faq at u c h ta narsaga q ara tm o q ch im iz . Birinchisi - to sh lam in g katta-k ich ik -
ligi. T abiiyki, o ‘lcham i u n c h a k atta bo‘lm agan ioshlar k o 'p ro q ishlatilgan.
A m m o , ayrim toshlam ing ulkanligi od am n i loi qoldiradi. Bexistun yozuvi
152 m balandlikda bitilgani h aq id a biz yuqorida aytib o ‘tdik. M ism ing
m ilo d d a n aw a lg i X V I—XV asrlarda yashagan ayol podshohi X atshepsut
x o n im A m on xudoga bag‘jshlagan va asuan granitlaridan tayyorlatgan
ik k ita 30 m etrlik yodgorlik yozuvlarda A m onni o ‘z otasi deb ta ’riflagan.
A slida esa, m alikaning otasi fir’avn T utm os I boMgan. Y odgorliklar n ih o -
y a td a qisqa m uddatda — yetti o y ichida bunyod etilgan.
Ikk in ch i fakt bevosita junialistik a bilan bog‘liq. M a ’lumki, bugungi
m a tb u o t nashrlari asosan rotatsiya usulida bosiladi. Q adim iy M esopoto-
m iy a d a esa protorotatsiya usuli ishlatilgan. Ya’ni, qim m atbaho toshdan
yasalgan silindrda m atn yoki rasm lar aylana oyna shaklida bitilib, unga
d a sta k h am ulanar edi. Y um shoq loy ustida yurgizilgan silindrdan loy
g ‘ishtga kerakli xat va rasm lar tushardi. G 'ish t pishirilgandan keyin undagi
tasvir abadiy b o lib qolardi. U shbu usul nafaqat M esopotom iyada, balki
S harq n in g boshqa m am lakatlarida ham keng koMamda ishlatilgan.
U c h in c h i m a ’lum ot ham ju m alistik ag a an c h a yaqin. M a ’lum ki, k o ‘p-
ch ilik q alam sohiblari ju rn alistik a n i yilnom aga o'xshatishadi. Q adim iy
S h a rq d a esa yilnom alar va k ito b lar vazifasini oddiy tosh d an qurilgan
h a m d a qim m atb ah o toshlar bilan bezatilgan saroy va koshonalarning bevo
sita o ‘zlari bajargan. Bu h aq d a fransiyalik assuriyashunos Ioaxim M enan
« N ineviya saroyi kutubxonasi» d eb nom langan kitobida yozgan. Olim
fik rich a , saroylar nafaqat p o d sh o h buyukligining ko‘rsatkichlari, shu bilan
birga ta rix iy kitoblar ham dir. C h u n k i ko‘p hukm dorlar hokim iyatga kelish-
lari b ila n k atta qurilishlam i boshlab yuborardilar va o ‘z faoliyatlari davo-
m id a qilgan xizm atlari yoki ja n g la ri haqida o ‘sha koshonalar devoriarida
y o zu v lar bitilishini buyurardilar. U shbu buyuk o ‘tm ish haqidagi kitobning
z a rv araq la ri b u tu n yer yuzi b o ‘ylab sochilib ketgan, deydi M enan.
M e ta ll. Jurnalistika kabi protojurnalistikada ham dastlabki paytlardan
b o sh la b m etall k o ‘p ishlatilgan va bu haqda talaygina m a ’lum otlar bor.
S h u n in g u c h u n biz bu xususda u zo q to'xtalm aym iz. M etallardan ishlangan
m a te ria lla r birinj (bronza), kum ush, mis, ternir, tilla, qalay, q o ‘rg‘oshin va
u la rn in g qotishm alaridan iborat boMgan. Bosiladigan shakl m etallarda
b o sh q a b ir qattiq jism y ordam ida o'yilgan yoki u ndan eritm a qilib quyil-
gan. N u sx a la r olish u ch u n asosan ternir taxtachalar yoki tunukalardan
foydalanilgan. Ayrim paytlarda kerakli axborot bir necha m etall taxtacha-
lard a ta k ro r yozilgan. X orsabod saroylarining birida katta tosh d an yasalgan
sa n d iq topild i. Sandiqda o ltin d an , kumush, q o ‘rg‘oshin, mis, qalay,
g a n c h d a n tayyorlangan b ir xil yozuvli taxtachalar bor edi. Y ozuvda Saigon
p o d sh o h i yangi saroy va sh a h ar qurilishini boshlagani haqida so ‘z ketadi.
M a to . U zo q chidam aydigan buyum b o ‘lgan m atoning birinchi m arta
q a c h o n va q ae rd a paydo b o ‘lganligi haqida m a ’lum ot saqlanm agan. O d at-
d a , m a to d a n oddiy, keyinchalik rangli rasm lar bilan bezashda foydala-
www.ziyouz.com kutubxonasi
nilardi. T urli yoziivlar ixtiro etilg an id an s o ‘ng bu yozuvlar ham o 'y m a
and o za yoki qolip yordam ida gazm ollarga tushiriladígan b o ‘ldi.
K om m unikatsiyalar tarixida esa asosan shoyi gazlam a tilga olinadi, b u
balki shoyi boshqa m atolardan k o ‘ra q u w a tliro q bo'lgatii ham da rangni
o ‘ziga yaxshi olishi uchundir. B unday m a ’lu m o tlar ko‘proq X itoy tarixi
bilan bog'liq, ch u n k i ipak tayyorlash siri uzoq vaqtlar davom ida ushbu
m am lakat chegaralaridan chiqm agan. M utaxassislar Xitoydagi q ad im iy
M avanduy-3 qabrini o ‘rganganlarida m ilo d d an aw algi II asrd a ipak
m atosida yozilgan ko‘pgina asarlarni to p d ilar. Eng q¡z¡g‘i shundaki, shoyi
gazlamalar, bam buk taxtachalaridek, 6—7 sm . dan tik qizil chiziqlar bilan
bo'lingan edi. M atolam ing e n iesa 18 sm. D em ak, ipak m ato kashf etilganidan
keyin unga ierogliflar bambuk tilimlaridagiga o'xshatib yozilgan.
Shoyi
gazlam alardan foydalanish
X itoyda
qachon
bosh tan g an i
haqidagi m a ’lum otlar turlicha. M am lakat olim larining fikricha, b u n d a y
ja rayonlar m iloddan aw algi VI—V asrla rd a va hatto undan h am a n c h a
oldin boshlangan. Yevropalik ayrim o lim la r X itoyda shoyi m ilo d d an
aw algi II asrda ishlatila boshlandi, deb e ’tir o f etishadi. A m m o sh u n i esd an
chiqarm aslik kerakki, o'sha v aqtdan bosh lab Xitoy shoyini b oshqa
m am lakatlar bilan tillaga alm ashtirishga kirishadi. U m um an o lganda, shoyi
yozuv vositasi sifatida qo'llanila b oshlagandan keyin bam bukka bitilganiga
nisbatan kattaroq hajmdagi asarlarni h am k o ‘proq adadda yozib olish
im koniyati paydo bo'lgan.
Lekin kog‘o z ixtiro etilishiga q a d a r inson xotirasi eng buyuk ax borot
m anbayi b o 'lib keldi. Teri, suyak, yog‘o ch , m um , loy, tosh, m etall va m ato
— ham m asi bir b o ‘lib inson xotirasining o ‘rnini bosolm adi. N atijad a ,
og‘zaki kom m unikatsiyalar qadim iy davrlardagi axborot alm ashinuvining
etakchi usuli b o 'lib qolaverdi. U shbu usul k o g 'o z ixtiro qilingandan keyin
ham qariyb 2000-yil davom ida ustunlikni bo y berm adi.
Q og‘oz. Q o g 'o z kashfiyoti kishilik ja m iy a tin in g eng ko‘zga k o ‘ringan
yutuqlarídan biri boMdi. Q og'oz q ac h o n ixtiro qilinganligi h aq id a h am
m utaxassislar b ir to'xtam ga kelm agan. K o 'p c h ilik milodiy II asm i tilga
oladi. A m m o xitoylik olim lar bunga asosli ravishda norozilik bildiradilar.
C hunki qog‘o z ham o ‘sha davrlarda hali a n iq b ir narsa em asdi. Y a’ni, u
ibtidoiy k o'rinishlardan zamonaviy shaklgacha asta-sekin rivojlanib keldi.
Aslida, birinchi qog‘oz paydo boMishiga yog‘och (va guruch) sabab
b o lg a n . Y uqorida aytganim izdek, darax t p o 'stlo g 'in in g ichki to m o n id a g i
tolalarí tekislanib, yozuv materíali sifatida foydalanilgan. E htim ol, b iro r
kuni ushbu to la la r ustiga suv quyilib, v aq tid a ishlanm ay qolgandir. B unday
paytda to la la r eríb ketishi tabiiy. E ritm a d a n uning suvi k o 'tarilg a n d a,
yupqa va tep-tekis b ir jism qoladiki, u ay n an q o g 'o z bo'ladi. Yuzlab bosh q a
tasodifiy ixtirolar kabi qog‘oz h am sh u tarzda kashf etilgan. Y ozib
k o ‘rílganda, b o 'y o q n i yaxshi qabul qilgan. U sh b u jarayon a ‘nlab, yuzlab
m arta takrorlanib, takom illashib k etganidan keyin q o g ‘ozn i yangi va arz ó n
yozuv m ateríali sifatida qabul qilm aslikning iloji bo'lm agan.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |