‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V psixologiya
Yüklə 6,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Bob yuzasidan savol va topshiriqlar
1. Boshqaruv psixologiyasi deganda nimani tushunasiz? 2. Boshqaruvning psixologik jihatlari nima? 3. Rahbarlik qobiliyatlari haqida fikr bildiring? 4. Boshqaruv faoliyatidagi nizolar va ulaming oldini olish haqida gapirib bering? 5. Pedagogik jam oalam i boshqarishningpedagogik-psixologikjihatlari nima deb o‘ylaysiz? 6. Ta’limjarayonini boshqarishda o'quvchilaming individual- psixologik jihatlarini hisobga olish nima? 7. Rahbarlik uslublarini sanab bering? 8. Jamoani boshqarish to‘g‘risidagi shaxsiy fikrlaringizni yozma tarzda bayon eting? www.ziyouz.com kutubxonasi IJ T IM O IY JARAYONLAR: O ILA VA OILAVIY M U N O SA B A T L A R P S IX O L O G ÏY A S I Bobning qisqacha mazmuni Oila va oilaviy munosabatlar psixologiyasi. Oilada sog'lom muhit psixologiyasi. Yosklik fa slin in g o ‘ziga xos odobi va psixologiyasi . Sevgi va muhabbat, yoshlar о ‘rtasidagi munosabatlar psixologiyasi. Oilada bolalar tarbiyasi. Oilada bolalar tarbiyasining pedagogik- psixologik jih a ila r i, o ila viy tarbiyada bolalarning in d ividu a l xususiyatlarini hisobga olish, milliy tarbiya imkoniyatlari. Oilaviy m unosabatlar odobi va psixologiyasi. Oilada er-xotin о ‘rtasidagi munosabatlar odobi va psixologiyasi, oila a ’zolari о 4rtasidagi munosabatlar, oilaviy nizolar va ulaming oqibatlari. 10.1. O ila va oilaviy m unosabatlar psixologiyasi M a’lumki, inson iyat jam iyati taraqqiy etib borgan sari odam - larning o ‘zlari h a m , u lam in g bir-birlari b ilan bo ‘ladigan o 'z a ro m unosabatlari h a m , ayniqsa, shaxslararo m unosabatlar orasida eng samimiy, eng y aqin b o ‘lgan oilaviy m unosabatlar ham takom illashib, o ‘ziga xos tarzda m urakkablashib boradi. Sababi: hozirgi zam on fan- texnika taraqqiyoti, ishlab chiqarish m unosabatlari, vositalari, taraq- qiyoti, qishloq xo‘jaligi, sanoat ishlab chiqarishi, um um an xalq xol- jaligining barch a jab h a larid a yangi texnologiya, texnik jarayonlam ing jadal joriy etilishi bevosita shu jarayonlam ing yaratuvchisi, ishtirokchisi b o ‘lgan inson om iliga, inson shaxsiga ham o ‘ziga xos, yangicha talablar q o ‘ymoqda. Ishlab ch iq arish m unosabatlari, jam iyat taraqqiyoti bir tom ondan, o d a m la m in g o ‘zlarida ro‘y berayotgan ijtimoiy-psixologik, fiziologik va b o s h q a o ‘zg arish lar o d a m la m in g o ‘zaro m u lo q o t munosabatlari doirasini m a ’lum darajada chegaralanib qolishiga, ularda o ‘tm is h d o sh la rim iz d a kuzatilad ig an tabiiylikni m a ’lum darajada buzilishiga va oqibatda inson ruhiyatida mumkin qadar hissiy, emosional zo ‘riqishlaming yuzaga kelishga asos bo‘lmoqda. Bulaming ta’siri oilaviy hayot va undagi psixologik iqlimda ham o ‘z ifodasini topadi. Oila bu o ‘zig a x o ‘ja lik b o ‘lib, uning turm ush kechirishlarini m uam m olari m avjud. O ta-o n alar oila a ’zolarining amaliy faoliyatlarini uyushtiradi, u la m in g ovqatlanish, ta ’lim olish, ishlash, dam olish, kiyim -bosh bilan t a ’m in lash kabi kundalik rejimini tashkil qiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Oila muammolari orasida o ‘zaro munosabat va yosh avlodni mustaqil hayotga tayyorlash, to ‘g‘rirog‘i b o ‘lajak oila boshqaruvchisi sifatida tarbiyalash hozirgi kunning dolzarb masalasi hisoblanadi. Shu m a’noda ota-onalar, keng jam oatchilik zim m asiga yoshlam i oilaviy hayotni o ‘tashdek m a’suliyatli vazifani bajarishga, uy tutish, r o ‘zg‘or, oila xo‘jaligini tejab-tergab boshqarishga tayyorlash, ularda „erkak“ , „ayol“ fazilatlarini tarbiyalash, o ‘zaro m uom ala-m unosabat od o b in i tarkib toptirish, ularga ona mehri, o ta g‘am xo‘rligi, farzand m innatdorligi nimaligini va hayotda shularga am al qilish zararligini uqtirish yuklatilgan. Oila baxti, farzandlar istiqboli uch u n ota-o n a o ‘g‘il-qizni oilaviy hayotning ham m a m uam m olariga m a’suliyat bilan yondashadigan, o ‘z u m r yo'ldoshini hurm at qiladigan, unga ham m a vaqt tay a n c h , sodiq d o ‘st b o ‘ladigan, shu n ing d ek , q a y in -b o ‘yinlariga m u n o sa b a tin i, kelinlik, kuyovlik vazifasini o ‘rniga q o ‘ya oladigan, y a ’ni ularni farzandlik burchini o ltay oladigan qilib tarbiyalashi zarur. K uzatishlarda ayrim yoshlam ing oilaviy hayotga m a ’naviy tayyor emasligi, ularda his-tuyg‘ular, oilaga jiddiy m as’uliyat hissi etishm as- ligi m a’lum bo ‘lm oqda. Shuningdek, ular oilasi, farzandlari oldidagi, qolaversa, jam iyat oldidagi b urchlarini yaxshi anglam aydilar. Bunday yoshlam ing ko‘pchiligi oila byudjetini rejalashtirish, unga am al qilish, uy yum ushlarini oila a ’zolari o ‘rtasida to ‘g‘ri taqsim lash, ota-on alar fikri bilan hisoblashish va hakozolam i bilmaydilar. Bu hol o ‘quvchi va talaba yoshlami kelajakdagi oilaviy hayotga moddiy va m a ’naviyjihatdan tayyorlashni taqozo etadi. Y oshlam i oilaviy hayotga tayyorlashda ularga oilaviy turm ush m unosabatlarining butun sistemasini, ya’ni, oilada sog‘lo m psixologik m uhit yaratish, kelin va kuyovning bir-birini tushunishga harakat qilishi, m ayda-chuyda gaplardan chetlab o ‘tishi, uy tutish, ro ‘zglo r tebratish, poklik, zebolik, hayo, andisha, qaynota-qaynonasini siylashi, ulami hurm at qilishi kabi fazilatlami singdirib o ‘rgatib borish zarur. Y oshlarim izda bu m asala b o ‘yicha aniqroq ta s a w u r hosil qilish u c h u n , b un d an 90-100 yillar oldingi ularning ten g d o sh la ri, ya’ni o ‘tgan asm ing boshidagi va bugungi kunlarimizdagi 15-16 yoshli yigit-qizlar o ‘rtasidagi tafovutlarni solishtirib o ‘tam iz. M axsus a d a b iy o tla rd a y o z ilish i va o ‘tk a z ilg a n ta d q iq o tla r natijalarida kuzatilishicha, so‘nggi 100 yil ichida o d a m la rd a kuza- tiladigan akselerasiya jaray o n ig a k o ‘ra, ularning jin s iy , fiziologik balog‘atga etishi 2-3 yilga ilgarilab ketgan. Bundan 100 yilcha oldin yoshlam ing jinsiy balog‘atga etish davri 15-16 yoshga t o ‘g ‘ri kelgan, hozir esa bu holat o ‘rtacha 12-13 yoshlarga to ‘g‘ri keladi. E ndi shu yoshlam i oilaviy hayotga tayyorlik jihatlarini ko‘rib chiqam iz. www.ziyouz.com kutubxonasi Ilgarigi tengdoshlaringiz 15-16 yoshlarida oilaviy hayotga yetuklik talablarid an biri b o ‘lmish jinsiy etuklikka, balog‘atga e ta r ekanlar, ular aksariyat hollarda shu yoshga kelib o ‘sha davrlar u ch u n xos va lo z im boM gan, u n c h a lik m u ra k k a b b o ‘lm agan d e h q o n c h ilik , c h o rv a c h ilik , h u n a rm a n d c h ilik sir-asro rlarid an deyarli boxabar b o ‘lg an Iar (chu n ki u vaq tlard a bolalarni odatda, 13-14 yoshidan shogirdlikka berishgan), o ‘sha davrdagi ishlab chiqarish m unosabatlari va texnologik jarayonlar ulard an maxsus yoki oliy m a’lum ot talab qilm ag an , 3-4 yil ustoz ko‘rgan shogird 16-17 yoshida o ‘zi mustaqil ish y u n ta oladigan ustaga, o ‘z ishíni amallab ketaoladigan mutaxassisga aylangan. M abodo, u shu v aq td a oila quradigan bo‘lsa, o ‘z hunari orqali m eh n a t qilib o ‘zini va oila a ’zolarini iqtisodiy jihatdan ta ’minlay olishi m u m k in bo ‘lgan. B undan tashqari, u vaqtlardagi 18-20 yoshli yigit m ah a lla -k o ‘yda, jam o atch ilik orasida m a’lum darajada ijtimoiy etuk shaxs sifatida qabul qilingan, turli tadbir va m arosim larda etuk, uning haqli ishtirokchisi sifatida qatnashishi m umkin b o ‘lgan, ya’ni uning ijtim oiy jih atd an balog‘atga etganligi jam oatchilik tom onidan qabul qilingan. Bu jarayon shaxsning oldiga, oila va jam iyat oldida o ‘ziga xos m as’uliyat yuklagan, m as’uliyatni his qilish esa uning psixologik etukligi alom atlaridan biri bo‘lib xizmat qilgan. E n d i shu xususiyatlam i bugungi kun yoshlarida ko‘rib chiqaylik. U lar 12-13 yoshlarda jinsiy (fiziologik) etuklikka erishadilar, biroq u lar b iro r b ir k asb -h u n ar egasi b o ‘lib, mustaqil ishlab, o ‘zini va oilasini iqtisodiy jih atd an ta ’m inlay oladigan bo‘lishi uch u n , aw alo , m ak tab n i bitirishi, so‘ng u yoki b u kasb-hunar kolleji yoki akadem ik liseyda o ‘qib, biro r-b ir kasbni egallashi kerak. Buning u ch u n 9 yil m ak tab d a, kollej yoki liseyda o ‘qishi zarur bo‘Iadi. 12 yillik barcha uchun majburiy ta’limdan so‘ng yoshlarimizning m a ’lum bir qismi o'qishni oliy o ‘quv yurtlarida davom ettiradi. Bundan ko ‘rinib turibdiki, yoshlarimizning iqtisodiy mustaqillikka erishishlari ulam ing m a ’lum qismi uchun 20-21, boshqalari uchun 23-25 yoshga to‘g‘ri keladi. B undan tashqari, odam lam ing turmush tarzi rivojlanishi bilan birga oilalarining kundalik hayoti o ‘zgarib, kiyinishga, maishiy buyumlarga, m oddiy farovonlik darajasiga bo‘lgan ehtiyoji ham ortib boradi. Jam iy atni ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishi shaxsni m adaniy takom il- lashuviga, u esa shaxslam i bir-birlariga q o ‘yadigan talablari oshishiga va shaxslararo m unosabatni noziklashuviga olib keladi. Fikrim izning dalili sifatid a b ir faktni keltirishim iz m umkin. Ajralish foyizi oliy m a ’lu m o tlilar ichida um um iy o ‘rta m a’lumotlilarga nisbatan yuqo- riroqdir. www.ziyouz.com kutubxonasi Ijtim oiy-iqtisodiy rivojlanishi yuqori saviyada b o ‘lmagan ja m iy a t- dagi oila a ’zolari o ‘zlarining oilaviy yum ushlarining aksariyatini q o ‘ld a bajaradilar, U n g a oilaning b arch a a ’zo lari va b irin chi n a v b atd a, farzandlar m um kin qadar ko‘p jalb qilinadi. O ila ishlarini bajarishdagi umumiy faoliyat yoshlarda m a’lum m alakalam i, shu jum ladan, oiladagi tegishli rollam i bajarishní, oilada bir-birlari bílan qanday m ulo q o td a bo‘lish m alakalarini, oilada h ar bir shaxsning iyerarxik mavqeiga ko ‘ra o ‘z huquq va vazifalarini aniqlab olishiga im k o n beradi. Moddiy ta’m inot, yuqori madaniy saviya esa oilada shaxsning shaxsga qo‘ygan talabini yanada kuchaytiradi. Oila a ’zolarining o ‘zaro m uloqotda boiish vaqti, miqdorini qisqartiradi. Bu esa k o ‘pgina yoshlar uchun o ta- ona oilasi shaxsiy oilasiga namuna vazifasini bajara olmasligiga olib keladi. Shulardan ko ‘rinib turibdiki, b u ndan 100 yillar oldingi y o sh lar 16-18 yoshida oila qursalar, ular shu vaqtga kelib oilaviy hayot u c h u n , muvafíaqiyatli turmush kechirib ketishlari u c h u n z a ru rb o ‘lgan etuklik darajalarining barchasiga erishganlar, b u esa ulam ing oilaviy hayotlarida yuzaga kelishi m um kin b o lg an m uam m olam ing bartaraf etilishiga asos bo ‘lib xizmat qilgan. Bugungi yoshlarim iz esa y u q o rid a b a y o n etilganidek, 1 2-13 yoshJaridajinsiy balog‘atg aetad ilarv aak sariy at hollarda oradan 7-8 yil o ‘tgandan so‘ng, ya’ni qizlar 19-20 yoshda, yigitlar esa 21-22 y o shda oila quradilar. Bu vaqtda esa ular n a iqtisodiy jih atd an , na ijtim oiy jihatdan va na psixologik jihatdan oilaviy h ay otg a tay y o rb o ‘lm aydilar. Bunday h o latla r shubhasiz, u la m in g o ilav iy h ay o tlarid a o ld in g i tengdoshlari hayotida kuzatilm agan m u am m o la m i keltiríb chiqaradi. Bundan tashqari, jam iyat taraqqiyotining bugungi holati hozirgi z a m o n oilasi oldiga o ‘ziga xos yangi ijtim oiy funksiyalam i ham yuklaydiki, bularning barchasi hozirgi y o sh larim izn i oilaviy hayotga m ax su s tayyorlash m asalasini eng dolzarb m asalalardan biri b o lish in i taq o z o qilmoqda. Shuning uchun ham so‘nggi 15-20 yil davom ida dunyoning barcha rivojlangan m am lakatlarida, b iz n in g respublikam izda e sa mustaqillikka erish-ganim izning dastlabki yillaridanoq, oila m asala- lariga, yoshlam i oilaviy hayotga tayyorlash m asalalariga, o ilalarda kom il shaxsni sh ak llan tirish m a sa la la rig a a lo h id a e ’tib o r b e rib kelinmoqda. U m um an, insoniyat jam iy ati to b o ra taraqqiy etib b o ra - verar ekan, oila masalalarining dolzarbligi h a m shunga m os ravishda oitib boraveradi va oilaga bo'lgan e ’tibor ham kecha va bugunga qaraganda ertaga yanada yuqoriroq b o ia d i. C h u n ki, oila jam iyatning kichik b ir ko'rinishi bo‘Iib, u qancha inoq, ahil va m u stah k am b o ‘lsa, ja m iy a t ham shunchalik qudratli b o ‘ladi. M ana „ O ila psixologiyasi“ kursini yoshlarga o ‘qitishning dolzarbligini ifodalovchi asosiy omil. www.ziyouz.com kutubxonasi „Oila psixologiyasi“ kursining yaratilishi va uning o ‘quv pred- m etlari qatorida m aktab , kollej, liseylarda o ‘tiladigan darslar jadvaliga kiritilishi ham R esp ublikam iz hukumati to m o n id a n yuritilayotgan kuchli ijtimoiy siyosatning m antiqiy va m azm uniy davomidir. Tadqiqotlam ing k o ‘rsatishicha, oila va oilaviy m unosabatlarda er- xotin o'rtasida kelishm ovchiliklar, nizolar b o ‘lib turishi tabiiydir. Oilada er-xotin o rasid a sodir bo lad ig an kelishm ovchiliklam ing sabablari bir qanchadir. Shulardan b a’zilariga t o ‘xtalm oqchim iz. Ishga mukkasidan ketgan b a ’zi erkaklar xotinlariga e’tiborsiz bo‘lib qoladilar. U y -ro ‘zg‘o r ishlari va bola tarbiyasi bilan um um an qi- ziqm aydilar, uyiga y o to q x o n ag a yoki m eh m o n x o n a g a kelganday keladilar va yotib uxlab tu rib , yana ishlariga ketaveradilar. X otin k ish ila rn in g k o ‘pchiligi u ch u n esa uy, oilaviy hayot tabiatning butun b ir olam idir. H atto, ishda o ‘tirib oilasi xaqida o ‘ylaydi, uy-ro‘zg‘or tashvishlari-yu quvonchlari uning hayolidan nari ketmaydi. Ish orasida yoki tu sh lik d a n foydalanib, u y -ro ‘z g 'o r uch un zarur narsalam i xarid q iladilr. Ishdan keyin bog‘ch ag a yuguradi, uyga qaytayotib esa qanday o vqat tayyorlash h aq id a o ‘ylab ketadi. Ishga berilgan erkaklar, h a tto , uyga kelib ham ertangi qiladigan ishlarining rejasini tuzish bilan b an d b o ‘ladi. Ayollar ishxonada „m ehm oti“ sifatida o ‘tirib, uyga shoshilsa, erk ak kishi oiladan ishga qochadi, aynan ishlar oqibatida oilaviy kelishm ovchiliklar kelib chiqadi. Bu kabi ziddiyatlam ing oldini olish u c h u n erkaklar, eng aw alo, oilaga b ee’tib o r b o ‘lm aslik lari kerak. E rk a k la r vaqti-vaqti bilan ayollariga etarlicha e ’tib o r berolm aganliklari tufayli, vaqtini topib ayoli ko'nglini k o ‘ta rish la ri, uning bebaho m ahoratig a tasannolar aytishi, dam olish k u n larid a bolalar tarbiyasiga, u y -ro ‘zg‘or ishlariga qarashib turishlari kerakdir. Ba’zan onalar qizlariga „ering bilan janjallashganingda ko‘z yoshi q il“ , deb m aslahat berishadi. Bunda chuqur psixologik m a’no bor. N egaki, xotin ko‘zlarida yosh k o ‘rgan er buni m ag‘lublik belgisi deb biladi. Jahldan tushadi, rahm -shafqat tuyg‘ulari paydo bo'ladi. Murosaga keladi. Xotinining ko‘nglini topishga urinadi. K o ‘rib turibsizki, bundan a w a l kelin, keyin oila yutadi. Buni ayollar bilib q o ‘ygani yaxshi. A w alo, oilada yoshlar „oila taxti uchun kurash“ eiga ham, xotinga h am foyda keltirm asligini, aksincha, har b ir jan jal gullab turgan oila daraxtiga urilgan boita zarbi ekanini yaxshi bilib olishlari kerak. Dono xalqim izdan qolgan, „B ir k u n janjal bo‘lgan u yda, qirq kun barakasi, k o ‘tariladi“ deb aytilgan iborani unutm asligim iz kerak bo ‘ladi. Oilada er-xotin m unosabatlarining hissiy rivojlanishi, er-xotin samimiyligi, bir-biriga yaqinlik, qadrlash, h u rm a t qilish oilaviy tur- www.ziyouz.com kutubxonasi mushning dastlabki bosqichlarida, aksariyat hollarda, nisbatan yaxshi bo‘ladi. Bu esa ko‘p jihatdan sevgi-muhabbat tufayli paydo b o ‘ladi. Muhabbatga b o ‘lgan ehtiyojning ifodalanishi h ar b ir inson hayotida go‘daklikdan paydo bo‘ladi. Bu dastlab onaga, otaga, oila a ’zolariga bo‘lgan munosabatida o‘z ifodasini topadi. Kattaroq bo'lgach, butun bir qalb, vujud tuyg‘ular, fikr, ruhiy holat kimnidir izlaydi, nim agadir intizor. Odamda butun qaJbi, borlig‘ini kimgadirbag‘ish]agisi, kim nidir ardoqlagisi, bir umrga u bilan hayotini bog‘lash istagi paydo bo ‘ladi. Bunday odam tinchini yo'qotadi, atrofga boqib dil quvonchini izlaydi. So‘nggi yillarda mustaqil respublikam izda oila, n ik o h m unosabat- larida katta o ‘zgarishlar kuzatilm oqda, bu boradagi ishlarda yutuqlar bilan bir qatorda ayrim m uam m o lar ham ko ‘zga tashlanad i. Ba’zan oila, nikoh masalalariga bepisand qarovchilar h a m uchrab turadi, m ustahkam oilalar ko‘payishi bilan birga ba’zi buzilayotgan oilalar ham yo‘q emas. Oqibatda, „tirik etim lar“ o ta -o n a m ehridan uzoq b o ‘lgan qarovsiz bolalar soni k o ‘paymoqda. Ba’zi ota-onalar to m o n id an bolalar tarbiyasiga e ’tib o r pasayib ketganligi tufayli o ‘smirlar qonunbuzarlik y o ‘llariga kirib qolishlari, oilada o ‘zaro kelishmovchiliklar, urush janjallar tufayli fojeali voqea- lar kelib chiqadi. Oilada aka-ukalar, qaynona-kelin va er-xotin munosa- batining buzilishi yom on oqibatlarga olib keladi. Oila baxti, farzandlar istiqboli uchun o ta -o n a la r o ‘g‘il-qizlam i oilaviy hayotning m uam m olariga m a’suliyat bilan yondashadigan, um r yo‘ldoshini hurm at qiladigan, unga ham m a vaqt tay a n c h , sodiq d o ‘st bo‘ladigan, kelinlik, kuyovlik vazifalarini o ‘m iga q o ‘yadigan, farzandlik burchini o ‘tay oladigan qilib tarbiyalashalari zarur. Oilada er-xotinlar orasida b o ‘layotgan ajralish lam ing natijasida bolalam ing ruhan ezilish, ichki xavotirlanish, n afratlanish, bezov- talanish, qiynalish kabi barcha hollar ta ’sirida shakllanishlar yuzaga kelm oqda. F arzandlar o iladagi u ru sh -jan ja lla rn i k o ‘raverib, ich- ichlaridan jarohatlangan h o ld a rivojlanadilar. O ta -o n a la m in g o ‘z muam m olari biJan band boMishlari natijasida farzan dlari xulqi og‘ish- ganlar davrasiga kirib qolganlarini sezm ay qolish h o llari, ota-onala- rining kelisha olmaganliklari natijasida bolalam i m ehrib on lik uylarida, k o ‘ngillari o ‘ksigan holda h ay o t kechirishlari k uzatilm oqda. Oilada ota-onalam ing ichkilikka ruju qilishi, b u n in g oqibati va boshqa sabablarga ko‘ra tez -te z sodir b o ‘lib tu ra d ig a n oilaviy janjal- majoralar tufayli bolalam ing oro m i buziladi, uyqusi qochadi, c h o ‘~ chiydigan bo ‘lib qoladi, asab sistemasi kasalligiga ch alin ad i, farzanlari ko‘z o‘ngida ota-onaning o b ro 'si to ‘kiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi Yuqoridagi k o ‘ngilsizliklaming ro ‘y birishiga sabab oilada ishonch, m ehr, m u h ab b a t, vafoning etishm asligida, er-xotinning bir-biriga ishonm asliklari esa m uloqot m adaniyatining pastligi, o ‘zaro samimiyat yo'qligidir. Oiladagi ajralishlar h am bolalam i m uloqotdan o ‘zini chetga olishlariga olib kelayapti. 10.2. Oilada sog‘lom muhit psixologiyasi O 'sib kelayotgan shaxsda ijobiy sifatlar shakllanishida oiladagi sogMom m u h it katta aham iyat kasb etadi. Oilada sog‘lom m uhitning yaratilishi k o ‘p omillarga bog‘liq b o ‘ladi. M asalan, oila boshliqlari bilan b o lala m in g o ‘zaro yaxshi m unosabati, xonadon qariyalariga hu rm at, e ’tibo ri, oiladagi bolalam in g o ‘zaro m unosabatlari, to ‘g‘ri tarbiyalangani, ota-onaning bolalar tarbiyasiga barobar jonkuyarligi, oilada o ‘m atilg an to ‘g‘ri tarbiya v a yaxshi odatlar, ota-on anin g m eh- natga, ijtim oiy hayot hodisalariga t o ‘g ‘ri m unosabatda b o ‘lish kabilar shular jum lasidandir. Bulaming qay birida mutanosiblik buzilsa, demak, o ‘sha oiladagi sog‘lom m uhitga p u tu r etadi. Bola tarbiyasida ota-onaning bir-biriga m unosabati, o ‘zlarini tuta bilishlari m uhim dir. Oilada m uom alaning barcha qoidalariga amal qili- nishi lozim . K attalarga hurm at, kichiklam i avaylash, bir-biriga m ehri- bonlik, ayniqsa, ayollam i izzat qilish odatga, qoidaga aylanib borishi kerak. B olalarga onani h u rm at qilishni, unga m ehribon b o ‘lishni o ‘rgatish o tan in g m uhim vazifasi. O datda o ‘g ‘il bola otasiga, q izlar esa onasiga o ‘xshashga, ulardagi yaxshi xislatlam i o ‘ziga singdirishga harakat qiladi. O ta ham , ona ham b o la n i ta rb iy a la sh g a o‘z h iss a la rin i q o ‘sh ad ilar. O n a g ‘am x o‘r, m ehribon, k o ‘ngilchan uy bekasi b o is a , ota kuch-qudrat, jasurlik, qattiq q o ‘llik va adolat ramzi. O ta k o ‘proq bolaning aqliy va jism oniy rivojlanishi u c h u n qayg‘ursa, o n a yurish turish, m uom ala, his-tuyg‘u, nafosat u c h u n tashvishlanadi. B ulam ing ham m asi nisbiy bo'lib, ota ham , o n a h a m bolaning aqliy, axloqiy, jism oniy kam oloti uchun b a ra v a r ja v o b g a r, ch u n k i, u la rn in g b ird a n -b ir m aqsadi shaxsni taibiyalashga qaratUgandir. Ana shu jarayonning muffaqqiyatli bajarilishi, ko‘p o ‘rin da ota-onaning ob ro‘sini belgilaydi. Oilada er-xotin o‘rtasidagi o‘zaro hurm at, ishonch va vafo-sadoqat b o lala m in g q u v n o q, x u sh ch aq ch aq o ‘sishlariga, n orm al tarbiya- lanishlariga, xonadonda sog‘lom m u h it yaratilishiga bevosita ta ’sir ko‘tsatadi. Oila a ’zolari o ‘zaro hurm atni o ‘m iga qo ‘yishlari, bir-birlari uchun jo n kuydirishlari, yaxshi m unosabatda b o iish lari kerak. Oilada hamisha www.ziyouz.com kutubxonasi samimiyat va k o ‘tarinki ruh huk m ro n b o ‘lsa, oila a ’zolarining k ay- fiyatiga ijobiy t a ’sir etadi. Qaysi oilada nohaqlik, q o ‘pollik, d o ‘q -p o ‘pisa, asabiylik, h u k m ron ekan, un d a halovat ham b o ‘lm aydi. Oiladagi arzim agan ja n ja l ham d astaw al bolalam ing psixik holatiga ta ’sir qiladi, ularda y o m o n odatlar hosil b o ‘lishiga olib keladi. B olalar ulg‘aygach, u lar h a m qush uyasida ko‘rganini qiladi qabilida ish tutishadi. O ta-ona b ir-b irin i behurm at qilmasligi, obro‘larini tushirm asligi, oilaviy nizolam i b o la yo‘q vaqtida bartaraf etishlari shart. O iladagi sog‘lom vaziyatni b a rp o etish uch u n er-x otin baravar m a ’suliyatli b o ‘lishIari, agar u lard a n biri m eh rib o n ro q , xushtavozeroq b o ‘lsa, u ikkinchisiga n a m u n a ko‘rsatishi lozim. 10.3. Yoshlik faslining o ‘ziga xos odobi va psixologiyasi H aqiqatdan yoshlik, etuklik yoshi in son um rining bahori. B ad an kuch-quw atga to ‘lgan, qalblarda his-tuyg‘u , orzu tilaklar jo ‘sh u rg an davr. Sevish-sevilish, yashash, o 'q ish , ishlash tilagi xayolni band qilgan dam. „Q anday kasbni egallasam, q an d ay yashasam ekan, q a n d a y kiyinib, qanday yursam ekan, odam dagi eng yaxshi fazilatlar n im a va ulam i qanday qilib egallash m u m k in “ kabi savollarga javob izlash chog‘i. Tug‘ilib o ‘sgan el-yurt qadrin i, o ta -o n a , tu qq an -tu g ‘ishganlar m ehrini, d o ‘s t-o ‘rtoqning oqibatini tu sh u n ish , e ’zozlash, h a y o td a o ‘zining m unosib o ‘m ini topib olishga intilish davridir. Yoshlik-balog‘at yoshi, o ‘zin i-o ‘zi boshqarish, oilaviy tu rm u sh qurishga o ‘zini puxta tayyorlash davridir. U n in g o ‘z m urakkabliklari ham mavjuddir. 0 ‘n sakkiz yoshga etgan yoki shu yoshga y aqinlash- ganlar uchun his-tuyg‘u sofligini saqlab qolish ju d a m uhim . Bu y osh da qalbda sevish, sevilish istagi j o ‘sh u ra boshlaydi. A m m o, b a ’za n o ‘tkinchi his-hayajonlar, hirsiy in tilish lar sam im iy so f tuyg‘u n in g o ‘m ini egallab, yoshlam i n o to ‘g‘ri yo‘lga olib kirishi m um ukin. ,,S in d b o d n o m a “ da so ch o q a rm a s d a n , y o sh , g o ‘zal c h e h r a so‘lmasdan, quyosh oq bulut p ard a bilan qoplanm asdan, zebo tu n la r keksalik chandirlari bilan a lm a sh in m asd a n , q o n suyulib, ran g siz bolm asdan, taqdir jarrohi k o ‘zning asab n u rin i qirqm asdan, ald am ch i vaqt gul y uzlarga qahrabo ta lq o n in i s o c h m a s d a n , a n o r b e h ig a aylanm asdan, k o ‘z qarilikdan, qizil y uzlar bujm aym asdan b u ru n , bahor — yoshlikni zinhor bekorga sovurm a, deyiladi. H aq iqatan h a m h ar bir yigit yoki qizning b ird an -b ir orzusi b o ‘ladi, u ham b o ‘lsa, o ‘zi xayolida ideal bo'lgan y o m i u ch ratib , sevib oila qurishdir. L ek in www.ziyouz.com kutubxonasi hayotda hamm a vaqt ham shunday bolavermaydi. Yoshlarpsixologiyasida shu narsa ham uchrab turadiki, qizlar o ‘z shanlari, yigitlar o‘z g‘ururlarini noto‘g‘ri tushunishadi, bu esa yigit bilan qiz bir-birini tushunmasligiga olib keladi. M asalan, b a ’zi yigitlar uylanishgacha bir necha ayollar yoki qizlar bilan uchrashadilar, hatto norasmiy yaqinlashadilar. Uylanishga kelganda esa „onasi o ‘pm agan“ qizni qidiradilar. Qizlarimiz esa bunday yigitlaming yolg'on gaplariga uchib, ulaming iltifotlarini sevgi deb o ‘ylashadi, keyinchalik yigit b ir narsadan janjal chiqarib, urushib tashlab ketgandan so‘ng, aldanganini sezishadi, tushkunlikka tushishadi, b a ’zilari b o ‘lar ish b o ‘ldi deb, aysh-ishratga berilib ketishadi, boshqalarida esa yigitlarga ishonch yo‘qoladi. U lar ham yolg‘on ishlatib tu rm u sh qurishga intilishadi. Yigit ko‘p qizlar bilan yaqin aloqada b o 'lg an i tufayli xotin qizlarga nisbatan didini y o ‘qotib q o ‘yadi va x o tin id an sovub ketadi. B o‘lar-b o ‘lmasga oilada janjallar ko ‘taradigan, xotiniga bevafolik qiladigan b o ‘lib qoladi. 10.4. O ilada bolaiar tarbiyasi Farzand — oilaning quvonchi, ota-onaning tayanchi. Shuning uch un ota-bobolar o ‘z m aqollarida er-xotinga farzandlam i ko‘pay- tirishni va bu bilan jam iyat taraqqiyotiga hissa qo‘shishni tavsiya qilganlan „ 0 ‘nta bo ‘lsa o ‘m i boshqa, 40 ta b o ‘lsa — qilig‘i“ , „Bolaning yo‘g‘idan bori yaxshi, ochidan t o ‘qi yaxshi“ , „Xotinsiz o ‘tish — xato. Bolasiz o ‘tish jafo “ . , , 0 ‘g‘li y o ‘q n ing o ‘m i yo‘q, qizi yo ‘qning qadri yo‘q “ , , , 0 ‘rada yotda o ‘g‘il tu g “ ‘, „T ug‘iladigan bolaga to ‘g‘anoq b o ‘lm as“ , „Bolali uydan baxt arim as“ , „O lti o ‘g‘illining olti arshda moli b or“ , ,,Q o‘y egiz tug ‘sa, c h o ‘p n in g boshi ayri tu g ‘ad i“ , ,,Og‘ilda o ‘g‘il tu g‘ilsa, adirda o ‘t unib c h iq a d i“ . Keyingi ikki m aqolda er-xotinlarga „B o lam k o ‘payib k etsa, u la rn i boqishga q iy n alib qolam an, deb qayg‘urib yurmang, h a r b ir bolaning o ‘z rizqi b o r“ , deyiladi. Xalq maqollarida yaxshi va yom on farzandlaming fe’l-atvori, yurish turishi , xatti-harakati, g a p -s o ‘zi, qiliqlari, o ta-o n a g a va boshqalarga tegadigan foydasi, ham d a ziyoni h ar tom onlam a ifoda etiladi; „Yaxshi b o ‘lsa-bola, yom on b o ‘lsa -b a lo “ , „Yaxshi q iz yoqadagi qunduz, yaxshi yigit- ko‘kdagi y u ld u z ‘% „Qobil farz a n d -jo n g a payvand“ , „Yaxshi qiz erta turib soch tarar, yom on qiz e rta turib non so'rar „Yaxshi o ‘g‘il uy tu zar, yo m o n o ‘g‘il to ‘y b u z a r „Qobil o ‘g‘il otga m indirar, noqobil o 'g 'il o td an yiqitar“ , „Y om on b o ‘lsa bolasi, kam on bo‘lar otasi“ . Insonning qanday kishi b o ‘lib etishishi k o ‘p jih atdan oiladagi tarbiyaga, o ta-o n a n in g m a s ’uliyatiga, bola tarbiyasining um um iy www.ziyouz.com kutubxonasi qonuniyatlarini yaxshi bilishga va hayotda ularga qanchalik amal qilishga ham b o g iiq . Bolalam ing hozirgi kundagi intilishlari birgina oilaviy m anfaatlar bilan bilan cheklanm aydi. Tarbiya — ko‘p qirrali u zo q davom etadigan jaray o n d ir. Bolani o ‘rab oigan m uhitning ham m asi odam lar, narsalar, hodisalar uning ongida, hulq-atvorida m a’lum iz qoldiradi, uni o ‘zgartiradi va o ‘stiradi. O ta-onalik burchi m ana shu o ‘sishni ziyraklik b ilan boshqarib borish. O ta-onaning m ehri, m u ru w ati, g‘am xo‘rligi b o la la r uchu n suv va havodek zarur. Oilada bola tarbiyasining o ‘ziga xos qoidalari m avju d b o iib , ota- o nalar ulardan o ‘rinli foydalanishlari lozim. Xususan, ular quydagilar: 1. Oilada hissiy moslik, ruhiy xotiijam lik va iliq iqlim yaratish; 2. O ta-ona obro‘sini saqlash; 3. Tarbiyada ota-ona, k attalar o ‘rtasida talab chan lik; 4. Bola shaxsini m ehnatda tarbiyalash; 5. Oila, bog‘cha, m aktab va jam oatchilik ham korligi; 6. Bolani sevish va izzat qilish; 7. Oilada qat’iy reja va kun tartibi o ‘m atish; 8. Tarbiyada bolalam ing yosh va shaxsiy xususiyatlarini hisobga olish. 9. Bola taraqqiyotini aniqlab borish. 10.5. Oilaviy m unosabatlar odobi va psixologiyasi Yigit va qiz tanishib, uchrash ib tu ra d ila r. N ih o y a t, ular o ‘z m unosabatlarini qonuniy rasm iylashtirm oqchi b o ia d ila r . N ikoh qayd etilib, to ‘y b o id i. X o ‘sh, b u yangi oila ta sh k il to p d i deganim i? Qonuniy jihatidan ha, lekin aslida-chi? O ila, e n g a w a lo , bir butun- likni taqazo etadi. Boshqacha aytganda, kelin v a kuyov dutom ing alohida-alohida torlari b o iib qolmay, bir xil to v u sh beradigan sozda turishi lozim. Buning uch un yigit va qiz orasidagi m uhabbat ular kuyov va kelin b o ig a n d a n so ‘ng y ana h a m m u sta h k a m lan ish i, uyg‘unlashib ketishi kerak. A na shundagina yangi tu rm u sh qurgan kelin -kuyovlaming o‘zaro munosabatlari samimiyat, tenglik va adolat asosiga quriladi. Fransuz yozuvchisi A natol Frans „Sevgi olovga o ‘xshagan narsa qalab turm asang o ‘chib qoladi“ , degan. Ayrim holda, to ‘ydan keyin k elin -ku yo v o ‘rtasidagi m ehr- m uhabbat susayganday b o i ib qoladi. Buning sab ab i, b ir tom onda turm ush ikir-chikirlari, ayrim qiyinchiliklam ing kelib chiqishi b o isa, ikkinchi tom ondan, yosh kelinning ro‘zg‘o r tu ta bilm asligi, uy ishlariga www.ziyouz.com kutubxonasi n o ‘noqligi, o cziga qarab yurmasligi, m a ’naviy jihatdan o ‘zini boyitib borm asligidir. M a ’lu m k i, b iro n qiz u ch rash u v ga y asanm asdan, o ‘ziga oro b e rm a sd an b o rm ay d i, albatta. Lekin ayrim kelinchaklar sochini taram ay, ust boshini dazmol qilmay, tashqi ko‘rinishga qaram ay qo‘yadi. U „ m a y d a-ch u y d alar“ emas, balki aham iyatga m olik narsalar-ki, ulam ing ham m asi yig‘ilib, m uhabbat im oratini qulatishi m um kin. U yda, oila a ’zolari o ‘rtasida o ‘zaro hurm at, sam im iyat va xayri- xohlik, o ‘z aro yordam m unosabatlari tarkib topsa, ulam ing kayfiyati ham ish a c h o g ‘ b o ‘ladi va m a m n u n hayot kechiradilar. V rachlar kasalliklam ing sabablarini o ‘rganar ekanlar, ko‘p kasalliklar oilaviy janjallar tufayli vujudga keladigan asabiy holatlardan boshJanishini aniqlaganlar. U lam ing ta ’kidlashlaricha, infarkt va insultlam ing yarmi oilaviy jan jallardan so‘ng yuz bergan. Shuning uchu n h a r b ir kishi ishda, k o ‘c h a -k o ‘yda o ‘zini qanday tutsa, uyda ham shunday tutishi, hech q a c h o n erkak „ko‘cha xandon, uy zindon“ bo ‘lmasligi kerak. U yda o ‘zin i tu ta bilish tarbiyalanganlik darajasini belgilaydigan asosiy o ‘lchov b o ‘lishi lozim. Y angi tu rm u sh d a kelin-kuyov q o ‘sha qarib, baxtli oila qurib ketishlari u ch u n quyidagilarga am al qilishlari maqsadga muvofiq. Kelin: — erining xarakterini o ‘rganishi, tushunishi, k o ‘nglini topishga intilishi, quvontirishi; — yangi oila sharo itiga m oslashishi, kelinlik-bekalik, ayollikni o ‘m iga q o ‘ya olishi; — qaynona va qaynotani o ‘z ota-onasidek ko ‘rib hurm at qilishi, ulam i m aslahatgo‘y deb bilishi, dilidagilam i tushunishi, og‘irini engil qilishga harakat qilishi; — oila sirini tashqariga chiqarmasligi, b a ’zan ayrim nar- salarni ichiga yuta bilishi, o ‘zaro m unosabatlarda bir- birini hurm at qilishi, og‘ir-vazm in, vafo-sadoqatli, oila sha’niga m unosib xatti-harakatda b o ‘lishi; — xarakteridagi yom on odatlar: o ‘jarlik, m anm anlik, kat- ta ketishlik, „sendan kam m anm i“ , „b o ‘lganim shu“ larga yo‘l qo‘ymasligi, ayrim narsalarda bir-biriga yon berib murosayu m adora qila olishi kerak. Kuyov: — onani bir q o ‘lida tu tsa, rafiqasini ikkinchi q o ‘lida tu- tib hurm at qilishi, h a r ikkala tom onga m unosib m uo- m alada b o iish i, onasi bilan rafiqasi o ‘rtasida m ehr www.ziyouz.com kutubxonasi iplari m ustahkam b o g lan ish ig a o ‘z hissasini q o ‘shishi; — ayol tabiatini tushinishi, tenglik qonuniga am al qilishi, arrani barobar to rtish i, oilaga, rafiqaga, farzandlarga sodiq b o ‘lib yashashi; — qaynona-qaynotasiga o ‘g‘ildek bo‘lishi, am alda b u n i isbotlashi, ulam i siylashi, izzat talab bo'lmasligi darkor. Aks holda, o ‘rtaga sovuqchilik tushib m unosabatga darz ketadi. Asosiy tushuncha va atam alar Oilaviy m unosabatlar psixologiyasi, oilaviy m unosabat, o ‘zaro moslik, er-xotin, oilaviy tarbiya, oilaviy nizolar, diniy tarbiya, m illiy tarbiya, oilaviy sogMom m uhit, sevgi m uhabbat, oilaviy m u n o sab atlar odobi, oilada em in g vazifalari, oilada xotinning vazifalari, oilan in g m a’naviy asosi, oila qurish om illari, oilaning vazifalari. Rezyum e Ijtim oiy m unosabatlar so f m a ’n o d a insonlar orasida o lib b o - riladigan m unosabatlar bo‘lganligi bois, oila va oilaviy m u n o sab atlar psixologiyasiga doir bilim lam i bilish, oilaviy m unosabatlar sog‘lo m - ligini ta ’m inlashda katta aham iyat kasb etadi. Shuningdek, o ilan in g vazifalari, oila qurishdagi nikoh oldi om illar, oilaning huquqiy, m a ’ naviy asoslari to ‘g‘risidagi m a ’lum o tlard an xabardor b o ‘lish yo sh- lam ing kelgusi oilaviy m unosabatlarida o ‘ziga xos o ‘rin tutadi. Ä Yüklə 6,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|