Z. T. Nishanova, G. K. Alimova

5.11k bolalik davrida o‘z-o‘zini anglash Bu davrdagi bolalaming xatti-harakatlairi ulaming xohish va hissiyotlari juda o‘zgaruvchan boTadi. Masalan, bolaning yigTashi hamda yig‘idan


-69-




to‘xtashi juda tez o‘zgaradi. Ilk davrda bolada o‘z yaqinlariga: onasi, otasi, buvi-buvalari, tarbiyachisiga nisbatan muhabbat shakllanadi. Bola o‘z yaqinlaridan maqtov olishga harakat qiladi. Ota-onalar tomonidan bolaning xatti-harakatlairi va shaxsiy xususiyatlariga beradigan ijobiy emotsional baholari ularda o‘zlarining layoqat va imkoniyatlariga nisbatan ishonchini shakllantiradi. U o‘z ota-onasiga nihoyatda qattiq bog‘langan bo‘lib, intizomli va itoatkor bo‘ladi. Ana shu bog‘liqlik sababli bolaning asosiy ehtiyojlari qondiriladi, xavotirligi kamayadi. Onasi yonida bo‘lgan bolalar ko‘proq hitrakat qiladilar va atrof muhitni o‘rganishga intiladilar. Bu davrda bola o‘z ismini juda yaxshi o‘zlashtiradi. Bola doimo o‘z ismini himoya qiladi, uni boshqa ism bilan chaqirishlariga norozilik bildiradi. Kattalaming bola bilan qiladigan muomala-munosabati uning o‘zini alohida shaxs sifatida anglashini boshlanishiga imkoniyat beradi. Bu jarayon asta-sekinlik bilan amalga oshadi. Kattalaming bola bilan qanday muomala qilishlariga qarab uning o‘z «Men”ini anglay boshlashi birmuncha awalroq yoki kechroq yuzaga lcelishi mumkin. 3 yoshli bola o‘zini, o‘z xohish va ehtiyojlarini qondirishi mumkin bo‘lgan manba deb biladi va bu uning “Menga bering”, “Ko'taring”, «JVIen ham boraman» kabi talablarida ko‘rinadi. Uch yoshli bolalar o‘zlarini o‘zgalar bilan taqqoslay boshlaydilar, buning natijasida bolalinda o‘z-o‘zini baholash vujudga keladi. Shu davrdan boshlab bolalarda mustaqil bo‘lish ehtiyoji yuzaga keladi va bu ulaming «o‘zim qilaman ” qabilidagi so‘zlarida namoyon bo‘ladi.
3 yoshdagi inqiroz: 3 yoshga kelib bola o‘zini kattalar bilan taqqoslay boshlaydi va kattalar qilislu mumkin boigan (huquqi boigan), ular bajara oladigan harakatlami bajarishga intiladi. “Men katta bo‘lsam mashina haydayman”, «Men sizga hatta tort olib kelaman», «Mening yuzta qo‘g‘irchog‘im bo‘ladi» kabi xohishlarini o‘z tili bilan ifodalaydi va u kelasi zamonda gapirsa ham o‘zining barcha xohishlarini shu bugum amalga oshirishga harakat qiladi. Ko‘pincha bimday :dslat qafiylik va qaysarlik bilan namoyon bo‘ladi. Bu qaysarlik asosan bolaning kattalarga bildirgan salbiy xatti-harakatlarida namoyon bo‘ladi. Bola o‘zini mustaqil harakat qila olishini anglagan vaqtdan boshlab, unda «o‘zim qilaman» boshlanadi va bu yana qaysarlik va o‘jarlik rarzida ko‘rinadi. 3 yoshdagi inqiroz bola shaxsining ma'lum bir darajada rivojlanganhgi va kattalar bajaradigan xatti-harakatlami qila olmayotganligini jinglashi natijasi hisoblanadi. Inqiroz davrida yuzaga keladigan iroda, layoqat va boshqa bir qancha xususiyatlar imi shaxs bo‘lib shakllanishiga tayyorlaydi.


-70-

Yosh davrlari		Bilishi	Haraliati		Muloqoti
3 yosh		Nutqning shakllanishi. Ko‘rgazmali harakat tafakkuming rivojlanishi. Obrazli tafakkuming dastlabki nishonalari, Atrof-muhitdan o‘zini ajratishi; qat’iylikni anglashi	Qo‘1 predmetli harakatlaming rivojlanganligi o‘z xatti- harakatlarini irodaviy boshqarishning ko‘rinishlari		0‘z-o‘zini anglashning yuzaga kelishi. Dastlabki axloqiy qoidalami egallashi
2 yosh		Faol nutqni tushunishi va o‘zida yuzaga kelishi	Qo‘l va funksiyalarining aniq betgilanishi		Xarakter asoslarining shakllanishi
1 yosli	Nutqni tushunishning dastlabki belgilari			Mustaqil holda tik turish va yurish		Nutqni qo‘llashning dastlabki belgilari
10 oylik	Sensomotor intellektning rivojlanishi			Mustaqil holda tik turish va yurishga harakat qilish		Bogiiqlik reaksiyasining yuzaga kelishi, begona muhit va begonalar orasida

-71 -

8 oylik	Sensomotor intellektning yuzaga kelishi	Ta>anib yurishi	Jest, mimika va pantomimika yordamida noverbal muloqot
7 oylik		Yordam bilan turishi
5 oylik	Sezgilaming rivojlanishi	Yordam bilan o‘tin shi
3 oylik	Ko‘rish qobiliyatining shakllanishi	Yon tomoniga o‘giiilishi	Onaning jilmayishiga javob qaytarislii
2 hafta	Onaning tovushini boshqa tovushlardan	Qo‘1 va oyoq harakat qatiylik
1 hafta	Harakatlami kuzatishi	Qo‘1 va oyoqlaming betaitib harakati

6.