Ўзбекистон республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги тошкент давлат аграр университети
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ADABIYOTLAR. 1. UzbyeKistoh RyespubliKasi Kohstituctiyasi. ToshKyeht "UzbyeKistoh" 1992 2. I.A.KariMov "UzbyeKistoh 21 asr busagasida: XavfsizliKKa taxdid, barKarorliK shartlari, tarraKKiyet Kafolatlari" ToshKyeht 1997 94-bet 3. I.A.KariMov "Ollox KalbiMizda, yiragiMizda" ToshKyeht 1999y 46- bet 4. I.A.KariMov "E’tiKod erKihligi Kohuhiy asosda bulsih" "UzbyeKistoh RyespubliKasi Oliy Majlisi 11- syessiyasida suzlagah hutKi"." AhdijohhoMa". 1998 8May 5. G.Eshohov "DuhyeviyliK va dihiyliK Muvozahati" "AhdijohhoMa" 1998 1May 6. "DihShuhosliK asoslari" ToshKyeht 1995 7. H.Yuldashyev,S.Xasahov "Avyestoda axloKiy ta’liMiyKarashlar"1992 98b 8. M.M.IsxaKov "XalK daxosihihg KadiMgi ildizlari va KurtaK- lari" "Til va adabiyetta’liMi" jurhali 1993 2-soh 64-byet 1.ZardushtiyliK eng qadimgi dinlardan bo'lib, bu din er.avval VII-VI asrlarda dastavval MarKaziy Osiyoda Xorazm vohasida paydo bo'lgan. Uning paygambari Zardusht tarixiy shaxs edi. U mazdaKiyliK dinini isloh qilib, Uning asosida yangi yaKKa xUdoliK dinini ijod etgan. ZardUshiyliK paydo bo'lgan davr birinchi sinfiy jamiyat, ya'ni qUldorliK davri endi paydo bo'layotgan davr edi. U UrUg- qabilachiliK tUzUmi yemirilib aholi qUIlar va qUIdorlarga, zolim va mazlUmlarga bo'linayotgan davr bo'lgan. BU din eng avval MarKaziy Osiyo, so'ng Eron, Ozarbayjonda qaror topgan edi. I. A.Karimov "o'z Kyelajagimizni o'z qo'limiz bilan qUrmoqdamiz" dyegan asarida biz o'zbyeK xalqi mansUb bo'lgan xalqning tarixi goyat UzUn, byeqiyos, byetaKror eKanini ta'Kidlab,bunday dyegan edilar: "Biz jahon maydonida KUni Kyecha paydo bo'lgan xalq emasmiz, bizning millatimiz xalqimiz Ko'hna Xorazm zaminidan "Avyesto" paydo bo'lgan zamonlardan byeri o'z hayoti, o'z madaniyati, o'z tarixi bilan yashab Kyeladi." BUtUn MarKaziy Osiyo moddiy va ma'naviy madaniyatining byeshigi Xorazm vohasi va U yerda yashagan tUrKiy elatlar bo'lgan, Shulardan o'zbyeK elati tashKil topgan. I. A.Karimov jUda o'rinli qayt qilganlaridyeK, "Xorazm davlati tarixini biz 2700 yilliK tarix dyeb bilamiz". BU o'rinda birinchi davlat tashKil topgandan Kyeyingi "yozma tarix" nazarda tUtilgan. YInon, Xitoy tarixchi sayyoxlari o'z xotiralarida yozib qoldirgan Kyeyin ZardushtiyliK yozUvlarida byerilagn tarix nazarda tUtilgan. Xorazmda o'troq hayot Undan ham birmUncha oldin yizaga Kyelgan, davlat Uning mahsUli tarzida tashKil topgan. BU haqda bundan tahminan 3 ming yil avval yaratilgan "Avyesto" ning qo'lyozmasi binobarin yozma tarixning ilк dyebochasi ishonchli dalolat byergan. "Bu nodir Kitob, dyeb yozgan edilar, I.A.Karimov, bundan XXX asrlar mUqaddam iKKidaryo oraligida mana Shu muqaddas zamin UmrgUzorliK qilgan ajdodlarimizni biz avlodlarga qoldirilgan ma'naviy myerosidir". Ylrtboshimiz "Avyesto" XorazmdyeK qadimiy o'lKada buyiK davlat, boy ma'naviyat qimmatli madaniyat bo'lganligini hyech Kim inKor eta olmasligini ham ta'Kidlagan. XUlosa ShuKi, ZardushtiyliK eradan avvalgi 7-6 asrlarga xos bo'lgan din sifatida Undan oldingi UrUg qabilachiliK dinlari nyegizida paydo bo'lgan yaKKa xUdoliK dini bo'lgan. U to 7-9 asrlargacha tUrli shaKlda davom etib, so'ng o'rnini islom egalladi. U dastavval Xorazm vohasida shaKllanib, yaqin va o'rta Sharqqacha tarqalib, ayrim asoratlari haligacha saqlanib Kyelmoqda. Avyesto dingina emas, dunyoviy bilimlar, tarixiy voqyealar, o'zi tarqalgan o'lKalar, elatlarning ijtimoiy -iqtisodiy hayoti, madaniy va ma'naviy qarashlari, diniy e'tiqodlari, Urf- odatlari haqidagi manbalardandir. Unda bayon etilgan asosiy goya diniy e'tiqodning ilK sodda bilimlari Zardusht nomli paygambar nomi bilan boglangan. U Avyestoning eng qadimiy qismi hGath (xat-noma)ni ijod etgan. Avyesto tariKibiga Kirgan bilim, ma'lUmotlar qariyib 2000 yil milloddan avval 3000 yilliK ohirlari 2000 yilliK boshlaridan to milodning boshlarigacha o'tgan davrda yizaga Kyelib, avloddan-avlodga ogzaKi Ko'chirib olingan, Uning Ko'p qismi yo'qolgan, yettidan bir qismi saqlangan. Miloddan avvalgi 3 asrda ArshaKiylar sUlolasi davrida to'plangan. Dinshunoslikda Avyesto Uch tarixiy qatlamga ajratilgan: 1. Eng qadimiy qismi milloddan avvalgi 3 ming yilliKda vujudga Kyelgan YAshtlardir; Ulardan UrUgchiliK tUzUmidagi e'tiqodlar, Ko'p xUdoliK tasavvUrlari tasvirlangan; 2. Gatlar dyeb atalgan qismidir. BUnda AhUramazda nomli xUdo haqida Uydirmalar Kyeng olingan. Uni Zardusht yozgan dyeb tahmin qiladi. 3. Qadimiy Ko'pxUdoliK va Kyeyingi yaKKaxUdoliK goyalari orasidagi KUrash sharoitlarida eramizdan avvalgi 5 asrda har iKKisini Kyelishtirgan MazdaKiyliK dini shaKllangan. Avyesto bu dinning oxirgi va asosiy qismini tashKil etadi. hozirgi DinshunoslikKa xos bo'lgan Avyestoning 6 asrlarda Eronda hUKmronliK qilgan Sosoniylar sUlolasi shohi Xisrav IxUKmronligi davrida yozib tUgatilgan, KyeyinchaliK pahlaviy tiliga tarjima qilinib asosiy tyeKstiga Ko'plab sharhlar byerilagan. BUlar "Zyend" nomi bilan mahlUm. Avyesto oldin 12 ming mol tyerisiga yozilib, xajmi goyat Katta bo'lgani Uchun Undan foydalanishni osonlashtirish niyatida "KichiK avyesto" yaratiladi. (ByerUniy). VII-asrda Sosoniylar davlati parchalanib, arab bosqinchilari, Eron va MarKaziy Osiyoni bosib olgach, ZardushtiyliK ham zarbalarga Uchrab, Unga ishonUvchilar qUvgin va ta'qib ostiga olingach Avyestoning aKsariyat byeshdan Uch qismi yo'qolgan va Unitilgan. Avyestoda bu dinning diniy-falsafiy tizimining qoida dastUrlari bayon etilgan. U qadimiy ajdodlarimizni dUyoqarash, xUqUqiy, axloqiy, tamoil qoidalarini o'z doirasiga olgan. Unda tabiat falsafiy, Kosmyegoniya, tarix, etiKa, myedictinaga doir matyeriallar, bilimlar yozilgan. YAna Unda shox, oliy tabaqa, qUIdor, qUl, dindorlar va diniy Urf - odatlar Katta o'rin olgan. XoKim va zolimlar UlUglangan; rUxoniylar muqaddas odamlar, hamma xUrmat qilishi KyeraK dyeb da'vo qilingan. XUlosa ShuKi, Avyesto ZardushtiyliKning muqaddas yozUvi xisoblangan, 2000 yil davomida yaratilgan 5 dan 3 qismi yo'qolib Kyetgan U yaKKa xUdoliKni targib etgan, olovga siginmasliK, faqat Uni asrash va e'zozlashni tavsiya etgan. BU dinda jUda Ko'p goya, fiKr, tavsiya, o'gitlar borbo'lgani Uchun biz faqat ryeal, xaqiqiy xayotga dunyoviy mUnosabatlarga tyegishli xozir ham talabalar Uchun o'z ahamiyatini yo'qotmagan masalalar Ustida to'xtaymiz.ZardushtiyliKning asosiy goyalari olamdagi barcha tartiblar, ezgUliK (yaxshiliK) va yomonliKdagi, ziyo zUlmat, xayot va o'lim o'rtasidagi KUrashga bogliq; dunyodagi barcha ezgUliKlarni AxUramazda, yomonliKlarni Ahriman ifodalaydi; bu KUrashda odam oliy KUchlar ixtiyorida o'yinchoq emas, U tanlash erKinligiga ega, U o'z gayrati bilan bu dunyoda adolat topishiga ta'sir eta oladigan Kish id ir. DyemaK, hozir ham KimKi, o'zini iloxiy KUch qo'lidagi qo'girchoq xisoblamasa, o'ziga biror Kasbni tanlab olsa, gayratli bo'lsa, adolatsizliKKa dUch Kyelsa Unga qarshi KUrashsa aslo Kam bo'lmaydi, zo'r odam bo'ladi. Talabalar Shunday odam bo'lib yetishishlari shart. ZardushtiyliKda U zamonlarda Kyeng tarqalgan Ko'chmanchiliK qoralanib, dyexqonchiliK ezgUliK sifatida ragbatlantirilgan. BUndan xUlosa chiqarib, xozir ham har bir odam xyech bo'lmasa bir tUp myevali daraxt, gUl, sabzavot eKsin, o'ziga myevasi nasib etmasa fa rzandla riga, byechoralarga nasib etadi, savob bo'ladi. El raxmatlar aytadi. Sizlar Shunday qilinglar... ZardushtiyliKda to'rt elyemyent sUv, olov, tUproq, xavo goyat UlUglangan; bularni asrash, avaylashga da'vat etiladi. Uning tarbiyaviy ahamiyati xozir ham Katta. BUnga amal Kilib, xar bir ongli, aKlli vatanparvar, xalqparvar, yoShu-qari tomchi sUvni ham isrof qilmasligi, enyergiya, xayot manbai olovini dyemaK gazni, KUmirni, nyeftni, o'tinni asrashi; tUproKni iflos Kilmasligi, erroziyaga ya'ni nUrash, sho'rlanishga yo'l KUymasligi; xavoni esa poKiza saKlashi, eKologiK xaloKatga Uchratmasligi ham Karz, ham farz. Sizlar Shunday Kilinglar. SHUnda .....ZardushtiyliKning xozirgi davr Kishila ri Uchun ahamiyati ShundaKi, Unda odamlar doim poKiza yirishga, badanni toza tUtishga yemon KirdiKorlar KilmasliKKa; xar Kanday yevUz niyat va xaKoratli asabbuzar sUzlarni aytmasliKKa, ayollarni, jUmladan Kizlarni syevishga hamma sohada mo''tadil (optimal) bo'lishga da'vat etUvchi qoida da'vat, o'gitlar bayon etilgan. Avyestoning Gat Kismida odamlar xalol myexnat Kilishga Uz qo'li xUnari bilan moddiy nye'matni yaratishga, tayyorga ayyor, o'roKda yo'K, mashoqda yo'K xirmonda xozir, boqimanda, tyeKinxo'r bo'lmasliKKa, bularga yo'l KUymay, vijdondan yashashga da'vat etilgan. BU da'vatlarni xozir ham foydasi Katta. XUlosa ShuKi, ZardushtiyliKda diniy Ko'rsatmalar xaqidagi goyalar bilan birga ryeal, dunyoviy xozir ham foydali, nasixat,tavsiya, chyeKlash, ta'qiqlash, ragbatlantirishga doir Ugit va da'vatlar KUp bo'lgan. Xozirgi zamonning hamma dinlarida vorisliK, ya'ni myeros qilib olish tamoyili bor. SHUnga binoan MarKaziy Osiyoda tarKalgan Yaxudiylik, xristianliK ayniKsa islomda ZardushtiyliKning ta'siri, asorati KUchli. BU din Kyeng yoyilganligi va U ZOK vaqt yashaganligi Uchun U ajdodlarimiz ongi turmushiga Katta ta'sir o'tKazgan. U vaqt, sharoit va o'ringa Karab o'zgargan zamonaviylashgan; ijobiy dunyoviy jixatlari boshKa dinlarga byevosita va bilvosita singan. Masalan, myexnatga dyexKonchiliK, xUnarmandchiliK, chorvachiliKni rivojlantirishga da'vatlar bajonidil Kabul Kilingan. 4 elyemyent: sUv, tUproK,xavo, olovni ezozlash, avaylash, asrash xaqidagi nasixatlari xozir ayniKsa dolzarbdir. CHUnKi, xozirgi axolining aKsariyati, ayniKsa Kalta faxmli yeshlar bularni sira ayamaydilar. Aldamchilar, chayKovchi, xaydovchi, pazanda, farrosh, hamshiralar nopoK qo'llarini yivish Uchun litrlab sUv sarflamoqdalar; yaramas xaydovchilar xavoni bulgatmoKdalar; noShud dyexKonlar tUproKni zaxlatib, Shurlatib yiboryaptilar. BUlgUsi mUxandislarning Uzlari aslo bunday KilmasliKlari va Shunday KilUvchi zaraKUnadalarning jilovini tortib, tartibga chaKirishlari lozim. Dinga, jUmladan islomga amalda e'tiqod KilUvchilar esa ZardushtiyliKdagi xalolliK, poKliK, vijdonliliK, odilliK, myexnatsyevarliK, elim dyeb, yirtim dyeb yonib, KUyib-pishib yashashliK xaqidagi da'vatlariga hamisha amal Kilishlari lozim.Xar bir Komil inson bu dindagi yovUzliK timsoli Axriman Kyeltiradigan xaromxUrliK, xiyenatKorliK, nopoKliK, aldamchiliK, razilliK, vaxxobiyliK, byezoriliK, o'Kishda, ishda yalKovliK, shaxsiy xayetda byevafoliK laKmaliK, isrofga rchiliK va xoKazolarga Karshi Ut ochishlari lozim. XUlosa ShuKi, ZardushtiyliKning Uzidan Kyeyingi barcha dinlarga salbiy ta'siridan KUra ijobiy ta'siri UstUn bo'lgan. BU UstUnliK musulmonlar xayoti va faoliyatida ayniKsa e'tiborga loyiKdir. 3. Islom dunyoda Kyeng tarqalgan jahon dinlaridan biridir. Unga hozirgi davrda YAqin va o'rta Sharqda SaUdiy Arabiston, Ummon, YAman, Birlashgan arab amirliKlari, Iroq, SUriya, Iordaniya, TUrKiya, Eron, AfriKada Misr, Liviya, TUnis, Jazoir, MaroKash, SUdan, Samoli, Osiyoda PoKiston, Afgoniston, Bangladyesh, Indonyeziya, MarKaziy Osiyo ryespUbliKalari, MDX va KavKaz orti va SHimoliy KavKaz, Volga bo'yi ryespUbliKalari va hoKazolarda yashaydigan aholi Kiradi. Musulmonlarning hozirgi UmUmiy soni tahminan bir mild. Uch yiz millionga yaqin dyeb hisoblanmoqda. Ammo bular orasida Unga ishonmaydigan, iKKilanadiganlar ham bor, byetaraflar ham Uchraydi. hamma hodisa, jUmladan din o'rin (joy, yirt mamlaKat), ijtimoiy- iKtisodiy sharoit, siyosiy vaziyat va madaniyat taraqiyot darajasi bilan dialyeKtiK bogliqdir; Shu sababli islom ham avvalo mUayyan bir yirt (mamlaKat)da, ma'lUm bir ijtimoiy-iqtisodiy sharoitda, siyosiy vaziyatda, madaniyat rivojlanishining mUayyan bir bosqichida paydo bo'lgan. "Dinshunoslik" KUrsi. xUsUsan ilmiy islomShunosliK soxasi to'plagan, taxlil etgan, UmUmlashtirgan ma'lUmotlarga Ko'ra, islom VI asr oxiri VII asr boshlarida Arabiston yarim orolida paydo bo'lgan. BU o'lKada xali jUda oz sonli arab axolisi xayotida UrUgchiliK va qabilachiliK mUnosabatlar qisman yemirilib, Uning o'rniga qUIdorliK mUnosabatlarini o'zida aKs etgirgan sinfiy jamiyat paydo bo'la boshlagan edi. YArim orolning iqlim sharoiti goyat noqUlay, yeri qUmli, tog-toshli, saxrolardan iborat bo'lgan; U yerlarda X-XI asrlarda yashagan Ko'chmanchi axoli chorvachiliK bilan ShugUllangan; yarim orolning byepoyon saxrolaridan ayanchli xayot Kyechiradigan badaviylar goyat ogir ijtimoiy - iqtisodiy sharoitda yashagan; Ular ijtimoiy - iqtisodiy sharoitda taraqqiyotning UrUgchiliK -qabilachiliK bosqichida goyat qoloq xolda bo'lgan. YArim orolning janUbida nisbatan qUIay iqlim sharoitiga ega bo'lgan, xind oKyeani qirgogiga joylashgan YAman qadimdan ancha rivojlangan dyexKonchiliK va madaniyat marKazlaridan biri bo'lgan; o'lKada qUIdorliK tUzUmi rivojlanib, U VI asr boshlarida tUshKUnliKKa Uchragan. YArim orolning shimoliy qismida joylashgan Vizantiya, Eron Kabi Ko'xna impyeriyalar ta'sirida bo'lgan o'lKalarda qishloK xo'jaligi, irrigactiya, chorvachiliK, savdo - sotiq mUnosabatlari endigina rivojlanayotgan edi, bu o'lKalarda ham asosan, KUchmanchi arab qabilalar yashab, Ular turmushida patriarxal UrUg - qabilachiliK tartiblari xUKmron bo'lgan; bu tartiblar 6 asr boshlarida yemirila boshlagan. hali o'zlari oz sonli bo'lib, ogir iqlim sharoitida, ishlab chiqarUvchi KUchlar va ishlab chiKqrish mUnosabatlari zaif rivojlanganligi Uchun yarim orolda yashagan arab qabilalari taraqqiyot darajasi jixatidan Misr, Vizantiya, Myessopatamiya, Eron Kabi qadimiy madaniyat o'choqlariga nisbatan ancha orqada qolib Kyetgan edilar; bu o'lKaning garbida Qizil dyengiz qirgogi buylab cho'zilgan hijoz xUdUdida yashovchi arablar ijtimoiy- iqtisodiy jihatlardan birmUncha rivojlangan edilar;bunga dyehqonchiliK va Karvon yo'llari o'tKanligi qUIayliK tUgdirgan; bu yo'l orqali, YAman mamlaKatidan o'tib, habashiston, hindiston bilan, SUriya orqali esa Misr, Vizantiya, Eron bilan Arabistonni boglagan; buning natijasida hijozda aholi pUnKtlari, Karvonsaroylar, YAsrib (Toif) shaxri barpo etilgan; VI • asrda U ancha Kyengayib, savdo marKaziga aylangan. hijozdan o'tadigan savdo yo'lidan MaKKa ham yaqin bo'lib, asta -syeKin U ham savdo marKazlaridan biriga aylangan; Unda yarmarKa o'tKazila boshlagan; U atrofdagi qabilalarga, boshKa shaxarlarga qaraganda, yarim orol marKazida joylashganligi, zam-zam bulogi borligi Uchun yaqinroK, KUchliroq ta'sir eta boshlagan; arab Kabilalari majUziyliKning bir tUri bulgan fyetishizmga siginib MaKKa, xUsUsan Undagi Kaba Ularning diniy marKazlariga aylangan. Ular bu shaxarga savdoga Kyelib o'z sanamlarini ham ziyorat Kilib Kyetib tUrganlar. XUlosa ShuKi, islomning paydo bo'lishi arafasida Arabiston yarim orolidagi ijtimoiy- iKtisodiy sharoitlar hali ancha zaif bo'lib, UrUg- KabilachiliK tUzUmi, patriarxal tartiblar yemirilib, sinfiy jamiyat paydo bo'layotgan edi; bu jamiyatning goyaviy ifodasi, mafKUrasi sifatida yangi diniy ta'limotga extiyoj tUgilgan. BU ehtiyojning oKibati sifatida yangi din - ISLOM vujudga Kyeltirilgan. Kadimgi arablarning islomgacha o'tgan davrlari johiliya dyeb atalgan: buning ma'nosi bilimsizliK, johilliк, jaholatdir. BU Kamsitish islom ma'jUziy arablarga bilim, ma'rifat Kyeltirgan dyegan Kisman to'gri goyani asoslash Uchun KUproK ishlatilgan. Aslida arab xalKining islomdan oldingi davrga xos ma'naviy myeros chUnonchi hozirgacha saKlanib Kolgan adabiy myerosi bu xalKning mUayan bilim, madaniyatga ega bo'lganligidan dalolat byeradi. Kadimgi arablar fyetishizm diniga e'tiKod Kilganlar: bu dinni Ka'bada Ular xUdosizliK sanamlari taKchalarga tyerib Ko'yilganligidan Kyeyin Muhammad (SAV) Ularni bu yerdan chiKarib tashlaganligidan bilsa bo'ladi: har bir arab Kabilasining Uz xUdosi hayKalchalari bo'lib, bularning soni 360 ga yetgan. Natijada Ka'bada barcha arb Kabilalari sigingan ma'jUziyliK ziyoratgohiga islomdan bir nyecha yillar oldinroK aylangan edi. BUlar orasida KUraysh Kabilasining al- Iloh dyeb nomlangan, KyeyinchaliK OLLOh nomiga asos bulgan sanami ham bo'lgan. Arab Kabilalari oralaridan bilimli, xalKparvar, elim dyeb, yirtim dyeb, yonib yashaydigan ilgor Kishilar yetishib chiKa boshlagan. Ular o'z elatlarining mUshKil ahvolini, ayniKsa Ularning tarKOKligini Ko'rib, Ularning taKdiri (Kyelajagi) haKida o'ylay boshlaganlar. Ularni birlashtirish, o'zaro do'st, hamKor, hamjihat Kilish yo'llarini izlay boshlaganlar. BUning Uchun Ular tarKoK Kabilalarni yagona din atrofida birlashtirish zarUrligini anglay boshlaganlar. Natijada yarim orolda haniflar, ya'ni taKvodor, haK-haKiKat izlovchi, chinaKam e'tiKod KilUvchilar dyeb atalgan va'zxonlar yizaga Kyelgan. haniflardan Sajjah, To'layh, Asvad, MUsaylima Kabilar ancha mashhUr bulganlar. Muhammad (SAV) ham oldin hanif bo'lib, yangi din targibotini haniflardan biri sifatida boshlagan. haniflar 6- asrda arab Ka bila la ri orasida Kyeng tarKalgan mUshriKiyliK, ya'ni Ko'p xUdoliKKa Karshi vahdoniyliKni, ya'ni yaKKaxUdoliKni targib Kila boshlaganlar. BUlar orasida MUsaylima, so'ng esa Muhammad (SAV) mashhUr bo'lib Kyetganlar. haniflar, jUmladan Muhammad (SAV) hamyirtlarining mUshriKiyliK dinlarini yarim orol shimolidagi yirtlarda tarKalgan yahUdiyliK, xristianliK, eronda Kyeng tarKalgan ZardushtiyliK, moniyliK dinlarini o'rganganlar: Muhammad (SAV) yoshliKlarida hadicha byegimning Karvonini haydab bu yirtlarga Kayta- Kayta borib KUshni xalKlarning hayoti, turmush tarzi, diniy etiKodlarini sinchKovliK bilan o'rganganlar. Ulardagi yaKKaxUdoliK goyalarini Kabul Kilib vahdoniyatni 10 yil davomida zo'r gayrat, shijoat, UtKir iroda va Kat'iyat bilan targib etgan. hanifliK targibotiga yahUdiy va xristian dinlarining ta'siri avval boshdanoK KUchli bo'lgan, bu dinlar Shuning Uchun Kitobiy dyeb hisoblangan. Ularning paygambarlari yangi dinda ham e'zozlanib, KUr'onda Kayta- Kayta tilga olingan. hUlosa ShuKi, Kadimgi arablar polityeizmga itoat Kiladigan ibtidoiy dinlardan KUpchiliKni ta'sirida bulgan. hatto KUyosh, Oyga ham siginadigan ma'jUsiy bo'lganlar: yarim orolda Kancha Kabila bo'lsa Uning Shuncha xUdosi, ma'budasi, tangrisi bo'lgan. Muhammad (SAV) ning 632 yildagi vafotlaridan so'ng Uning o'rinbosar sahoba, mUhojir, asxobu ansorlari yangi dinni har xil UsUl vositalarini ishga solib targib etganlar, Uni arab xalifaligi xalKlarining turmush va madaniyatining goyaviy asosiga aylantirganlar. To'rt xalifa- choryorlar davrida istilolar KUchayib bu davlat Kyengayib YAmandan Sino Rim oroligacha Kizil dyengiz sohillaridan Sahroi Kabirgacha davom etgan Katta hUdUdni o'z doirasiga olgan. So'ngra arab bosKinchilari KavKazga, MarKaziy Osiyoga yirish Kilib so'nggi xalifa Ali davri oxirlariga Kyelib, ya'ni 30 yil ichida AmUdaryo sohillaridan SHimoliy AfriKagacha, SHimoliy KavKazdan YAman, Ummongacha cho'zilgan yangi impyeriyani barpo etganlar. Islom bu impyeriyaning davlat dini, hUKmron mafKUrasiga aylantirilgan. Arab Ko'shinlari badaviy va yollangan jangchilardan tashKil topgan o'z davrining harbiy san'at va tyexniKasi darajasidan ancha past bo'lgan, biroK bosib olingan mintaKalarning fyeodal tarKoKligi o'zaro UrUshlardan holdan toyganligi istilochilarga jiddiy KarshiliK Ko'rsata olmasligiga sabab bo'lgan. Kadimiy impyeriyalar- Vizantiya va Eron o'zaro UrUshlarida holdan toygan, KUch- KUdrati sinib yemirila boshlagan hali arab bosKinchilari oyogi yetmagan SHimoliy Xindiston, MarKaziy Osiyo va KavKazda xam yiriK, KUchli davlatlar yo'K edi. Mayda KnyazliK, byeKliK, xonliKlar o'zaro UrUshlarda zaiflashgan va tarqoq bo'lgan, Shu sababli arab bosqinchilari VIII asr oxirigacha bu o'lKalarni nisbatan osonliK bilan egallab, islomni mUstamlaKa xalqlarning turmush tarziga aylantirib ma'naviy madaniyatga zo'r byerib singdirganlar. Islomda bundan Kyeyingi lyeKctiyalarda bayon etiladigan ryeal, dunyoviy qadriyatlar anchagina mavjUd bo'lgani Uchun U arablarning o'zlari tarixida Katta ahamiyatga ega bo'lgan; bulardan asosiylari bu qabilalarning UrUgchiliK-qabilachiliK tUzUmidan sinfiy jamiyatga o'tganligi; marKazlashgan davlat vujudga Kyelganligi; ibtidoiy dinlardan dyemoKratiK, insonparvar, tinchliK, do'stliK, odilliKKa da'vat etadigan yaKKaxUdoliK diniga o'tilganligi; xalifaliк tarKibiga Kirgan yizlab elatlarga yagona arab tili va o'rta asr arab madaniyatini yoyishga imKon tUgilganligidir. Islomning MarKaziy Osiyoga Kiritilishi ham mUayyan darajada ijobiy rol Uynagan. CHUnonchi, dastlab diniy amallarni bajarishda arab tili UstUnligi o'rnatilgan; fan, adabiyot, falsafa va ma'naviyat, madaniyatning shaKllanishida ham arab tilining ta'siri KUchaygan. LyeKin, maxalliy xalqlar arab istilosidan ancha oldino, o'z ona tilla rida madaniyatni rivojlantirishda anchagina yitUglarga erishgan edilar; bu yitUglar KyeyinchaliK islom ta'sirida bir mUncha rivojlangan. CHUnonchi, islomni qabul qilganlarning turmush tarzi bu din ta la bla riga moslashtirilgan; bular shariatda ishlab chiqilib, qat'iyat bilan amalga oshirilgan; marosim va Urf- odatlar diniy tUs olgan; yoshlarga bilim byerish Uchun maKtablar ochilgan; rUxoniylar tayyorlash Uchun Ko'plab Madrasa, Korixona tashKil etilgan. XUlosa ShuKi, islom tarqatilgan MarKaziy Osiyoda ilm- ma'rifat, madaniyatning rivojlanishida bu din ijobiy rol Uynagan; bu yerdagi diniy maKtab, Madrasa, dorilfUnUnlar diniy maqsadlarda bunyod etilgan bo'lsa- da, xat-savod, dunyoviy bilimlarga yo'l olgan. Dunyoviy, ryeal qadriyatlarga ham ega bo'lgan islom maxalliy xalq turmushi taKomillaShuviga, madaniyatdagi tUrli jihatlar rivojiga o'z ijobiy ta'sirini Ko'rsatgan. CHUnonchi, mye'morchiliKda masjid, Madrasa, dorilfUnUn, maqbara va hoKazolarni xalq Ustalari qUrgan, xalqning ijodiga bogliq moddiy madaniyat boyliKlar bo'lgan; bularni qUrishda ishtiroK etgan binoKorlar ish bilan ta'minlangan, pUl ishlagan, oilasini boqqan; qUrUvchiliK Kasbini egallagan; Uz shaxsiy Uylarini qUrishda o'sha mye'morchiliK obidalarini bino qilishda orttirgan tajribadan foyda la ngan. Islom istilo etilgan xalqlar turmushiga o'sha davrlardayoq Kiritgan va hozirgacha davom etayotgan namoz, xaj qilish, rUza, xayitlarni bayram qilish, mavlUd, xatna shialarda aShuro (shaxsyey-vaxsyey), ziKr Kabi marosimlar mavjUd edi. BUlarning har birining Uz ta'rifi, o'z tavsifi, Uziga xos ijobiy va salbiy tomonlari bo'lgan. BUlar bilan bir qatorda maxalliy elatlar orasida islomgacha tarqalgan NavrUz, qizil gUl, lola sayli boychyechaK Kabi bayramlar davom etgan; yana Kinna, fol, dam, Ko'chiriq, chilla, o'ltirish, isitma-sovUtma, qadam joylarni ziyorat Kabi salbiy Urf-odatlar o'rnashib, tarqalib Kyelayotgan; ortodoKsal islom, xozir ryespUbliKamizda qaror topgan islom ham bularni tan olmasligi ijobiy xodisadir. XUlosa ShuKi, islom arab istilochilari bosib olgan va bu dinni Kiritgan joylarda nisbatan tyez, oson qaror topib, maxalliy elatlar turmush tarzi va madaniyatida ijobiy rol Uynagan va Uynamoqda. Jahon dinlari, jUmladan islom evolyictiyasining mUayyan bosqichlarida har xil yUnalish, oqim, syeKta va mashablarga bo'lingan. BUning sabablari birinchidan, bularda bir-biriga zid goya, ta'limot, dastUrlar Ko'p bo'lgan. 2-dan, bu dinlar tarqalgan hUdUdlardagi ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy KUrash KUchaygan; 3-dan, bu dinlarga ishonadigan har xil xalqlarning moddiy, siyosiy manfaatlari, madaniy rivojlanish darajalari har xil bo'lgan, Islomda VII asrning 2- yarmidayoq eng avval xorijiylar yo'nalishi shaKllangan; Undan so'ng islom iKKi yiriK oqim - sUnniyliK va shialiKKa ajralgan; musulmonlar orasidagi ihtiloflar diniy ta'limot masalalarida bunday ajralishga sabab bo'lgan; Shu bilan birga islom shaKllanganda UrUsh - janjallar UzlUKsiz sodir bo'lib tUrgan; bular Shu dinning birligi, yaxlitligiga pUtr yetKazib, Uning bulinishlariga sabab bo'lgan. SUnniyliK islomda sobit qadam, izchil, barqaror hisoblangan oqimdir. Musulmonlarning 92,5 foizi Shu oqim tarafdoridir. SUnna arab tilida odat, an'ana, amaliy haraKat dyegan so'zdan olingan. SUnna dyeb Muhammad (SAV) hadislari to'plamini aytadilar. SUnnat esa farzdan farqli holda bajarilishi ixtiyoriy bo'lgan dastUr, amal, Ko'rsatmadir. SUnniylar SUnnani Qur'ondan Kyeyingi asosiy muqaddas manba, hadislar to'plami dyeb hisoblashadi. Qur'on, hadislar haqida esa bundan Kyeyingi lyeKctiyada fiKr yiritamiz. SHialiK gurux, partiya, tarafdor dyegan ma'noli arabcha h SHiah dyegan sUzdan olingan. U VII asrning 2-yarmida maxsUs siyosiy gurux siffatida yizaga Kyelgan; U halifa Ali tarafdorlarini o'z doirasiga olgan; U goyat Ko'p syeKtalarga bo'linib Kyetgan; bular orasida ismoiliylar eng yirigi bo'lib, hozir taxminan 35 mln.ga yaqin a'zoga ega; Ularga ogahonlar dyeb atalgan diniy arablar yetaKchiliK qiladi. BU syeKta haqida qUyiroqda batafsil to'xtalamiz. SHialar SUnnani tan olmaydilar, Ularning "Axborotlar"- xabarlar nomli o'z mUKaddas yozUvi bor: Ular musulmonlarning tanho hoKimi hazrat Alidir. hUKmronliK qilishga faqat Uning avlodlari haqlidirlar dyeb da'vo Kilganlar. SHialar e'tiqodida Ular Uchun eng asosiy masala "goyib bo'lgan", "yashiringan" 12 imomga siginish bilan bogliq goyadir. Unga Ko'ra 9- asr oxirida yashiringan imomi Mahdiy bu dunyoga bir KUn Kaytib Kyelib, tyengliK, obodliK, adolat, farovonliK, tinchliK, baxt-saodat o'rnatishiga ishonishdir. SHialar shahidlarga xUsUsan hUsayn rUhiga siginadilar. BUnday siginish "shaxsyey- vaxsyey" dyegan mashaqqatli, mUraKKab odatda ifodalanadi; mUtaassib shialar aShuro- motam KUnlarida o'zlarini ayovsiz qiynoqqa soladilar. hUsayn rUhiga nolalar qiladilar, motam tUtadilar. Islomda so'fiyliK oqimi ham bor. BU yiriK oqim tasavvUf dyeb ham ataladi; U diniy- mistiK falsafiy oqim bo'lib ta'limotning asosiy masalasi islomga, Ollohga mUnosabatdir. U zohidliK va mistiK, ya'ni mo''jizalarga ishonishga asoslangan. So'fiyliK xilma- xil ta'limot bo'lib, U MarKaziy Osiyoda naqshbandiyliK, yassaviyliK, KUbraviyliK, KavKazda mUridliK, Tataristonda voisovchiliK va hoKazo tUrlarda tarqalgan. Islomdagi syeKtalarni Undagi ilohiyotga, hUqUqga xos bo'lgan hanafiya, shofye'iya, maliKiya, hanbaliya Kabi mazhablar bilan aralashtirib yiborish mUmKin emas. Islom syeKtalari musulmonlarni diniy Uyishmalaridir: Ular jUda Ko'p bo'lib musulmon mamlaKatlarning qariyb barchasida mavjUddir, chUnonchi, sUnniylardan ajralib chiqqan ahmadiy, alaviy, ibodiy, idrisiy, qodiriy, mUridiy, rashidiy va boshqalar. SHialardan ajralib chiqqanlari esa xorijiy, ismoiliy, zaydiy, nizoriy, drUzlar, bahoiy va boshqalar. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida musulmon mamlaKatlarida yiz byergan ijtimoiy- iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotdagi o'zgarishlar islom atrofida yiz byergan diniy, dunyoviy tortiShuv, ziddiyat va manfaatlar Unga yondoshishda ham o'z aKsini topgan. Natijada islom modyernizmi, islom tradictionalizmi, islom fundamentalizmi Kabi yangi oqimlar paydo bo'lgan. BUlardan har birining mohiyati va islomda tUtgan o'rni, rolining tavsiflari "Dinshunoslik asoslari" darsligining 89-91 byetlarida bayon etilgan. XUlosa ShuKi, islom paydo bo'lgandan Kyeyin KUp vaqt o'tmasdanoq Unda tUrli xil yo'nalish, oqim, mazxab, syeKtalar yizaga Kyelib, Ular o'zaro KUrashib, birlari yengib, boshqalari yengilib Kyelayotir. Islom fundamentalistlari, Ular orasidan chiqayotgan eKstryemistlar musulmonlar orasiga xavf, KUlfat, mUsibat solib, ajal UrUgini syepayotir. 4. Qur'on musulmonlarning madaniy myerosi, imon, e'tiqodning diniy asosidir. Qur'on nomi arabcha o'qUv yoKi o'qish ma'nosini anglatadigan, "qiroat qilish"ni bildiradigan so'zdan olingan. Qur'on matn (tyeKst)lari haniflar, paygambarlar aytgan so'zlarning, binobarin, xalq ogzaKi ijodining maxsUlidir. Islomgacha arablarda hali alifbye, yozma ijod bo'lmagan; Shu bois dunyoviy va diniy ijod iboralari yod olinib, saqlangan va ogizdan - ogizga Ko'chgan, avloddan - avlodga o'tgan. Qur'onda vorisliK mavjUddir: U boshqa dinlarning yozUvlari, chUnonchi Tavrot, Injil, Zaburni inKor etmagan; yaxUdiy, xristianlarning yozUvlarida tavsiflangan afsonaviy paygambarlarni tan olgan; mUslimlarga bularni hUrmat bilan tilga olish buyirilgan; KUr'onda islom o'zidan oldin paydo bo'lgan dinlarning davomi, Muhammad (SAV) o'tmishdoshlarining saflarini to'ldirUvchi, yaKUnlovchi va adogiga yetKazUvchi, oxirgi nabi dyeb hisoblangan; bu hol islomning, Qur'onning tUrli din vaKillari orasida totUvliKni targib etganligining dalilidir. YIqorida aytilganidyeK, halifaliK davlati tashKil etilgach davlat diniga, hUKmron mafKUraga ehtiyoj tUgilgan; buni hisobga olib, xaliflar bulajaK muqaddas yozUvning tyeKstlarini to'plash, tanlash, tahrir qilib, bir sistyemaga solishga Kirishganlar; bu ish Muhammadning Kotibi Zaydga topshirilgan; 651-656 yilla rda xalifa Usmon davrida Qur'on Uzil-Kyesil mUsxaf qilinib, ya'ni to'planib, 4 nUsxada mol tyerisiga xUfi alifbosida KUchirilgan; Uning bir nUsxasi xozir O'zbekiston musulmonlari diniy idorasida saKlanayotir. YAngi, rasmiy tUs olgan to'plam 114 sUra (bob) dan iborat bo'lib, xar biri 286 dan tortib 3 tagacha oyatdan iborat; sUralar vujudga Kyelgan vaqti, mazmUniga qarab emas, oyat miKdoriga Karab joylashtirilgan. Qur'onda ijobiy, ryeal, inson, jamiyat Uchun foydali, dunyoviy, xayotiy dastUrlar Ko'p; bular musulmonlarning moddiy, ma'naviy xayotida U ZOK va yaqin o'tmishda mUayyan ijobiy rol Uynagan; xozir ham Shunday ahamiyatga ega. SHU bois SHo'rolar davrida siyosiy atyeizm hUKmron bo'lgan sharoitdagi Kabi bularni inKor etish ham, hozir istiqlol tUfayli dinga mUnosabat o'zgarganda Ularni idyeallashtirish ham noo'rindir. XUlosa ShuKi, Qur'on islomning asosiy diniy, muqaddas yozUvi bo'lib, VII asr o'rtalarida vujudga Kyeltirilgan. U haniflar, jUmladan Muhammad (SAV) aytgan rivoyat va fiKrlardan iborat; Unda o'sha davrdagi iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy va ma'naviy hayot mUayyan tarzda aKs ettirilgan; bu sharoit esa hali UnchaliK rivojlanmagan, sinfiy jamiyat endigina vujudga Kyelayotgan, goyat ogir, ziddiyatli, mUraKKab bo'lgan. 2. Qur'on tyeKstini tahminan 5 gUrUhga bo'lish mUmKin: a) shaman dUolari; b) esxatologiK, ya'ni oxirat xaqidagi yozUvlar; v) Kadimgi arab ogzaKi ijodi; g) Yaxudiylik, xristianliKKa doir gaplar va afsonalar; d) aqida, xUqUq, oila, niKox, myeros, axloq, inson, tabiat, davlat va xaKozolar xaqidagi fiKr, dastUr, xUKm, chyeKlash, ta'qiq, da'vat Kabilardir. BUlardan xar bir guruxning tavsifi, mazmUni, islomda tUtgan o'rni, ahamiyati, roli va xoKazolar islomShunosliKda, hDinshunoslik asoslarih darsligida mavjUddir. Qur'onda musulmon iloxiyotchilarining ta'biricha, islomnng 7 aqidasi byelgilangan: 1-tavxid, ya'ni yaKKaxUdoliK goyasi; 2- paygambarlarga va Muhammadning rasUl, ya'ni elchiligiga , Ularning olloh vaKillari eKanligiga ishonish;3- muqaddas yozUvlarning va Qur'onning ilohiyligi; 4- oxirat va qiyomat, jannat va do'zax haqidagi fiKrlar; 5- taqdir, qismatning ilohiyligi;6- farishtalarning, jUmladan, iblis (shayton) ning mavjUdligiga ishonish;7- vafot etgandan so'ng oxiratda tirilish, savobiga mUvofiq jannatda abadiy yashash, gUnohlariga mos tarzda do'zahda mangU azob tortish. BU 7 aqidadan har birining mazmUni, islomdagi ahamiyati, tUtgan o'rni va rolining tavsiflari. YIqorida eslatilgan davrsliKda. Islom (SpravochniKda), filosofiya lUgatida v.x.larda bayon etilgan. Qur'onda diniy ta'limotlar bilan birga ibodat, axloq oila, niKox, inson, tabiat, eKologiya, qisman ijtimoiy masalalar ham bayon etilgan. Qur'onda Koinot, YEr-sUv, KUyosh, Oy, tabiat, xayvonot, o'simliK, inson, tabiiy ofatlar xaqidagi oyatlar bor; bularda Usha davrdagi elatlar, jUmladan arablarning bu xaqdagi KUzatish, tasavvUr, tushuncha, fiKrlari bayon etilgan. CHUnonchi, Qur'ondagi 6-sUraning 72-oyatida aytilishicha, Ollox olamni yaratish niyatida hKUnh, ya'ni hBUlh dyeb amri-farmon byergan eKan 6 KUn davomida birin - Kyetin hamma narsa mUxayyo bo'libdi; 2 - KUni qUyosh, Oy, yildUzlar yaratilib, shamol xosil bo'libdi; 3-KUni yer va dyengizlarda yashaydigan maxlUqlar; 7 qavat osmonda yashaydigan farishtalar va xavo vujudga Kyelibdi; 4 - KUni xUdo sUvni yaratibdi; hamma mahlUKlarga o'z nasibasini tayyorlabdi; 5-KUni jannatni yaratibdi; faqat 6-KUnigina Odam ato va Momo havo dunyoga Kyelishibdi. Ulardan butUn odamlar tarqalibdi. SHU tariqa dunyoda tartib joriy bo'libdi, hyech Kim pUtUr yetKaza olmaydigan UygUnliK hosil bo'libdi. Qur'ondagi 21-sUraning 31-oyatida osmon va yer ilgari qo'shilganligi, xUdo esa Ularni ajratganligi, sUvdan har qanday tiriK mavjUdotlar hyaratilganh ligi ta'Kidlangan; 27-sUraning 62- oyatida xUdo yerni qattiq qilib joylashtirganligi, Uning yoriq yerlariga ariqlar o'tKazilganligi, dyengizlar o'rtaligida to'siqlar o'rnatilganligi, U qimirlab Kyetmasin dyeb toglar yaratilganligi qayd qilgan; yana bir sUraning oyatida Ollox osmonga Kyechasi qorongUliK hosil etish, sUbxidamda esa nUr byerishni buyirganligi aytilgan; 51- sUraning 48-oyatida hBiz yerni gilam Kabi yoyib qo'yyganmizh dyeyilgan. Qur'ondagi 24-sUraning 44-oyatida hXUdo hamma xayvonlarni sUvdan yaratdi, Ular orasida Shundaylari borKi, Ular qorinlari bilan sUdralib yiradi, iKKi oyoqlab yiradi; Ulardan Shundaylari borKi, Ular to'rt oyoKlab yiradi. XUdo qanday xoxlasa, Shunday qilib yaratadi, chUnKi U hamma narsadan KUdratlidirh dyeyilgan. Qur'onda ijtimoiy masalalar xUsUsida ham ayrim fiKrlar Uchraydi. CHUnonchi 43-sUraning 31-oyatida Ollox aytganKi, hBiz bu dunyodagi xayotning rizqi - ro'zini Ular (ya'ni odamlar) ga bo'lib byerganmiz, Ulardan birining darajasini boshqasiniKidan yiqori qo'yganmiz, toKi Ulardan birlari boshqalarini olib, o'zlariga xizmat qilsinlarh. Qur'onda aytilishichcha, hinson ojiz Kilib yaratilganh (4-sUra, 32-oyat), U qat'iyatsiz, jUr'atsiz qilib yaratilgan (70-sUra, 19-oyat) dyeyilgan. Unda hamma narsa, xodisa iloxiy taqdirda byelgilangan dyeyilgan. CHUnonchi, 3- sUraning 29-oyatida odamlar hfaqat xUdo xoxlagan narsalarni xoxlashlari mUmKinh, Ularda herKin istaK yo'q, dyeyilgan. BU hol dinning ilohiy taqdir haqidagi aqidasini tasdiqlaydi. Qur'onda mU'minlarga qarata olga sUrilgan axloqiy da'vat dastUr chyeKlash,- ta'qiqlashlar Ko'pginadir, Uning aKsariyati sUra, oyatlarida Kishilarni insofli, odil, rostgo'y, myehnatsyevar, shirin so'z, ota- onalarini izzat-iKrom qilUvchi, o'z nafsini tiyivchi, ayollarni iffatli, sharmU hayoli, iboli bo'lishga chaqirUvchi da'vat, dastUrlar Uchraydi. Bir oyatda yolgon so'zlash qoralansa, 2-da sUdho'rliK la'natlangan; birida qUIlar myehnatidan tyeKinho'rliK, zolimliK qilib foydalanish qattiq tanqid qilinsa, yana boshqasida birovning mol- mUlKiga KO ' Z olaytirUvchilar gUnohKorlar dyeb e'lon qilingan. Islom ilohiyotchilari IX asrga Kyelib KUr'on va hadislar asosida bu dinning 5 rUKni, ya'ni arKoni ad dinni shaKllantirganlar. BUlarga Kalimai shahodat, namoz o'qish, ro'za tUtish, xaj qilish, zaKot to'lash majburiyatidan iborat. VIII-X asrlar davomida ilк islom falsafasi - Kalom ta'limoti paydo bo'lgan va mUtaKallimlar Uni yanada rivojlantirganlar. BUlar haqida syeminar mashgUlotlarida fiKr yiritamiz. XUlosa ShuKi, Qur'on Katta xajmli, xilma-xil mazmUnli, tarixiy, etnografiK, tilShunosliKKa doir, axloq- odobga tyegishli fiKr, Karash, pand - nasixat, dastUr majmUi bo'lib, Unda har hil ijobiy, foydali goya, o'gitlar va xoKazolar Ko'p. 3. Qur'on oyatlari to'planib, KyeyinchaliK nashr etib, tarqatilgandan so'ng anchagina davrlar o'tib, arab xalifaligida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar ancha o'zgargan; ziddiyatli , UrUsh va janjalli, goyat mUraKKab mUnosabatlar yizaga Kyelgan; bularni xal etish, taxlil qilish va tavsiflashga birgina Qur'onning o'zi Kifoya qilmay qolgan. SHU sababli yana bir muqaddas yozUvga - hhadislar to'plamih ga extiyoj yizaga Kyelgan. Xadislar islomda Qur'ondan Kyeyingi muqaddas manba xisoblangan; U paygambar xayoti, faoliyati, dastUrlari, da'vat, nasixatlari xaqidagi rivoyatlardan iborat; bular VII asr oxiri va VIII asr boshlarida yigila, bitila, yozila boshlanib, IX-X asr boshlarigacha Ularni to'plash davom etgan, BUlardan ayniKsa iKKitasi h Saxixi BUxoriyh, h Saxixiy MUslimh e'zozlanadi. xadislar to'plami h SUnnah dyeb ataladi. Xadislarda arab xa lifa ligidagi ijtimoiy - iqtisodiy axvol, sinfiy mUnosabatlar, siyosiy ziddiyatlar, islom ta'limoti, mafKUrasi doirasidagi KUrashlar ifodalangan; tUrli ijtimoiy tabaKa, sinflarning vaKillari xadislarni to'plab, Ular yoniga o'zlaridan xar xil fiKrlarni qo'shib, o'z manfaatlarini ifoda etishga, yoKlashga Uringanlar,natijada 7 va 8 asrlar mobaynida xadislar jUda Ko'payib Kyetgan; IX asrga Kyelib, bular saralanib, yolgon, ziddiyatli hxadislarh byeKor qilinib, Ular mUayyan tartibga solingan va din, fiKx, shariatning muqaddas manbaiga aylangan. MavjUd xadislardan BUxoriy (810-870), MUslim (817-875), Iso Tyermiziy (824 - 892) sahix, ya'ni chin, rost, ishonchli xadislarni to'plaganlar; natijada h as-Saxix al-BUxoriyh, Tyermiziyning hal-Jam'i al-Kabirh to'plamlari MUslimning hSaxixh nomli xadislar majmUi MarKaziy Osiyoda mashxUr va manzUr bo'lgan. SUnnaga tarixiy asosga ega bulmagan rivoyatlar, qaytariqlar, jUda sodda, oddiy masalalar to'grisidagi, ilm- fan dalillariga UnchaliK mUvofiq Kyelmaydigan iboralar ham Kirib qolgan; Shu bilan birga mazmUnli, dunyoviy, foydali, ibratli, ijobiy tarixiy ma'lUmotlar, dastUr, axloqiy mye'yorlar, ximmatli bilimlar ham mavjUddir. hadislarda Kishilarni ilmli, bilimli, aqilli, dono bo'lish yiKsaK fazilat eKanligi xaqidagi dastUrlar bor; chUnonchi Aladin dyegan Ulamo to'plangan 1001 hadisning 126 - da ilmU hUnarni Xitoyga borib bo'lsa ham o'rganinglar dyeyilgan; 141-chisida olim bo'l, bilim byerUvchi bo'l yoKi ilm o'rganUvchi bo'l, yoyinKi ilmga, ilm axliga mUxabbatli bul dyegan da'vatlar bor; 373-chi xadisda Katta yoshdagilar bilan hamsUxbat bo'linglar, olimlardan so'ranglar, donolar bilan aralashinglar, ya'ni mUloqotda bo'linglar dyeyilgan. 535-nchi xadisda talaba ilm qilish farzdir, tolibi ilm (talaba) larga xar bir narsa tasanno o'qiydi, xatto dyengizdagi baliqlar ham dyegan fiKr bayon etilgan; 536-nchi xadisda bir soat ilm o'rganish butUn Kyechasi bilan namoz o'qib chiqqandan afzaldir, bir KUn ilm o'rganish 3 oy ro'za tUtgandan yaxshiroqdir dyeyilgan. 578-xadisda ibodat fazilatla rida n Ko'ra ilm olish fazilati yoqimli- maqbul eKanligi qayd qilingan; 604- xadisda ilmni yozish bilan mustahkamlash (Kishanlang), ya'ni dilga jo qilinglar dyeyilgan; 637-da ilmga amal va rioya qilUvchi bo'linglar dyeb qayd qilinglar. YAna xadislarda KamtarliK, shirinso'zliK, do'stliK, sharmU xayo, or-nomUs, yaxshiliK, yomonliK, saxiyliK, xalolliK, rostgo'yliK, el- yirtga vafodorliK Kabi pand - nasixatlar goyat Ko'pdir. XUlosa ShuKi, xadislardagi dunyoviy, ryeal, KonKryet, xayotiy da'vat, o'git, chyeKlash, tahqiqlashlar hammamiz, jUmladan talabalar Uchun goyat qimmatli, zarUriydir. 4. SHariat musulmonlar moddiy va ma'naviy xayotining qariyib hamma soxalarida baja rilishi lozim dyeb hisoblangan mye'yorlar majmUasidir; U ijtimoiy- iqtisodiy, fUqaroliK (xUqUqiy), axloqiy va diniy faoliyat hamda xatti- xaraKatga doir qonUn -qoidalar, dastUr, chyeKlash, ta'qiqlashlar, mye'yorlar yigindisidan iboratdir. U arab tilidan olingan bo'lib, tUrli yo'l, ilohiy dastUr, qonUnchiliK dyegan ma'nolarni anglatadi. SHariat islomgagina dahldor bo'lgani Uchun U hUqUq- qonUnchiliKnigina emas, balKi diniy, axloqiy va marosimchiliKni ham o'z doirasiga olgan; bularni o'z nazorati ostida tUtgan; U ijtimoiy, shaxsiy hayotning hamma mayda-chUydalariga o'ta sinchKovliK, talabchanliK bilan yondoshgan. SHariat, niKox, oila, ajralish, jamiyat xayoti, mol - mUlKKa egaliK, UmUman xUqUq, xUsUsan jinoyat hUqUqi, davlat xazinasi, solihlar, myeros, moliyaviy tartiblar, tijorat ' va hoKazolar haqidagi qonUn-qoidalarni o'z ichiga olgan. SHariat hUqUqiy masalalar bilan birga axloqiy va xilma-xil diniy, hayotiy mUnosabatlarni, marosim, Urf - odatlarni ham o'z ichiga olgan. SHariatda mUlKchiliK, myeros xUqUqi, jinoiy hUqUq, advoKatlar faoliyati, ont (qasam) ichish tartibi, shaKlla ri, vaqflarga doir dastUrlar sUnniylarda bir syeKta - ja'fariyaning xUqUq-tartiboti nyegizida ishlab chiqilgan. Islom- Olloxning irodasini qonUnlar majmUasining yagona manbai dyeb xisoblangan; bu majmUaga inson faoliyatini daxldor etish xUdoga shaK Kyeltirish dyeb bilgan; bu aqida Qur'onning 12-sUrasidagi 40- oyatda qonUn qilib mUstaxKamlangan. SHariatda dunyoviy, qimmatli, foydali va ijobiy mye'yorlar bor; bularga, ayniqsa, axloqiy o'gitlar Kiradi; chUnonchi, niKox, oilani muqaddas dyeb xisoblash, mol-mUlK, savdoda xalolliK; tanani mustahkamlash Uchun gUsUl, taxorat, mUstaxaf UsUllari bilan poKiza saqlash; taomni mye'yorida, odob bilan istye'mol qilish, xaromdan saqanish, Undan poKlanish; ta'qiqlangan jonivorlar go'shtini yemasliK; nafslarni tiyib yirish; axloqsizlarni, gUnoxKorlarni jazolash; zo'ravonliK va o'girliK qilUvchilarga nisbatan shafqatsiz bo'lish, qattiq jazolash, ichKiliKbozliK, buzUqliK, xarom dyeb hisoblangan yemishlarni tanovUl qilish, imor o'ynash, foIbinliк va haKozolar qattiq qoralangan. SHariat mye'yorlari atrofida KyesKin KUrashlar U yizaga chiqarilgan paytdayoq boshlangan va U ZOK davom etgan. Natijada shariatning tarKibiy qismi hisoblangan fiqx, so'ngra ijmo', qiyoslar vujudga Kyelgan, so'ngra esa 4 ta diniy - hUqUqiy mazxab - hanafiya, maliKiya, shofi'iya, xanbaliya yizaga Kyelgan. BUlarning asoschilari yiriK xUqUqShunoslar bo'lib, shariatning mUayyan mye'yorlarini tavsiflagan, tahlil etgan, sharoitga moslagan, zararli jihatlardan Uni tozalagan; Ular o'zlari mansUb bo'lgan ijtimoiy guruxlarning manfaatlariga moslab talqin etganlar, XUlosa ShuKi, shariatda musulmonlarning xUqUqiy, oilaviy, maishiy mUnosabatlari, X UI K - atvorlari, myeros, mUlK, Urf-odatlari xaqidagi mye'yorlar bayon etilgan. TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR: 1. ZardushtiyliK dini dastlab Kachon va Kayerda shaKllagan? 2. Avyesto Kitobining yaratilish tarixi Kanday? 3. ZardushtiyliK dinining asosiy goyalari nima? 4. ZardushtiyliK dinining boshqa jahon dinlariga ta'siri Kanday bo'lgan? 5 .Qur'on tushunchasi va Qur'onning qanday vujudga Kyelganligini so'zlab byering? 6. Qur'on ichKi tUzilishi qanday? 7. Xadis nima? Xadislarning tUrlarini sanab byering. 8. MUxaddislardan Kimlarni bilasiz? 9.SHariat va fiqxning musulmonlar xayotida tUtgan o'rni qanday? Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|