39
2.2. Ali
αααα
-olefinlərin izomerləşməsi və disproporsiyalaşması
Etilenin oliqomerləşməsi prosesində tərkibində karbon atomlarının sayı 4-dən
28-ə qədər olan
α
-olefinlər saxlayan məhsulların alınması və onların tərkiblərinin
tələbatdan asılı olaraq çevik tənzim olunması mümkün olmadığından bu məhsulların
qarşılıqlı çevrilməsi proseslərinin işlənib hazırlanmasına ehtiyac yarandı. Belə
proseslərdən
biri
olefinlərin
disproporsiyalaşmasına
ə
saslanır.
Olefinlərin
disproporsiyalaşması (metatezis, dismutasiya) nisbətən yeni bir proses olub 60-cı
illərin ortalarında kəşf edilmişdir. Bu prosesdə eyni zamanda həm parçalanma, həm də
iki ikiqat rabitənin əmələ gəlməsi baş verir:
R
2
R
3
R
2
R
3
|
|
|
|
R
1
C
=
C
R
4
R
1
C C
R
4
+
+
R
5
C
=
C
R
6
R
5
C C
R
6
... (2.7)
R
7
R
8
R
7
R
8
Burada R
i
– hidrogen, karbohidrogen qalıgı və ya funksional qrupdur.
Disproporsiyalaşma reaksiyası çox tez bir zamanda təcrübi tətbiq sahəsi tapdı. İlk
dəfə sənaye miqyasında disproporsiyalaşma “Triolefin” adlanan prosesdə istifadə
olundu . “Shell”(ABŞ) firması tərəfindən etilenin oliqomerləşməsi ilə C
4
-C
28
tərkibli
α
-olefinlərin alınması, 2 qat rabitələrin miqrasiyası ilə izomerləşmə və
disproporsiyalaşma reaksiyaları əsasında xətti quruluşa malik olefinlərin alınması
prosesi işlənib hazırlanmışdır. Onların əsas məqsədi C
8
-C
18
tərkibli olefinlərin
çıxımını artırmaqdan ibarət olmuşdur. Proses zamanı tərkibində həm xətti quruluşa
malik
α
-olefinlər və həm də onların “daxili” izomerləri olan C
7
-C
10
, C
11
-C
12
və C
13
-
C
14
fraksiyaları da əmələ gəlir. Bu məhsullardan spirtlər (neodol, neodol-91) və
alkilatlar əsasında detergentlər emal edilir. C
4
-C
8
və C
20
-C
28
olefinlərinin C
8
-C
18
40
olefinlərinə çevrilməsi prosesini bir neçə variantlarda həyata keçirmək olar. Bunlardan
biri heksen-1 və ya okten-1-in disproporsiyalaşması ilə daxili 2 qat rabitəsi olan desen
və ya tetradesenin alınması prosesidir, məsələn:
CH
3
−
(CH
2
)
3
−
CH
=
CH
2
CH
3
−
(CH
2
)
3
−
CH CH
2
+
+
CH
3
−
(CH
2
)
3
−
CH
=
CH
2
CH
3
−
(CH
2
)
3
−
CH CH
2
...(2.8)
Heksen-1-in okten-1 ilə sodisproporsionlaşması zamanı dodesen alınır. Ali
α−
olefinlərin 2 qat rabitənin daxili vəziyyətdə miqrasiyası ilə gedən ilkin
izomerləşməsindən sonra onu etilen ilə sodisproporsionlaşma prosesinə uğratmaq
olar. Bu reaksiya daha aşagı molekula çəkisinə malik olan
α−
olefinlər komplekti
almaga imkan yaradır. Bütün bu reaksiyalar ilkin olefinlər və reaksiya məhsullarının
disproporsionlaşması və sodisproporsionlaşması ilə gedən yan reaksiyalarla müşayiət
olunur ki, nəticədə əsas reaksiya məhsullarının “daxili” 2– qat rabitəsi olan olefinlərlə
durulaşması baş verir. Olefinlərin disproporsionlaşması reaksiyalarında modifikasiya
olunmuş alümo-molibden və alümo-kobalt-molibden katalizatorları daha selektiv
katalizator hesab olunur. Bu katalizatorlar əsasında 2 variantda effektiv sənaye
prosesləri işlənib hazırlana bilər. 1-ci – heksenin və ya C
6
-C
10
- olefin fraksiyasının
disproporsionlaşması; 2-ci – C
20
–
C
28
tərkibli “ağır” olefinlərin heksen-1-lə, ya da
C
6
-C
10
tərkibli
α−
olefinlər fraksiyası ilə disproporsionlaşması. Əgər bu proseslər
ə
mələ gələn yüngül olefinlərin resirkulyasiyası ilə aparılarsa, onda məqsədli məhsulun
çıxımı xeyli artar. Katalizator iştirakilə normal heksenin propilen, butilen-2 və normal
heptenlər qarışığı ilə sodisproporsionlaşması (t
=
120
0
C, P
=
0,6
÷
1,7 MPa, kontakt
müddəti – 4 saat, katalizatorun qatılıgı 0,1q/ml, olefin
:
heksen
=
1,5
:
1) reaksiyası
xeyli yüksək konversiya dərəcəsilə gedir və qrup tərkibinə görə bir-birinə yaxin olan
məhsullar əmələ gəlir. Sodisproporsionlaşma məhsullarının tərkibi cədvəl 2.2-də
verilmişdir.
Dostları ilə paylaş: |