Zbekiston respublikasi adliya vazirligi toshkent davlat yuridik instituti oblakulov d. O
yuridik fanlari doktori, professor
Yüklə 472,05 Kb.
|
| yuridik fanlari doktori, professor
B.I. Ismoilov 9
XALQARO JINOYAT HUQUQI TUSHUNCHASI, PREDMETI, TAMOYILLARI VA MANBALARI 1.1. Xalqaro jinoyat huquqi tushunchasi va uning shakllanishi Xalqaro jinoyat huquqiga oid jinoyatlar qadimdan ma lum. Xalqaro jinoyat huquqi 1 iborasi XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida paydo bo lgan bo lib, xalqaro jinoyat huquqi, xalqaro va xalqaro xarakterdagi jinoyatlarga qarshi kurashda zarurdir. Xalqaro jinoyatchilikka qarshi kurashda davlatlar hamkorligi sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi me yorlar va tamoyil- lar tizimi sifatida xalqaro huquqning ushbu sohasi O zbekiston Respublikasi sharoitida shakllanish va rivojlanish bosqichidadir. Xalqaro jinoyat huquqi xalqaro huquqning bir tarmog i sifa- tida asosan XIX asr oxirida shakllangan bo lishiga qaramasdan, chuqur tarixiy ildizga ega. Ba zi tartib-qoidalar davlat va huquq vujudga kelishining ibtidosiga borib taqaladi. Birinchi navbatda bu jinoyatchilarni topshirish ekstraditsiya 2 ga taalluqli bo lib, 1
Xalqaro jinoyat huquqi , Jinoyatchilikka qarshi kurash bo yicha xalqaro ham- korlik va Xalqaro jinoyatchilik bilan kurashda xalqaro huquqning roli . Bugungi kunda Xalqaro jinoyat huquqi iborasi tobora ko proq e tirof etilmoqda. Xususan, 1997-yil Moskvada chop etilgan V.P. Panovning Ìåæäóíàðîäíîå óãîëîâíîå ïðàâî nomli o quv qo llanmasida hamda I. Lukashuk, A. Saidovning 2007-yilda chop etilgan Hozirgi zamon xalqaro huquqi nazariyasi nomli o quv qo llanmasida, X.T. Odilqoriyev, B.E. Ochilovning Hozirgi zamon xalqaro huquqi (Xalqaro ommaviy huquq) darsligida ushbu soha Xalqaro jinoyat huquqi deb nomlangan. Shuningdek, xorijiy davlatlarda ushbu sohada chop etilgan aksariyat adabiyotlarda ham Xalqaro jinoyat huquqi iborasi ko proq qo llanilmoqda. Masalan: Kriangsak Kittichaisaree, International Criminal Law. Oxford etc.: Oxford University Press, 2002, XXXI + 482 pp., 2 Izoh: Ekstraditsiya ( exstradition lot. ex tashqarida va traditio topshirish; odatdan tashqari iltimos) xalqaro shartnomalar, milliy qonunchilik hujjatlari yoki o zaro hamkorlik tamoyili asosida jinoyat sodir etgan hamda qoida tariqasida, u istiqomat qilayotgan mamlakat fuqarosi bo lmagan shaxsni jinoiy javobgarlikka tortish yoki jozoni ijro etish uchun vakolatli jinoyat sud ish yurituviga davlatlararo huquqiy institut//Ford M. The Law of Exstraditsion in UK. London, 1995. 10
balki xalqaro jinoyat huquqi aynan shundan boshlanganligini bildiradi. Topshirish tartibidan, umuman, xalqaro huquqning ma lum davrlanishi bilan mos keluvchi xalqaro jinoyat huquqi- ning davrlanishi ham boshlanadi. Jinoyatchilarni topshirish to risidagi ta limotda, deb yoz- gandi F.F. Martens o zining Taraqqiy etgan xalqlarning zamo- naviy xalqaro huquqlari darsligida, hozirgi vaqtdagi xalqaro jinoyat huquqining butun manfaati mujassamdir 1 . Quldorlik dav- rida ekstraditsiyaning mavjud bo lganligidan davlatlar orasidagi ikki tomonlama bitimlar ham guvohlik beradi. Tarix darslik- laridan mill.avv. 1292-yilda Xettlar shohi Xattusi III va Misr fir avni Ramzes II o rtasida tuzilgan bitim haqida bilamiz. Unda shunday deyilgan: Agar biror kimsa Misrdan qochib ketsa, Xettlar shohi uni tutib turmaydi, balki Ramzes mamlakatiga qaytaradi 2 . Feodalizm davrida elchilar (diplomat)ga elchilik imtiyozlari va immunitet (shaxsiy daxlsizlik) berish xalqaro odatlari shakllandi. Burjua-demokratik inqiloblar milliy jinoiy huquqining faol shakllanishi bilan yuz beradi. Bunda jinoiy huquqning umumiy qismlari tartibi va jinoyatlarning turlari har xil mamlakatlarda bir-biridan farq qiladi. Shu sababli davlatlar uchun jinoiy ishlar bo yicha huquqiy yordam masalasida kelishib olish qiyinchilik tug dirmasdi. Qaroqchilik, qul savdosi, qalbaki pul yasash, giyohvand moddalari noqonuniy savdosi va bir necha davlatlar manfaat- lariga zarar keltiruvchi boshqa jinoyatlarning paydo bo lishi bi- lan ular orasida hamkorlik zaruriyati ham yuzaga keldi. Isbot- dalillar to plashda, jinoyatchilarni topshirishda va shu kabilarda zaro huquqiy yordam ko rsatish hamda xalqaro hamkorlik imkoniyatlarini ta minlash uchun jinoyatlarni tavsiflovchi jinoiy- huquqiy me yorlarni bir xillashtirish zarurati paydo bo ldi. 1
Ò.2. ÑÏÁ, 1905. Ñ. 391. 2 O sha joyda. 11
F. List (Berlin), A. Prins (Bryussel), G. Van Gammel (Amster- dam)lar tashabbusiga ko ra Jinoiy huquq Xalqaro ittifoqi ta sis etilib, ushbu ittifoq xalqaro jinoyat huquqini takomillashtirish, xalqaro jinoyatlarni o rganish hamda davlatlar tomonidan keli- shilgan holda xalqaro politsiya chora-tadbirlari o tkazish yo li bilan ularni bostirish ishlarida barcha davlatlarni hamkorlikka chorladi. Mazkur ittifoq nafaqat xalqaro jinoyatlarni ta qib qilish metodikasini takomillashtirishni, balki xalqaro jinoyatchilik sa- bablarini ham huquqiy, ham antropologik va sotsiologik nuqtai nazarlardan o rganishni o z vazifasi deb biladi. XIX asrda davlatlar xalqaro xususiyatga ega alohida jino- yatlar bilan kurashishda faol hamkorlik qila boshladi. Birinchi navbatda bu hamkorlik qulchilik va qul savdosiga tegishli edi. Masalan, 1815-yilda Vena kongressi bu masala bo yicha max- sus deklaratsiya qabul qildi. 1818-yilda Axen kongressi qora tanlilar savdosini jinoyat deb e tirof etdi. Angliya, Fransiya, Rossiya, Avstriya va Prussiya o rtasida tuzilgan 1841-yilgi London bitimi qul savdosini qaroqchilikka tenglashtirdi va shu mamlakatlar harbiy kemalariga qul savdosida gumondor kema- larni to xtatish, tintuv qilish, qullarni ozod qilish hamda ayb- dorlarni huquq organlariga topshirish huquqini berdi. 1862-yilda Angliya va AQSh shubhali kemalarni birgalikda tintuv qilish shartnomasini tuzdi. 1885-yilda 16 ta davlat ishtirokidagi Berlin konferensiya- sida Kongo to risidagi bosh hujjat imzolandi va qul savdo- sining jinoyat ekanligi hamda bu jinoyat bilan shug ullangan- larning jazolanishi tasdiqlandi. Kongo daryosi havzasidan qul bo- zori yoki ularni tashish yo llari sifatida foydalanish taqiqlandi. 1890-yilda Brussel konferensiyasida 7 bob 100 moddadan iborat Bosh hujjat imzolandi. Davlatlar qullarni kuch ishlatib qo lga olish, ularni tashish uchun javobgarlikni belgilovchi jinoiy qo- nunlar qabul qilish va bu jinoyatlarga o z hududlarida barham berishning amaliy choralarini belgilash majburiyatlarini oldi. Qulchilik XX asrning o rtalaridagina xalqaro huquq tomonidan 12
gan hujjatlar xalqaro jinoyat huquqi qonun-qoidalari shakllani- shida tarixiy rol o ynadi. Shunga bog liq holda 1899-yilda Londonda bo lib o tgan fohishabozlik maqsadlarida xotin-qizlar savdosiga qarshi kurash Xalqaro Kongressini; 1884-yilda suvosti telegraf kabellarini qo - riqlash bo yicha Parijda qabul qilingan xalqaro konvensiyani; Angliya, Fransiya, Ispaniya va Gollandiya o rtasida 1802-yilda tuzilgan jinoyatchilarni topshirish to risidagi Amen bitimi kabilarni ham aytib o tish mumkin 1 . Xalqaro jinoyat huquq konsepsiyasining shakllanishi uchun xalqaro hamjamiyat tomonidan qalbaki pul yasash, qaroqchilik, xalqaro terrorizm va xalqaro huquq-tartibotga zarar yetkazuv- chi boshqa kirdikorlarning jinoyat ekanligi va jazolanishi to - risida qabul qilingan boshqa xalqaro shartnomalar katta ahami- yatga ega edi. 1927-yilda Varshavada Xalqaro jinoyat huquqini muvofiq- lashtirish bo yicha I Xalqaro konferensiya bo lib o tdi. Unda xalqaro huquq-tartibotga zarar keltiruvchi jinoyatlar qatoriga qaroqchilik, metal pullar va qimmatli davlat qog ozlarini qalba- kilashtirish, qullar, ayollar va bolalar savdosi, giyohvand mod- dalarning noqonuniy savdosi, pornografiya hamda xalqaro kon- vensiyalarda ko zda tutilgan boshqa jinoyatlar kiritildi. Keyincha- lik yana uchta konferensiya o tkazilgan bo lib, ularda xalqaro terrorizmga qrshi kurash, jinoyatchilarni topshirish haqidagi qonunchilikni muvofiqlashtirishga harakat qilindi. Konferensiya- larda, shuningdek, xavfli xalqaro huquqbuzarliklarni rasman xalqaro jinoyatlar va xalqaro xususiyatga ega o ir jinoyatlarga ajratish taklif etildi. Xalqaro huquqning o rganilayotgan sohasini kodekslashtirish- ning avvali 1945-yil Xalqaro Harbiy Tribunal Nizomining qabul qilinishi va 1946-yilda Nyurnberg harbiy tribunal Hukmining 1
1997. C. 320. 13
berish uchun BMT bosh Assambleyasi 1946-yilning dekabridagi maxsus rezolyutsiyasida Nyurnberg tribunali statuti deb tan olingan va tribunal hukmida o z ifodasini topgan Xalqaro huquq tamoyillarini tasdiqladi. Xalqaro Harbiy Tribunalning aytib o tilgan Nizomi barcha xalqaro jinoyatlarni uch guruhga ajratdi (tinchlikka qarshi, har- biy va insoniyatga qarshi) hamda keyinchalik ancha jiddiy to ldirilgan ro yxatini berdi. 1968-yilda harbiy jinoyatlar va in- soniyatga qarshi jinoyatlarga yaroqlilik muddatining qo llanil- masligi to risidagi xalqaro jinoyatlarning aniqlashtirilgan va kengaytirilgan tasnifiga ega Konvensiya qabul qilindi. Hozirgi vaqtda xalqaro jinoyat huquqi Konsepsiyasi umum tan olingan BMT qarorlarida mustahkamlangan. Misol uchun, BMT Bosh Assambleyasining Rivojlanish kontekstida jinoyat- chilikning oldini olish va jinoyat huquqi sohasidagi xalqaro ham- korlik (1990-yil) rezolyutsiyasida davlatlarga Xalqaro jinoyat- chilikka qarshi kurashni xalqaro munosabatlarda huquq-tartibot va qonunchilikni mustahkamlash hamda unga rioya qilish yo li bilan kuchaytirish va shu maqsadda xalqaro jinoyat huquqini to ldirish va rivojlantira borish, shu sohadagi xalqaro bitimlar- dan kelib chiquvchi majburiyatlarni to liq bajarish, o z milliy qonunchiligini uning xalqaro jinoyat huquqi talablariga muvofiq- ligini ta minlash uchun qayta ko rib chiqish 1 tavsiya etildi. Shuningdek, jinoyat huquqini takomillashtirish, xalqaro jinoyat huquqi bo yicha maxsus o quv kurslarini ishlab chiqish va uni kodifikatsiyalashni yakunlash sohasida xalqaro hamkorlik zarur- ligi ta kidlab o tildi. Shunga qaramasdan, yuridik adabiyotlarda xalqaro huquqning ushbu sohasini tartibga solish predmetining yagona tushunchasi hozirgacha yo q. Bu mavzudagi bahslar o t- gan asrdan buyon davom etadi. Masalan, taniqli rus huquqshu- nosi N.M. Korkunov Xalqaro jinoyat huquqini tuzish tajribasi 1
óãîëîâíîãî ïðàâîñóäèÿ. Íüþ-Éîðê, ÎÎÍ. 1992. Ñ. 49. 14
sudlanish masalalarini ishlab chiqishdagi hamkorlik huquqi deb hisoblaydi 1 . F.F. Martens uni quyidagicha ta riflaydi: Xalqaro jinoyat huquqi davlatlarni xalqaro muloqot sohasida o z jazo hukmini amalga oshirishlarida bir-birlariga xalqaro sud yordami berish shartlarini belgilovchi huquqiy me yorlar yig indisini o z ichiga oladi 2 . Shu sababli aytib o tilgan darslikning Xalqaro jinoyat huquqi bobi to laligicha xalqaro sud idorasiga tegishli huquqiy yordam va jinoyatchilarni topshirishga bag ishlangani tasodif emas. Asta-sekin xalqaro jinoyat huquqi tushunchasi boshqarilayot- gan munosabatlar doirasining kengayishi va uning asosiy ele- mentlarini ko rsatib o tish hisobiga to ldirilib, aniqlashtirilib bo- rildi. V. Grabar XX asr boshigacha rossiyalik xalqaro huquqshu- nos olimlar ishlarini tahlil qilib, xalqaro jinoyat huquqi barcha davlatlar yoki ularning ma lum qismi mol-mulkiga zarar kelti- ruvchi jinoyatlar bilan kurashga yo naltirilgan jinoiy huquq ibti- dosi va me yorlarini o z ichiga olishi 3 haqida xulosa chiqaradi. Aksariyat davlatlarda umumjinoiy jinoyatchilikning avval ko rilmagan darajadagi o sishi xalqaro jinoyatchilik dinamikasi va strukturasida jiddiy o zgarishlarga olib keladi. Genotsid, ekotsid, aparteid, inson huquqlarining ommaviy buzilishi va boshqa yan- gi xalqaro jinoyatlar paydo bo ldi. Xalqaro xususiyatga ega og ir jinoyatlar soni ham doimiy ravishda ko payib bormoqda. Ular- ning subyektlari strukturasi o zgarib, bu o z navbatida, yangi moddiy me yorlarni amalga tatbiq qilish tadbirlari masalalariga ham ta sir qilmay qolmaydi. Galenskaya L.N. haqli ravishda ta kidlaganidek, xalqaro hu- quqqa oid adabiyotda xalqaro jinoiy huquqning bir vaqtda 5 6 ta 1
ñîáèå). Ì.: ÈÍÔÐÀ Ì, 1997. C. 20. 2 Ìàðòåíñ Ô.Ô. Ñîâðåìåííîå ìåæäóíàðîäíîå ïðàâî öèâèëèçîâàííûõ íàðîäîâ. Å-2. ÑÏÁ. 1905. Ñ. 388. 3 Ãðàáàðü Â.Ý. Ìàòåðèàëüíûõ èñòîðèé ìåæäóíàðîäíîãî ïðàâà â Ðîññèè (1647 1917). Ì.: 1958. Ñ. 456. 15
1 . Ayrim olimlar uni xalqaro umumiy (ommaviy) huquq tarmog i, boshqa bir olimlar esa, huquq- ning mustaqil tarmog i, sohasi deb hisoblashgan. Bu fikrlarga qarshi chiqqanlar ham bo lib, ular xalqaro jinoyat huquqi yo q va xalqaro ommaviy huquqning kriminallashuviga yo l qo yib bo lmaydi, deb isbotlamoqchi bo lishdi. Huquq sohasining ilmiy asoslangan ta rifini shu sohaning huquqiy boshqarish predmetini tahlil qilish asosida shakllanti- rish mumkin. Xalqaro jinoyat huquqi predmetiga qanday kom- ponentlar kiradi? Yüklə 472,05 Kb. Dostları ilə paylaş:
|