şəkildə və gözəl əks etdirir.Ərəb dilinin təlabatını bu gün,çağdaş şəraitdə belə gərəkincə
ödəyir.
Bu əlifbanın ərəb dünyası üçün böyük xidməti ondan ibarətdir ki,müxtəlif ərəb
ölkələrinin-şifahi danışıqları bir-birindən çox fərqlənən ləhcələrini vahid yazı
məkanında-müqəddəs Quran ədəbi dili fəzasında birləşdirir.
Türk dillərinə tətbiq edilərkən ərəb əlifbasınıün bir çox uyğunsuzluqları meydana
çıxır və Füzulinin XU1 əsrdə «gözü» «kor» edən bədtəhrirdən etdiyi giley də,X1X
əsrdə Mirzə Fətəlinin «pəncşənbə» kəlməsinin nöqtələrini qoymaq barədə kinayəli
zarafatı da bu əlifbanın dilimiz üçün müəyyən yarıtmazlığına işarə idi. (Görəsən Mirzə
Fətəli bu günkü Azərbaycan əlifbasında,məsələn «ölümcül» sözündə altı nöqtə
qoyulmasına nə deyərdi) Mirzə Fətəli bu narazılığını əməli işdə tətbiq etməyə çalışırdı,
çünki yazı çətinliklərindən başqa bir sıra Şərq maarifçilərinin(Azərbaycanda
M.F..Axundzadə, İranda Mirzə Mekum xan,Tatarstanda Saqid Rameyev) fikrincə ərəb
əlifbası həm də müsəlman millətlərinin tərəqqisi yolunda ciddi əngəl imiş.
Diqqətdəyərdir ki,bu mövqedə Azərbaycanın, Türkiyənin,başqa türk xalqlarının əksər
ziyalıları yekdildirlər - millətçilər də, Avropameylli maarifçilər də, XX əsrdə
musavatçılar da, hümmətçilər də,pantürksitlər də,kommunistlər də «ərəbi atıb latına
keçməliyik» -deyirdilər. Türkiyəyə mühacirət etmiş ardıcıl türkçü Əhməd Ağaoğlu bu
fikri Mustafa Kamal paşaya təlqin edir, kommunist Ağamalığolu bunu Leninə izah
etmək istəyir. Lenin bunu Şərqdə inqilab adlandırır,Atatürk də bü fikrin tərəfdarıdır,
Nəriman Nərimanov da,Məmməd Əmin Rəsulzadə də…
Söyləyirlər ki, İsmət İnönü əvvəllər latınlaşmanın əleyhinə olub, amma Atatürkün
inadını gördükdə: - Paşam --deyib-bu barədə qanun qəbul olunarsa mən haman latın
həfrləri ilə yazmağa başlaram,ammva sən ömrünün sonuna qədər ərəb əlifbasıyla
yazacaqsan.
Deyilənə görə belə də olub. Dəqiq bilmirəm, doğrudan da belədirmi…
Latınlaşma fikrinin tərəfdarları sırasında Mirzə Cəlil Məmmədquluzadə də var və
mənə görə elə bu fakt həmin fikri dəstəkləyənlərin tam səmimiyyətinə inanmaq üçün
yetərlidir. Mirzə Cəlil hətta yeni əlifbanı təbliğ etmək üçün Ağamalıoğlunun rəhbərlik
etdiyi heyətin tərkibində SSRİ-nin başqa respublikları-na da səfərə çıxıb.Onu da
eşitmişəm ki,Əfqanıstanın o vaxtkı kralı Əmənulla xan Bakıda olarkən Ağamalıoğlu
onu təhrik edirmiş ki,əfqanlar bu əlifbaya keçsinlər.Görünür saqqızını oğurlayıbmış,
çünki Əmənulla xanı vağzalda yola salarkən Ağamalıoğlu perrondan:-
Əmənulla,Əmənulla,əlifba məsələsini unutma -deyə çığırırmış.
Qurultayda ən çox müzakirə edilən,ən çox mövqe,fikir toqquşmasına səbəb olan -
əlifba məsələsidir. Qurultayın 17 iclasından yeddisi bütünlüklə bu məsələyə həsr
olunub.
Mübahisələr əsasən iki mövqedən edilir,iki əsas fikir və təklifin tərəfdarları
arasında gedirdi.Onları şərti olaraq «latınçılar» və «islahatçılar» adlandırırdılar.Bu
başdan deyim ki, Qurultay Dağıstandan «latınçı» C.Korkmazovun (Qorxmazovun)
təklifinə 101 səs, «islahatçı» Tatarstan nümayəndəsi Qəlimcan Şərəfin təklifinə 7 səs
verdi və beləlikdlə Qətnamə aşağıdakı şəkildə qəbul olundu:
«1.Yeni türk latın əlifbasının ərəb və islah olunmuş ərəb əlifbasından
üstünlüklərini və texniki məziyyətlərini nəzərə alaraq, eləcə də yeni əlifbanın ərəb
əlifbasına nisbətən böyük tarixi, mədəni və mütərəqqi əhəmiyyətini təsdiq edərək
qurultay yeni əlifbanı və onun ayrı-ayrı türk-tatap cümhuriyyətlərində və millətlərində
tətbiq olunmasını hər respublikanın və vilayətin öz işi olduğunu hesab edir.
2.Bununla belə Azərbaycanda və SSRİ-nin bəzi başqa respublika və
vilayətlərində yeni əlifbanın tətbiq olunmasının böyük müsbət əhəmiyyətini qeyd
edərək və salamlayaraq qurultay bütün türk-tatar və başqa (?!-A.) xalqlara
Azərbaycanın təcrübəsini və metodlarını öyrənməyi tövsiyyə edir ki, onlar da özlərində
bu reformaları keçirsinlər».
Göründüyü kimi bir az məntiqsiz olsa da ( bir yandan «öz işidir», bir yandan
«tövsiyyə edir ki,reformalar keçirsinlər»), hər halda çox yumşaq bir qətnamədir,yəni
qəti inzibati hökm yoxdur. Əslində buna Qurultayın səlahiyyəti də yox idi.
On üç il keçəcək və Azərbaycanıın ,başqa türk xalqlarının latından kirilə keçməsi
artıq
qurultaysız,uzun-uzadı
diskussiyalarsız,
müzakirəsiz-flansız
-
Stalin
hökmüylə,inzibati yolla həyata keçiriləcəkdir.
Kiçik bir haşiyə. Üç il bundan qabaq Qırğızstanda Bişkekdə Avrasiya platforması
deyilən qurumun işində iştirak edirdim. Tatarstan nümayəndələri ürək ağrısıyla
şikayətlənirdilər ki, Parlamentlərinin qərarına rəğmən Rusiyanın Dövlət Duması onların
kirildən laıtn əlifbasına keçməsini yasaqlayıb.Toplantıda iştirak edən Moskva alimləri
Dumanın düzgün qərar verdiyini iddia edir,tatar nümayəndələrinin mövqelərinə qəti
surətdə etiraz edirdilər.Mən də çıxış etdim və üzümü Rusiya nümayəndələrinə tutaraq
dedim: Sizcə hansı yaxşıdır,tatarlar öz istəklərinə uyğun olaraq latın əlifbasını qəbul
edib ruslara xoş münasiblət bəsləsələr,.yaxud kirili saxlayıb ruslardan rəncidə olsalar?
Tatarstan nümayəndələri dəstək üçün mənə təşəkkür etdilər,amma qəribədir ki, ruslar
da mənimlə razılaşdı. (Razılaşmağa razılaşdılar,amma bu məsələni onlar ki həll
etmirdi)Ukraynalı türkoloq Xolimonenko hətta ruslara sataşdı ki,gec-tez siz özünüz də
latın əlifbasına keçəcəksiniz.
Bizim yenidən latın əlifbasına qayıtmağımızın ərəfəsində İrandakı ziyalılar da
bunun qəti əleyhinə idilir.Bircə bu yaxınlarda rəhmətə getmiş Fərzanə açıq şəkildə bu
təşəbbüsümüzü dəstəkləyirdi.Görüşdüyümüz adamların çoxusu isə «latına keçməkdənsə
elə rus əlifbasını saxlasanız yaxşıdır» -deyirdilər.-Axı niyə? -deyirdim - siz kirili
bilmirsiniz,latını isə hamınız bilirsiniz,deməli bizi də daha asan oxuya biləcəksiniz.
Əslində mən onların səmimi ya qeyri səmimi şəkildə niyə belə dediklərinin
səbəbini yaxşı başa düşürdüm.Amma bu ayrı söhbətdir.Nə isə, mətləbdən uzaq
düşdüm…
26-cı ilin türkroloji Qurultayında «islahatçılar» ərəb əlifbasını saxlamaqla onu
islah etmək, ayrı-ayrı türk ləhcələrinə uyğunlaşdımaq istəyirdilər. Ərəb əlifbasının
islahanın tərəfdarları əsasən Qazan tatarlarından Qəlimcan Şərəf, İbad Alparov və
qazaxlardan Əhməd Baytursun,Bilal Suleyev.idi.(Hamısı Stalin repressiyalarının
qurbanı oldular). Arqumetlərinin inandırıcılığı, mövqelərinin sərtliyi, dəlillərinin
məntiqi baxımından ali məktəb müəllimi Q.Şərəfin və elmi işçi Ə.Baytursunun dönə-
dönə etdikləri çıxışlar daha çox yadda qalır. Məşhur tatar yazıçısı, «Aclıq» romanının
müəllifi, alim,siyasi xadim, kommunist Qəlimcan İbrahimovun (o da repressiya qurbanı
oldu) mövqei ikibaşlı idi.Qurultayda deyildiyi kimi vaxtilə N.Nərimanovun təsiri
altında o,latın əlifbası ideyasını müdafiə etmişdi. Qurultayda isə mövqeyi o qədər də
dəqiq deyildi.Bir tərəfdən latın əlifbasının üstünlüklərindən danışır, digər tərəfdən
Dostları ilə paylaş: |