Yenġ-eflatunculuğun tasavvufa etkġlerġ

 
 
112
 
 
Yunan  felsefesine  ait  olmadıklarını  veya  bu  felsefeye  aşina  olmakla  beraber  onu 
mezheplerine  sokmak  istemediklerini,  veya  onu  nasıl  kullanacaklarını  ve  zevklerine 
nasıl uyduracaklarını bilemediklerini belirtmektedir. Onun için ilk zahitlerin sözlerine 
ve  hareketlerine  hakim  olan  renk  tamamen  İslâmi‘dir.  Daha  sonra  gelerek  tasavvufu 
geliştiren  ve  ilerleten,  onu  İslâm  dininin  ruhi  felsefesi  sayılacak  bir  âleme  benzeten 
sonraki  mutasavvıflarsa,    ―ilahi  teozoflar‘dır‖.  Bunların  manzum  ve  mensur 
eserlerinde,  felsefi  telakkilerin  ve  felsefi  ıstılahların  izleri  görülür.  Örneğin  hazreti 
Mevlana‘nın  Mesnevi‘si  bu  mahiyettedir.  Bu  şekilde  yazılan  bu  tür  eserler,  İslâm 
mutasavvıflarının  ancak  Abbasilerin  saltanatının  en  parlak  devrinde  Yunan 
felsefesinin Arapçaya tercümesinden ve filozofların Allah ile peygamber, hilkat ve sair 
meseleler  hakkındaki  telakkileri  yayıldıktan  sonra,  Yunan  felsefesini  özellikle  Yeni-
Eflatunculuğu,  mezheplerini  besleyecek  bazı  ruhî  unsurları  ihtiva  eden  bir  kaynak 
telakki ettiklerini göstermektedir. Yani Yunan felsefesinin tasavvufi bazı unsurlara ve 
mezheplere  kaynak  sayılabilmesi,  Hicretin  altıncı  asrından  itibaren  mümkündür. 
Profesör  Nicholson‘a  göre,  teozofik  tasavvuf  bilhassa  Yunan  görüşünün  eseridir.
238
 
Tasavvufu,  esas  itibariyle  Hint  veya  İran‘a  bağlamak  mümkün  değilse  de,  tasavvufta 
Yunan  düşüncesi  ile  Şarklı  bir  dinin  bilhassa  Yeni-Eflatunculuk,  Hıristiyanlık, 
Gnostisizm‘in bir araya gelmiş birleşmiş olduğunu kabul etmek gerekir. 
239
 
Bu görüş sahiplerinden her birisi, sufî harekete ya da dini kültürel, siyasi ve 
içtimai  İslâm  tarihine  bir  bütün  olarak  değil  de,  tasavvufa  özel  bir  açıdan  bakmakta 
veya  iddiasında  tek  bir  sufînin  araştırılmasına  dayanmaktadır.  Bütün  devrimsel  dini 
hareketlerde  olduğu  gibi  tasavvuf  da,  ilk  üç asırda  İslâm tarihine hakim  olan  yaygın 
                                                           
238
 Doğrul, a.g.e., s.42. 
239
 Doğrul, a.y. 

---

 
 
113
 
 
akımların  gölgesi  altında oluşmuş, doğmuş  ve gelişmiştir; bu nedenle de söz konusu 
akımların doğrudan bir sonucudur. Bu tarz hareketler tek bir kaynağa dayanmayacak 
veya  doğuşunu  ve  hayatiyetini  tek  bir  kaynaktan  almayacak  derecede  karmaşık  bir 
harekettir.  İşte  bu  sebeple  tasavvuf  hakkında  araştırma  yapan  büyük  müsteşrikler, 
hayatlarının  sonlarında  doğruluğuna  inandıkları  tezleri  terk  ederek  başka  tezlere 
yönelmişlerdir.  Araştırmacıların  ekseriyeti,  tasavvufun  bu  ve  benzeri  diğer  pek  çok 
meselesinde,  henüz  son  sözü  söyleme  vaktinin  gelmediği  hususunda  görüş  birliğine 
varmışlardır.
240
 
Ancak bütün bu tespitler, bizi,  İslâm tasavvufu mütehassısı olan söz konusu 
kişilerin ortaya koydukları araştırmaların değerini ihmal etmeye götürmemelidir. Tam 
tersine, engebeli bir yola ve bu yolda yürümek için gerekli teçhizatın kıtlığına rağmen, 
ortaya koymuş oldukları çabalardan, ulaştıkları neticelerden ve manevîyat dünyamızın 
en  parlak  dönemlerinden  birini  bize  sunduklarından  ötürü  onlara  teşekkür  etmemiz 
gerekir. 
Ebu‘l-Alâ  Afîfî,  Batılıların  İslâm  tasavvufu  araştırmalarına  ilgilerinin  XIX. 
asrın  başlarında  başladığını  belirtmiştir.  Ancak  bu  araştırmalar,  başlangıçta  İran 
tasavvufuna,  daha  açık  bir  ifade  ile  İran  tasavvuf  şiirine  yönelikti.  Ancak  çok 
geçmeden  yapılan  tercümeler  bütünüyle  tasavvufa  yönelmiştir.  Araştırmacıların  en 
büyük sıkıntısı matbu tasavvuf kaynaklarının az olması ve inceledikleri konularla ilgili 
dünya kütüphanelerindeki kıymetli yazma eserlerden bihaber olmalarıdır.
241
 
                                                           
240
 Nıcholson, Tasavvufun Menşei Problemi, s.15. 
241
 Nıcholson, a.g.e., ss.15-16. 

---

 
 
114
 
 
Bayrakdar‘a  göre  tasavvufun  menşei,  çok  farklı  din  ve  yabancı  felsefî 
düşüncelere  bağlanmaya  çalışılmıştır.  Ona  göre  bu  tezler  tutarsızdır;  zîra  bu 
yazarlardan  bazıları,  mesela  E.Renan,  bir  zamanlar  İran  tesirini  tasavvufun  menşei 
gösterirken,  başka  bir  zaman  Yunan  felsefesini  göstermiştir;  mesela  Nicholson  bunu 
bir zaman Hind düşüncesinde ararken, başka bir zaman Hıristiyanlıkta aramıştır; aynı 
şekilde  Wensinck  bir  zaman  Yahudiliğe  yönelirken,  daha  sonra  Yunan  felsefesine 
yönelmiştir.  Bu  da  onların  kendi  içlerinde  bile  tutarsız  olduklarını  göstermektedir. 
Dahası birinin kabul ettiğini öbürü reddetmiştir.
242
  
 
       B-MÜSTEġRĠKLERĠN GÖRÜġLERĠ   
Antik  çağın  sonlarına  doğru,  Hıristiyanlığın  hızlanan  yükselişine  ve 
ilerleyişine karşı savaşan, kendisini sürekli yenilemeye çalışan felsefe, büyük başarılar 
elde  etmiştir.  Şöyle  ki  düşüncelerin  birbirine  gelişigüzel  yamandığı,  gevşek  bağlarla 
bağlandığı,  ve  kavram  kargaşasına  yol  açabilen  eklektik(seçmeci)  öğretilerinkinden 
daha  başarılı  bir  ileri  atılımla  oldukça  kapsamlı  ve  tutarlı  yeni  bir  sistem  daha 
oluşturuldu.  Yeni-Eflatunculuk  adı  altındaki  bu  sistemin  etkisi  M.S.  2.yy‘dan  6.yy‘a 
kadar sürmüştür. 
243
 
Din ve felsefenin iç içe girmesi sonucu meydana gelen ve doğuda ve batıda 
büyük  rol  oynayan  Yeni-Eflatunculuk,  her  şeyden  önce,  mistik  bir  karakter  taşıyan 
                                                           
242
  Bayrakdar, Tasavvufa Yabancı Tesir Meselesi, ss.97-98. 
243
 Störig, H.J., İlkçağ Felsefesi Hint Çin Yunan, (Çev: Ömer Cemal Güngören), Yol 
yayınları, s.332. 

---