini xarakatga sarflash, uddaburonlik, chakkonlik, zarur paytda jasurlik koʻrsatish, oʻz maqsadlariga erishishdagi fidoyilikni tushunganlar. Uygonish davrining tanikli vakili, yozuvchi va olim Leonardo Bruniga XV asr yangi madaniyati, ayniksa adabiyotni humanibas (lotincha humanus-inson) deb atashiga asos boʻlib, shu tariqa, gumanizm atamasi vujudga keladi. 281 Gumanistlarning kadimgi yunon va Rim madaniyatiga kiziqishi asosli edi. U gumanistlarga goʻzallik dunyosini namoyish etib, Uygonish davri sanʼatining barcha soxalariga ulkan tasir koʻrsatadi. Gumanistlar antik faylasuflar, tarixchilar, adiblar asarlaridagi gʻoyalardan oʻrta asrlarning dikiy dunyoxarashidan voz kechish uchun foydadanganlar. Antik madaniyatga eʼtiqod Italiyada (ayniqsa XV asrda) yaqqol namoyon boʻlib, bu mamlakatda maʼlum darajada antik anʼanalar, qadimgi Rim meʼmorchiligi namunalarini saklangani bilan xam izoxlanadi. Gumanistlar Rim tarixini oʻzlarining milliy oʻtmishlari deb bilganlar. Ayni gumanistlar Yevropada kagta qismi oʻrta asrlarda yoʻqotilgan antik merosni tiklab, oʻsha zamon koʻlyozmalarini topib, nashr kilganlar. XIV asr oxirida Vizantiyadan qator yunon olimlarining Italiya ga kelishlari bilan deyarlik unutilgan yunon tiliga kizikish qaytadan boshlanadi. Turklar istilosi tufayli XV asrning oʻrtalaridan Italiyaga yana koʻplab vizantiyalik olimlar koʻchib kelishadi. Yunon tilini oʻrtanish yevropaliklarga Aristotel asarlari “Etika” va “Siyosat”, Platon asarlari, boshqa yunon faylasuflari, tarixchilari, shoirlarining ilmiy va badiiy merosi bilak tanishish imkonini beradi. Tarixiy va tilshunoslik, tankidchilik uslublarini yaratgan gumanistlar ilgari sifatsiz tarjima qilingan asarlarning asl matnlarini tiklab, Gʻarbiy Yevropaga tarqalishiga koʻmaklashadilar. Buning oqibatida xadk ijodidan baxra oladigan sanʼat va adabiyot ayniqsa yuksalib, hatto oʻz davridan ilgarilab ketadi. Gasviriy sanʼat va meʼmorchilikning yuksalishi uchun Italiyada ayni paytda shakllangan sanʼatsevar omadli ishbilarmonlar, savdogarlar va baikirlar tabakasi toʻplangan mablagʻlarni rassomlar, xaykaltaroshlar, meʼmorlar ishiga sarflash imkoniyati paydo boʻladi. Sanʼat oʻz davri ilgor jarayonlariga mou ravyshda mazmun, yangi realistik rux oladi. Bu davrda Italiyada millatning ayrim xususiyatlari shakllana boshlaydi. Shoir va kissachilar lotinidan italyan adabiy tili shakllana boshlab, unga toskan shevasi asos boʻladi. Mamlakatning koʻplab davlatlarga boʻlingani, ular orasidagi ixtiloflar koʻachab gumanistlarga, xatto ularning vatani Italiya ekanlyagini anglash imkoniyatini xam bermaydi. Fakat uz davrining ayrim allomalari, xususan Dante va Petrarkalarda Italiyani birlashtirish uning yuksak kudrati asosi ekanligi gʻoyasi paydo boʻladi. Yevropada tajribaga asoslangan fan tarakkiyoti xam oʻz tarixini Uygonish davridan boshlaydi. Ammo haqiqiy. tajriba asosidagi tabiatogunOslik, ishlab chikarishning maʼlum bosqichida, XV asrning oʻrtalaridapsha vujudga keladi. Gumanistlarning yunon olimlarining ilm-fanga oid asarlari tarjimalari yevropaliklarga antik davrda bu soxada toʻplangan bilimlar bilan tanishish imkonini beradi. 282 Ilk Uygʻonish madaniyatining oʻziga xssligi uning gumanistik xususiyatda boʻlishidatsir. Gumayaistlar kiziqishlari asosan etikada mujassamlashgan. Yangi mafkura knson faoliyatini butunlay qaytadan baxolashni talab etarkan, gumanistlarni insonning jamiyatda oʻzini kaiday tutishi, oʻz oldiga qanday maqsad qoʻyishi masalalari qiziqtirgan. Gumanistik mafkuraning ijodkortari olimlar, tabiblar, hukukshunoslar, oʻkituvchilar, rassomlar, xaykaltaroshlar, meʼmorlar, yozuvchilar va h.k.lar boʻlishgan. Ular yakgi ijtimoay toifa-ziyolilarni tashkil kiladi. Akliy mehnat faoliyati bilan shugullangan bu insonlar oʻz davri ijtimoiy hayotida kagta oʻrin tutganlar. XV asrning oʻrtalarida kitob bosishning ixtiro kili nishi gumanistlar asarlarini maʼlumotli kishilar orasida keng tarkalishi va Uygʻonish davri gʻsyalari taʼsirini kuchaytirishga xizmat qilgan. Adabiyot va sanʼatda yaratilgan siymolar, aks ettirilgan yangi gʻoyalar kuchli taʼsir etish imkoniyatiga ega boʻladi. Dante Aligyeri. Mutaf>akkirlardan biri Danteni “oʻrta asrlarning soʻnggi va ayni paytda, yangi davrning birinchi shoiri” deb bejiz baholamagan. Yangi madayaiyatning siyosiy boʻxronlari kuchaygan Florensiya Dante Aligyerining (1265-1321-yy.) ona shahri boʻlibgina qolmasdan, uni siyosiy faoliyatga tortib, shahar respublikasi oliy xokimiyat organi-priorlar kengashidagi faoliyatiga xam asos boʻladi. Oilasvdagi anʼanaga koʻra Dante velflar partiyasida boʻlib, u boʻlinganida maglubiyatga uchragan “oq gvelflar” tomonida edi. Shoir koʻplab safdoshlari sikgari shahardan umrbod surgun kilinadi. Italiya davlatlari orasidagi tinnmsiz ziddiyatlarga chek koʻyilishini, mamlakatni birlashishini orzu kilib, maʼlum muddatga german imperatori Genrix UP taʼsiridagi gibellinlar partiyasiga xam koʻshiladi. Bu borada u xatto login tili da “Monarxiya xakida” nomli traktat xam yozib, unda imperator xokimiyatini yoklab chiqadi. Asarda Dante papalikning dunyoviy hokimiyatga intilishini tankid qiladi Quvgʻinlik yillarida Shimoliy Italiya shaharlarida yashagan Dante oʻzining “Ilohiy komediyaʻ1ʻ asarini yozib, uz nomini abadiydashtiradi. Uz asarini shoir “Komediya” deb nomlagan. Oʻrta asrlarda adabiyotda gamgin boshlanib, xursandchilik bilan tugaydigan asarlar aynan shu tarzda nomlangan. Iloxiy epiteti asarga keyiyagi asrlarda, uning badiiy va gʻoyaviy mukammailigini taʼkidlash uchun berilgan. Dante “Yangi xayot” asarini, keyinchalnk “Ilohiy komediya”ni xam lotinda emas, xalk tilida bitgan. Dante bu orqali italyak adabiy tiliga asos soladi. “Ilohiy komediya” shoirnikg avval Vergiliy, soʻng oʻzining orzusidagi sevgilisi Beatriche bitam sarguzashtlari, suxbatlari shaklida yozilgan. Unda xristian rnvoyatlaridagi “narigk ,zuns”ning doʻzax, poklanish va jannatlari tavsiflangan. Ularni tasvirlashda shoir zamondoshlariga yaxshi tanish boʻlgan ramzlar, achlegoriyalar, kochirikdardan, sirli rakamlardan keng foydalangan. Katolik rux, diniy283 sxolastik ramzlar shoirning dostonida aks etilgan. Dantening dunyokarashida yashʻi dunyo va uning kishisi urugʻlari unib chikayotgani yaqkol namoyon boʻladi. Ular shoirning tasvirlagan voqealarkga yondashuvidan xam maʼlum boʻladi. Dante, narigi dunyodagi xayotni, eng avvalo, oʻzi kuzatgan bu dunyo, yaʼni yerdagi real turmush kechinmalari orqali tasvirlagan. Bu esa doston qahramonlariga oʻziga xos mazmun va moxiyat kasb etadi. Dostonda tasvirlangan kishilar baʼzida fantastik, ammo har safar aniq chizilgan reja asosida xarakat kiladilar. “Ilohiy komediya”ning barcha qahramonlari toʻlaqonli insonlar, ular oʻzlarining xususiyatlariga zga. Bu oʻrta asrlardagi tabiat va uning goʻzalliklariga, dunyoviy xayotning quvonchlariga butunlay zid muiosabat edi. Dostonda sevgiga yangicha munosabat kuzatiladi. Asardagi Franchesko da Ramini va Paolalar uchrashuvi oʻrta asrlar asketizmiga zid. Dante tomonidan qiz xamdardlik bilan tasvirlangan, rashk tufayli halok boʻlgan juftlik doʻzaxga tushnrilsa-da, oʻkuvchilarda ularga nisbatan ijobiy tuygular uygotadi. Petrarka. Franchesko Petrarka (1304-1374) baʼzida birinchi gumanist deb nomlagan. Antik yozuvchilar ayniqsa Sitseron asarlarini toʻplagan, unga xatto tirik kishi sifatida xatlar yozgan. Shoir koʻp jihatdan hayot kuvonchlari sanʼatdan zavk oladigan, tabiatning nozik jihatlarini xis etadigan, ammo urta asrlar asketizmidan uzil-kesil qutilmagan yangi inson boʻlgan. Unga umrboqiylik keltirgan narsa sevgi xaqidagi sonetlaridir. Ularning barchasi Lauraga, shoir butun umri davomida sevgan va uning ideal siymosini mashxur duplami “Kansonyera”da kuylagan ayolga bagʻishlangan. Toʻgsham ikki qismga: “Madonna Laura xayoti” va “Madonna Lauraning oʻlimi” ga boʻlinadi. Bu sheʼrlarda Petrarka insonning ichki kechrnmaparini va yakinlik xislarini kaytadan kashf etadi. Petrarkaning oʻz hislariga munosabati yaxlit emasligi bilan ifodalanib, baʼzida uni gunoh sifatida baxolashiga karamasdan, uning ajoyib sheʼriyati insonning katta muhabbatga xukukini eʼtirof etishi bilan birga, unda yuksak gʻoyalarning debochasi, ezgulikka yoʻl deb hisoblaydi. Shoir ijodinikg oʻziga xos xususiyati oʻrta asrlarning boshqa ijodkorlari eʼtibor qilmagan, oʻzini oʻrab turgan tabiatni yorqin siymolarda, jonli ifodalab berishidir. Bokachcho. Jevanii Bokachcho (1313-1375-yy.). Petrarkaning zamondoshi va doʻsti. yjodi Uygonish davri realistik adabiyoti tarakkiyotnDagi yangi kalam boʻddi. U dunyo madaniyati tari:< V3 aksini topsada, cherkov xayotning mavzular kuplab sanʼat “CHDIfID U asta.sekin yoʻKOta boshlaydi. barcha soxalaridagi xam onaning goʻzalligini G ” ” ifodalash uchuy foydalangan. Gassomlaonish ushbu saxnalarni zamonaviy binolar va shaxar Rassomlarnish ^ U u tasviriy sanʼatning mazmun, moxiyati %£ S I » P » - » “ ”™ » d a a gʻ u ʻf ^ <- yan uygʻonish davrknkng dunyovii va insonii, toifasi sanʼatiga n i s & ya ^ « p m sh 1 axolining keng ommalariga nisbatan demokratax ruxdagi sanʼ tushunarlirokbUL«bborad^ mamlakaglarga nisbatan ertarok Uigonish Davri^ I t ^ o o , Yukori va soʻnggi kiradi. B u madaniyat uz tarakkiyetida j Uygʻonish bosqichlarini boshdan kechiradi. sanʼatda Jotgo. “ G f ash u » - freskasida jumlad , r „ i singari xarakatsiz emas, balki qaxramonlarini ^ sh sh d o ^ a r i ^ ^ singari tasvirlash S Z S T ifodshishga d ? “ ʻ „ „ „ ar umumlashtirip», l™»» plastik xarakatlarda ^f G G a^ga" T Z asarlarida s k , » ~ maamuni xzmish. lirik florensiyalik rassom Mazachcho (1401-1428-yy.)ning xizmati xam katsh ir. Musavvir diniy mavzudagi rasmlarida maishiy va xayetai saxnalarni IZCHIL£ “ aRsG rai G :::G G Ya N G I dun^iy janr asoschilaridan biR„ bulgan. U Florensiya fuxarolari hayeti va •oʻrmuщini aks rasmlar chiza boshlagan. Ushbu janrdagi rasmlaridan oiri Farzand KvoraH ayol xuzurida”, deb nomlanio, unda Mazachcho yesh ju S , „ " T H tabrnklagzni kelgai bir gu r u x aylarki tasvirlagan. ʻRassoi abll.r iksxishoralari, yu, — R - xai siitkoalik bil.n tasvirlagan. Mazachcho Mantenye bil.i birgshshkd, y gr i i ^ R D Sh bulib ʻ „gtxltmpyan Aoydalanio, keiinchalik ou U su l istiqbolli tasvir usulidan sroid^ » rassomchilikning yuksalishida katta rol uinaidi. i s 10 yy ) Botichel li Florensiyalik Sandro otachelli (1444-1510-ii.) ” irjTjijr “pkan shoitsona fantaziyasini olib keladi. Uni tasvirii sanʼatga oʻzining ulkan shoir ” R„ „ . g t> „„ya yatyashmagan. Veneraning tugʻilishi va bejizdan rassom-shoir deo atashma* ap. g 289 “Bahor” nomli asarlarida Botichelli mashxur antik rivoyatlar mazmuniga oʻz boʻyoklari sexri va faqat unga xos boʻlgan chizgilar jozibasi orqali yangicha zavk va koʻtarinkilik bagʻishlay oladi. Rassomning bu suratlaridaga Venera va boshka ayollar siymolari tomoshabinni oʻzining fakat insoniy xususiyatlari va betakror gratsiyasi bilan emas, antik davr sevgi-muxabbat iloxayeinishʻ insoniy jozibasi va Madoniaiing xayolchaligi birlashib, kishyni oʻziga rom etadi. Sandroning xar ikki asari juda nozik did bilan tasvirlakgan peyzaj, uning tabiatni chukur xis etish xususiyatidai dalolat berzdi. Botichelli asarlari insonlarii bugungi kunga qadar toʻpkinlantirib, uyaarga zavq bagʻishlab kelmokda. Donatella. XV asr ytzliyasida tasviriy sanʼat bilan bir paytda xaykaltaroshlik ham yuksaladi. Florensiyalik buyuk haykaltarosh Donatella (1386-1466-yy.) jasoratli inson siymosini abadiylashtirishga intilgen. U oʻz asarlarida antik merosdan foydalanib, yangi, oʻz zamonasiyai ifoda etuvchi realistik siymoparni tasvirlashga intilgan. “David” xaykalida Donatello anʼanaviy “Injil”dagi baqaybag Goliaf bilan olishgan choʻpon siymosini tasvirlashdan voz kechadi. U oʻz Davidini oʻrta asrlar sanatidagi kabi kiyimlarda emas, ajoyib tanasi tomoshabinga zavq bagʻishlaydigan oʻsmir yigit kiyofasida tasvirlaydi. David haykali-inson kgdriyatlari va uning tanasi jozibasining jasurona tasdigʻidir. Mashxur venetsiyalik Gattamelata laqabli kondotyerning og ustidagi haykalini Donatella vazmin, ulugʻvor va donishmand qiyofasida tasvirlaydi. U Gatgamelateda Rim imperatorlarining ayrim xususiyatlarini mujassamlab, uni antik davr libosida yalangbosh, koʻtarilgan qoʻlida aso(podsholik belgisi) bilan tasvirlagan. Donatella bu xaykalda oʻz iqtidori va qarakatlari bilan muvaffaqiyatga erishgan ʻ yangi, kuchli va qatʼiyatli kishini ulugʻlaydi. Chizgilarning sskinligi va katiyligi haykalning ulugʻvorligini oshiradi. Verrokkyo. Ilk Uygʻonishning yana bir xaykaltaroshi Donatelloning shotirdi Verrokkyo (1388-1445-yy.) asarlari ham oʻziga xosligi bilan ajralib turadi. U xam afsonaviy David haykalini yaratib, “Injkl”dagi siymoga oʻziga xos yondashib, qaxramonining jismoniy kudratini zmas, asosiy diqqatni uning ichki dunyosi: jilmayishi, tanasini tutishi, imo-ishoralariga qaragadi. Kondogyer Kolleoshshing otdagi xaykalida esa, Verrokkyo anʼanadan yeoz kechib, oʻz qahramoniga ulutvorlik bagʻishlash va mavqeini oshirish uchun antik lnbosda tasvirlamasdan, zamonaviy kiyimlarni tanlagan. Otlik goʻyoki, ot bilan yaxlit, birlashib ketganday tasvirlangan. Bu kudratli, ekspressiyaga tuda xaykalda oʻsha, boʻxronli davrning jangari ruxi jamlanganday tuyuladi. 290 Ilk Uygonish meʼmorchiligi. Adabiyotda. tasviriy sanʼatda taraqqiy ettiryalgan gumanistik tamoyillar memorchnlikda xam oʻz aksini topadi. Uygonish dazri binokorligi inson va meʼmoriy inshoot orasidagi uygunlikni topishga intiladi. Ilk Uygonish davrkning yirik meʼmori Filippo Brunelleski (1377-1446-yy.) kurgan ibodatxonalar balandlikka intilgan gotik soborlardan butunlay fark kilgan. Meʼmor erishgan binoning turli kismlari mugakosibligi, insonga mos mikyoslar yaxlitligi, antik davrdan meros order tizimi (detunlar, pilyastlar), sernurlik-bularning barchasi Uygʻonish davri dunyoqarashidagi hayotiylikni. boqiylikni ifoda etib, tomoshabinga xotirjamlik, zavq va kuzonch bagishlashi lozim edi. XGP asrda durili shi boshlanib, yakuniga yetmay dolgan Florensiya soborida Brunelleski ulugʻvor, asosida 42 metr, balandligi 35 metr boʻlgan, sakkiz dirrali pʻmbazni oʻrnatgan. XV asrdan dunyoviy inshootlar kurish, ayniqsa shahar saroylari- “palasso”lar bunyod ztish kekg tuye olib, meʼmorchklikning bu sohayeida ham oʻz davri xususiyatlari namoyon boʻladi. Uygonish davri meʼmorchiligining yuksalishida gumanist Leon Battista Alberti (1404-1472-yy.) katta oʻrin tutadi. U doʻplab ajoyib cherdov va dunyoviy inshootlar durilishiga boshchilik dilib, ularda antid akʼanalardan yangi davr talablariga mos, uygʻushshkka erishgan holda foydalanadi. Alberti meʼmorchilidning nazariyachisi xam edi. U inson doʻzini kuvotirishga yoʻnaltirilgan, binolardagi mutanosiblid, kismlarga boʻlish boʻyicha kator tamoyillarni yaratadi. Alberti meʼmoriy inshootlar qismlarining toʻgʻri takrorlanishi, ularning mosligiga aloxida eʼtibor daratib, bu jihatlarni “munosabatlar musidasi”, deb nomlaydi