Yeni ekoloji tehlukesiz prosesler-2

 
39
2.2. Ali 
αααα
-olefinlərin izomerləşməsi və disproporsiyalaşması 
Etilenin  oliqomerləşməsi  prosesində  tərkibində  karbon  atomlarının  sayı  4-dən  
28-ə  qədər  olan 
α
-olefinlər  saxlayan  məhsulların  alınması  və  onların  tərkiblərinin 
tələbatdan  asılı  olaraq  çevik  tənzim  olunması  mümkün  olmadığından  bu  məhsulların 
qarşılıqlı  çevrilməsi  proseslərinin  işlənib  hazırlanmasına  ehtiyac  yarandı.  Belə 
proseslərdən 
biri 
olefinlərin 
disproporsiyalaşmasına 
ə
saslanır. 
Olefinlərin 
disproporsiyalaşması  (metatezis,  dismutasiya)  nisbətən  yeni  bir  proses  olub  60-cı 
illərin ortalarında kəşf edilmişdir. Bu prosesdə eyni zamanda həm parçalanma, həm də 
iki ikiqat rabitənin əmələ gəlməsi baş verir: 
 
                                        R
2    
R
3          
                           R
2
          R
3 
                                        
|
      
|
                                     
|
            
|
 
                              R
1

 C 
=
 C 

R
4
                  R
1

C          C

R
4 
                                                                    
+
         
                                       +                            
                               R
5

 
C  
=
 C

R
6
                 R
5

 C          C

R
6                
... (2.7) 
                                                                                                                                                                                                                     
                                        R
7
    R
8
                                 R
7
        R
8
                           
                                             
                             
 Burada R
i
 – hidrogen, karbohidrogen qalıgı və ya funksional qrupdur. 
Disproporsiyalaşma reaksiyası çox tez bir zamanda təcrübi tətbiq sahəsi tapdı. İlk 
dəfə  sənaye  miqyasında  disproporsiyalaşma  “Triolefin”  adlanan  prosesdə  istifadə 
olundu  . “Shell”(ABŞ)  firması  tərəfindən  etilenin  oliqomerləşməsi  ilə  C
4
-C
28
  tərkibli 
α
-olefinlərin  alınması,  2  qat  rabitələrin  miqrasiyası  ilə  izomerləşmə  və 
disproporsiyalaşma  reaksiyaları  əsasında  xətti  quruluşa  malik  olefinlərin  alınması 
prosesi  işlənib  hazırlanmışdır.  Onların  əsas  məqsədi  C
8
-C
18
  tərkibli  olefinlərin 
çıxımını  artırmaqdan  ibarət  olmuşdur.  Proses  zamanı  tərkibində  həm  xətti  quruluşa 
malik 
α
-olefinlər  və  həm  də  onların  “daxili”  izomerləri  olan  C
7
-C
10
,  C
11
-C
12
  və  C
13
-
C
14
  fraksiyaları  da  əmələ  gəlir.  Bu  məhsullardan  spirtlər  (neodol,  neodol-91)  və 
alkilatlar  əsasında  detergentlər  emal  edilir.  C
4
-C
8
  və  C
20
-C
28
  olefinlərinin  C
8
-C
18
 

---

 
40
olefinlərinə çevrilməsi prosesini bir neçə variantlarda həyata keçirmək olar. Bunlardan 
biri heksen-1 və ya okten-1-in disproporsiyalaşması ilə daxili  2 qat rabitəsi olan desen 
və ya tetradesenin alınması prosesidir, məsələn: 
         
       CH
3
−
(CH
2
)
3
−
CH
=
CH
2
                       CH
3
−
(CH
2
)
3
−
CH                        CH
2 
                                  
+
                                                                                  +  
        CH
3
−
(CH
2
)
3
−
CH
=
CH
2
                      CH
3
−
(CH
2
)
3
−
CH                        CH
2      
...(2.8) 
 
Heksen-1-in  okten-1  ilə  sodisproporsionlaşması  zamanı  dodesen  alınır.  Ali 
α−
olefinlərin    2  qat  rabitənin  daxili  vəziyyətdə  miqrasiyası  ilə  gedən  ilkin 
izomerləşməsindən  sonra  onu  etilen  ilə  sodisproporsionlaşma  prosesinə  uğratmaq  
olar.  Bu  reaksiya  daha  aşagı  molekula  çəkisinə  malik  olan 
α−
olefinlər  komplekti 
almaga  imkan  yaradır.  Bütün bu  reaksiyalar  ilkin  olefinlər  və  reaksiya  məhsullarının 
disproporsionlaşması və sodisproporsionlaşması ilə gedən yan reaksiyalarla müşayiət 
olunur ki, nəticədə əsas reaksiya məhsullarının “daxili” 2– qat rabitəsi olan olefinlərlə 
durulaşması  baş  verir.  Olefinlərin  disproporsionlaşması  reaksiyalarında  modifikasiya 
olunmuş  alümo-molibden  və  alümo-kobalt-molibden  katalizatorları  daha  selektiv 
katalizator  hesab  olunur.  Bu  katalizatorlar  əsasında  2  variantda  effektiv  sənaye 
prosesləri  işlənib  hazırlana  bilər.  1-ci  –  heksenin  və  ya  C
6
-C
10
-  olefin    fraksiyasının  
disproporsionlaşması;      2-ci  –  C
20 
–
 
C
28
  tərkibli  “ağır”  olefinlərin  heksen-1-lə,  ya  da 
C
6
-C
10
  tərkibli 
α−
olefinlər  fraksiyası  ilə  disproporsionlaşması.  Əgər  bu  proseslər 
ə
mələ gələn yüngül olefinlərin resirkulyasiyası ilə aparılarsa, onda məqsədli məhsulun 
çıxımı xeyli artar. Katalizator iştirakilə normal heksenin  propilen, butilen-2 və normal 
heptenlər  qarışığı  ilə  sodisproporsionlaşması    (t
=
120
0
C,  P
=
0,6
÷
1,7  MPa,  kontakt 
müddəti  –  4  saat,    katalizatorun  qatılıgı  0,1q/ml,  olefin
:
heksen 
=
  1,5
:
1)  reaksiyası 
xeyli yüksək konversiya dərəcəsilə gedir və qrup tərkibinə görə bir-birinə yaxin olan 
məhsullar  əmələ  gəlir.  Sodisproporsionlaşma  məhsullarının  tərkibi  cədvəl  2.2-də 
verilmişdir. 

---