Yer tuzishning ilmiy asoslari

Loyihalash
yer tuzish jarayonining m arkaziy qismi, «Yer 
tuzishni loyihalash» ilmiy fani esa loyihalarni tuzishning usullari, 
qoidalari va amallari ham da ularni iqtisodiy asoslash bo‘yicha - yer 
luzish to ‘g‘risidagi bilimlarining eng asosiy tarm oqlaridan biri, butun 
yer tuzish fanining asosidir.
Oldinlari yer tuzishning um um uslubiy asoslari «Yer tuzishni 
loyihalash» fanida keltirilar va uning nazariy bo'lim i mazrnunini 
tashkil etar edi. Endi, ayrim «Yer tuzishning ilmiy asoslari» fani va 
boshqa qator fanlar (Yer tuzishda iqtisodiy-m atem atik usullar va 
modeliashtirish», «Yer resurslaridan foydalanishni rejalashtirish va
189

---

b a s h o r a tla s h ) a jr a tilg a n id a n k e y in , u la r n in g v a z ifa la ri va 
m azm unlarini aniqroq belgilash kerak b o ‘ladi.
4. Y ertuzishga m urakkab injenerlik-iqtisodiy tadbiriar majmuasi 
sifatida qarash kerak. U yer qonunchiligini amalga oshirish bo'yicha 
tadbiriar tizim ini o ‘ziga qo'shib olishiga qaram asdan, uning iqtisodiy 
mohiyati kamaymaydi. Yer qonunchiligi vositasida ver munosabatlari 
jamiyatdagi ishlab chiqarish m unosabatlarining bir qismi sifatida 
tartibga solinadi. Yer tuzish esa ishlab chiqarishning o ‘ziga va uning 
hududiy tashkil etilishiga ta ’sir k o isatad i. U ning maqsadi xo'jalik 
yuntishning m aksim al samaradorligi bo'lib qolaveradi.
5. Yer tuzishni injenerlik san'atining turi sifatida ham baholash 
m um kin. In jen erlik yer tuzish va geodeziya usullari bilan yer 
tuzishning barcha texnik natijalari - chegaralar, yer egaliklari va 
yerdan foydalanishlarning joylashgan o ‘rni, xo'jalik massivlari va 
uchastkalari ta 'm in lan a d i. Yer tuzishning uni boshqa turlardagi 
injenerlik san 'atid an ham da u o'zaro aloqada va o'zaro bog'liqlikda 
bo'ladigan har xil chegaradosh iqtisodiy, texnik va tashkiliy-huquqiy 
tadbirlardan ajratib turadigan xususiyati aynan shulardan iborat. Shu 
bilan birga c h eg aralar, m aydonlar, m assiv va u chastkalarning 
joylashgan o 'rn i, ularga o'xshab hududni tashkil etuvchi chiziqli 
elem entlar (yo'llar, kanallar, ihota poiosalari va boshqalar) ham 
chuqur iqtisodiy asoslangan bo'lishi kerak. Bu yerda mezon iqti­
sodiy sam ara, ishlab chiqarish talablariga moslik hisoblanadi. Shu 
sababli, yer tuzish to'g'risidagi fanni iqtisodiy fanlar turkum iga 
kiritishadi. Shu vaqtning o'zida yer tuzishning injenerlik-texnik, 
ekologik-landshaftli va huquqiy tom onlarini o'rganuvchi fanlarni 
(injenerlik geodeziyasi, fotogrammetriya, yer tuzishda geodezik ishlar, 
hisoblash texnikasi va dasturlash, yer huquqi, qishloq xo'jalik xari- 
tash u n o slig i, yer tu zish c h izm ac h ilig i, la n d sh a ftsh u n o slik va 
boshqalar) jadalroq rivojlantirish zarur.
6. Zamonaviy amaliy yer tuzishda yer tuzish fanida kompyuterfar, 
har xil iqtisodiy-m atem atik usullarni qo'llash kengaymoqda, Bu, 
ham iz la n ish la rn in g , ham io y ih alash n in g darajasini k o 'tarish
imkonini beradi. Bundan tashqari, eng yangi chizish va o'lchash 
texnikalaridan keng foydalanish kerak, sababi, y er tuzishning o'ziga 
xos xususiyatlaridan biri loyihaviy yechimlarni grafik usulida tasvirlash 
va xaritashunoslik usulida ularni belgilash hisoblanadi.
190

---

7. Yerdan ishlab chiqarishning um um iy vositasi, qishloq xo ljaligi 
ishlab chiqarishida asosiy vosita va tabiiy resurs sifatida foydalanishning 
har xil - ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik, texnoiogik, texnik, tashkiliy- 
xo‘jalik, huquqiy tom onlari bor. Ularning har biri o ‘zlariga mos 
qonuniyatlarni aniqlash va um um lashtirishga, m aqsadlar va vazifa- 
larni, tamoyillar va aniq masalalarni yechishga uslubiy yondashuvlarni 
ifodalashga, defmisiyani (ilmiy aniqlash) va aiam alarni asoslashga 
qaratilgan u yoki bu fanning oTganish predm eti hisoblanadi. Yer 
tuzishda izlanish obyektlari, asosan, yerdan foydalanishning ekologik 
tomoni bilan birgalikda ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy-xo'jalik tomonlari 
hisoblanadi.
8. Zam onaviy yer tuzishning eng zarur m asalalaridan biri - 
oldin tuzilgan va joylarga ko‘chirilgan yer tuzish loyihalarini xo‘jaliklar 
tom onidan qabul qilingan loyihaviy elementlarni iloji boricha kamroq 
buzish maqsadida takomillashtirishdir. H ududni tashkil etish nafaqat 
joriy davr, balki uzoq kelajak uchun qo'yilgan ishlab chiqarish 
vazifalariga ham mos b o ‘lishi kerak. Yer tuzish loyihalarini asoslash 
usullari shu sababli, yaxshilashga muhtoj. Ularda ko‘pchilik hollarda 
yuqori aniqlikda tuzilgan agroasoslashlar uchraydi, shu bilan birga, 
ularda hattoki, yer tuzish yechim larining o ‘zini elem entar iqtisodiy 
a so s la sh y o ‘q, lo y ih a n i a so s la sh u c h u n ta la b q ilin a d ig a n
ko‘rsatkichlar va iqtisodiy hisob-kitoblar tizimini tartibga solish kerak.
Yana e ’tiborni yer tuzishni loyihalashda q o ‘llaniladigan qator 
m e'yorlarni eksperim ental tekshirish va aniqlik kiritishga qaratish 
kerak. U lardan ayrimlari ko‘p yillar oldin ishlangan (ishlov berish 
yo'nalishi uzunligi, yo ‘l qo'yiladigan nishablik, uchastkalarning 
shakli va tomonlari nisbati va boshqalar) va ularning zamonaviy texnika 
va texnologiyalar talablariga mosligi shubha tug‘diradi.
0 ‘tkaziladigan izlanishlardagi muvaffaqiyatning ahamiyatli shart- 
lari tarixiylik, haqqoniylik, iqtisodiy va o ‘ziga xos yer tuzish usullarini 
qo'llash, yer tuzish harakatlarining iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik 
oqibatlarini hisobga olish hisoblanadi. Bundan tashqari, fan va ishlab 
chiqarish xodim larining doim iy ijodiy hamkorligi zarur. Barcha 
izlanishlarni zarur yer tuzish masalalarini yechish bo'yicha aniq 
tavsiyalar ishlab chiqishgacha etkazish qonun bo ‘lib qolishi kerak. 
Faqat shunday vaziyatdagina yer tuzish fani unga yuklangan yer 
islohotini uslubiyot va usullar bo ‘yicha asoslash vazifasini bajara oladi.
141

---