Яли Камали архивиндяки «Короьлу» дастанынын

III 
Başka türk və tatar xalqlarının "mani"ları içində   
Ba
yatının xüsusiyyəti 
 
Tadeuə Kovalski "Türk xalq nəzm əəkilləri haqqında tətəbbö-
l
ər" adlı qiymətli əsərində Turfan türkləri ədəbiyyatını tədqiq edər-
k
ən bunlarda qitələrin  iki,  yaxud  üç  mısralardan  ibarət  olduəunu 
qeyd etm
əklə bərabər mənzum  əsərlər  arasında bilxassə yeddi 
hicalı  dörtləmələrin  daha  çox  inkiəaf  etdigini  qeyd  edir
86
. Onun 
göst
ərdigi  misallarla  verdigi  izahatdan  anlaəıldıəına  görə Turfan 
dörtl
əmələri ilə bayatı arasında texnika etibarilə xeyli fərk vardır: 
U Kocada s
ən bolsan 
Bu hocada man bolai. 
Anar güli san bolsan 
Yupurmaki man bolai. 
Görüldügü kibi, mevzu etibaril
ə  bizim  bayatılara  yaxın 
olmasına  rəəmən qafiyəcə fərqlidir: vəzn mani vəzni olmaqla 
b
ərabər qafiyə əəkli 1 + 3 və 2 + 4-dür.  əəkilcə adəta məsnəvi 
t
ərzini göstərən dörtləmələr də vardır  ki,  bunlarda  rədif  onların 
qafiy
ələrinin qitəvi əəklə koymuədur: 
Alma x
ənni elip bar 
Y
əcinkunha selip bar. 
Alma xandak kaid
ə bar 
Bir diyeninh
ə paida bar. 
əmumiyyətlə, müstəəriqin verdigi izahata görə: Turfan 
dörtl
əmələri əəkilcə bu xüsusiyyətləri göstərir: 
1. M
əsnəvi əəklində qafiyəli dörtləmələr 
2. 
əç ilk mısraları qafiyəli, dördüncü sərbəst 
3. 
əkinci  və dördüncü  mısralar  qafiyəli, birinci və üçüncü 
mısralar sərbəst. Bu çox təmim etmiə əəkildəndir. 
4.  Birinci, ikinci v
ə dördüncü qafiyəli, üçüncü sərbəst. Bu 
əəklin də çox inkiəaf etdigini Kovalski söyləyir. Bayatının quru-
luəuna çox bənzəyən bu əəklin müqayisə üçün yeddi hica ilə ya-
86
 
S
əhifə 123
 
206 
 
                                                 

---

zılmıə nümunəsi əldə ediləmədi. Hər halda mani-bayatının imdiki 
əəklini təkamül  etmiə bir  əəkil olarak kəbul edərsək, yuxarıda 
sayılan  əəkillərin,  maninin  ibtidai  əəkillərindən ibarət  olduəunu 
q
əbul etmək lazım gəlir. Bu xüsusda, "Divani lüəət ül-türk"dəki 
nümun
ələr də yardım etməkdədir.  
Altaylıların  mənzum  əsərlərində də ən çox yeddi və səkkiz 
hicalı qitələrin əsas olduəunu yenə Kovalski qeyd etməkdədir ki, 
m
əəhur Altay xalq dəstanı "Murat-Pi" də yeddi hica ilə yazılmıədır. 
Bu müd
əkikin  əsərində görülən nümunələr Altay dörtləmələrinin 
quruluəca Turfan məhsullarına daha yaxın olduəunu göstərir. 
Tübalardun kurlarun 
Tomül ayak cuhain. 
Tomül ayak mal tapsdan 
Tüsman paiha sadain. 
Yalnız bir fikr vermək üçün kısa bir nümunəyi kafi gördüyümüz 
Altay dörtl
əmələrini dərindən tədqiq edən Kovalski yeddi hicalı dört-
l
əmələrdə səkkiz  əəkil  bulunduəunu  qeyd  edir  ki,  qafiyələrində gö-
rül
ən fərqlər-bayatıları da əlaqədar etdigindən – burada xülasə edildi.  
1. 2 + 4. Birl
ə üçüncü mısralar sərbəst 
2. 1 + 3 v
ə 2 + 4. 
3. 1 + 2 + 4, üçüncü mısra sərbəst 
4. Dörd mısrası da eyni qafiyədədir. 
5. 1 + 3. əkinci və dördüncü mısralar sərbəst. 
6. 
1 + 4. əkinci və üçüncü sərbəst. 
7.1 + 2. əçüncü və dördüncü mısralar sərbəst. 
8. 1 + 4 v
ə 2 + 3. 
Turfan v
ə Altay sahəsindən qərbə doəru gəldikcə gərək əimal 
xalqlarından,  gərəksə Türkistan və Anadoluda olan dörtləmələr, 
Az
ərbaycan  bayatılarına  daha  yaxın  bir  quruluə göstərməkdədir. 
əzbək xalq ədəbiyyatında əəulə, yaxud aəulə adını taəıyan və yeddi 
hicalı vəznində olan dörtləmələr bizim bayatıların haman eynidir. 
Arıq tola su akar 
Su tekid
ə qum axar. 
Sevg
ənin taəlab getsə 
M
ənəə əülüb kim baxar. 
207 
 

---

At mins
ən həm oynaymən 
Minm
əsəm həm oynayməm 
Sevüb aləan yarıməa 
Min baxsam h
əm toymaymən. 
 
Baəın bolsa kura kıl 
Oəlun bolsa molla kıl 
Mollaliəə gönməsə 
S
ətənlərəə cörə kıl. 
əimali  Tatar  xalq  ədəbiyyatında  da  mani-bayatı  əəklində 
dörtl
əmələr  çox  inkiəaf  etmiə bir  haldadır.  Akademik  əqnats 
Kunoə bunlardan bəhs edərkən deyir ki: "...Tatar beytlərinin türk 
beytl
ərinə pək müəabəhti vardır. ən ziyadəsi dört sətirlik olub hər 
söyl
ədigləri beytin bir ruhu vardır"
87
. Kazan v
ə Edil boyu tatarları 
arasında  bu  dörtləmələrə cır  adı  verilir.  Bayatılarla  müqayisə 
m
əqsədilə aldıəımız bu bir neçə nümunə Kazan tatarlarına aiddir: 
Altın baldak al kaəlı 
Gümüə baldak, gül kaəlı 
Cilama çi ciyısan 
Olmi sini kim taəlı. 
 
Alda bolur çaəı biz 
Güld
ə bolur çaəı biz 
Biz cırlamıya kim cırlasın 
Biznin əundi çaəı biz. 
 
Altın baldak, incu kaə 
Giy
əsin bolsa sandık aə 
Sipnin giyük bolsa bolur 
Sahralarda sandugac. 
Qafiy
əcə quruluə etibarilə bayatının eyni olan bu əəkillərdən 
baəka  tərzlərdə də təsadüf edilir. 3 və 4-cü  mısraların  qafiyəli, 
birinci v
ə ikinci mısraların sərbəst olduəunu göstərən nümunə: 
87
 
Kunoə. Türk xalq ədəbiyyatı. Səh. 166, əstanbul təbi, 1925. 
208 
 
                                                 

---

Uramlardan uzəan çakda 
Nig
ə bizgə kirmədin 
Qarəı çıxıb alır idim 
Sin ignin bilm
ədin. 
Kazan 
cırlarının bu kibi xüsusiyyət göstərməsinə rəəmən ən 
ç ox t
əsadüf edilən nevləri bayatı əəklindəki qafiyə tərzidir. 
əimal xalqlarından Miəer ədəbiyyatında mani əəkli vardır ki, 
bunlara m
əhəlli təbirilə çun deyilir.  
əki yolnın arası 
Biz qayandan barası 
Bara tura ism
ətıəda 
Tuəan ilin qalası. 
 
Alma çibar atmını 
Alma çıəa sandınmı? 
Qara qaəın qarlaəaçım 
S
əfər yörük qayatdınmı? 
Miəerlərin çunlarında əəkilcə xüsusiyyət göstərən nevilər də 
vardır; o cümlədən aəaəıda göstərilən nümunə yukarıdakı misal-
lardan ayrılır: 
Batır atımnın taəası 
Bakır bolmi nə bolsun 
əitdə yürəən yaləız baəım 
Q
ərib bolmi nə bolsun. 
Kırım  xalq  ədəbiyyatında  cıng  adı  altında  yad  edilən dört-
l
əmələr texnikaca bizim bayatı-maninin haman-haman eynidir: 
Ata min
ərsin, ata 
G
əl oynata, oynata 
Axıs sənin babannı 
Yapacarım zarin xayin - ata. 
 
Raxı irtum tabaxdan 
Elva yedim tabaxtan 
N
ə xayırlı günümüə 
Yarım gördüm sabaxtan. 
209 
 

---