‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

to 'liq   k o h in la r  ixtiyorida  edi.  Q  izig‘i  shundaki,  o ‘sha  vaqtlam ing  o ‘zida 
axbo ro tn i  ta y y o rla sh   va  tarqatísh  bilan  m ashg'ul  o d am lam ing  ikkinchi 
toifasi  k sh a triy a la r,  y a ’ni,  m a’m uriy,  dunyoviy  hokim iyat  tarafdoriari 
b o ‘lishdi.  L e k in   h a r   ho ld a  kshatriyalar  ikkinchi  mavqyida  b o ‘lib,  birinchi 
o ‘rin d a  k o h in la r  turardi.
U la m in g   o b ro ‘yi  boshqa  davlatlarda  h a m   ju d a   baland  edi.  Bunga  oid 
m a’lu m o tla r  M esopotam iya,  Assuriya,  X aldeya,  Misr,  Xitoy,  H indiston 
tarixlarida  k a tta   jo y   oigan.  H atto ,  yuksak  m adaniyatli  xalq  hisoblangan 
Sosouiylar  d avridagi  eronliklar  jam oaviy  hayotining  barcha  jabhalari 
zardushtiylik  k o h in la rin in g   doim iy  q attiq   tekshiruvi  ostida  edi.  B unday 
nazoratga,  a lb a tta ,  eng  a w a lo ,  xudodan  q o 'rq ish   va  yozuv  im losini  bilish 
asos  soldi.  C h u n k i  o g ‘zaki  m a tn la m i  yozm a  shaklga  tushirish  k o ‘proq 
kohinlar  q o i i d a n   kelardi.
K o h in la r  h a m   yetakchilikni  bo y   berib  q o ‘ymaslikka  harakat  qilib,  o ‘z 
faoliyatlarini  tin m a sd a n   m ukam m allashtirib  borardilar.  Jum ládan,  ular, 
eh tim o l,  b iriiic h ila r  q ato rid a  b o ‘lib  dem okratiya  ko‘rsatkichi  hisoblangan 
jam oaviy  m ajlis  in stitu tin i jo riy   qilgandirlar.  M asalan,  dastlabki  buddaviyük 
jam oalari  o ‘z - o ‘zini  boshqarish  usulidan  foydalangan  va eng m uhim   qarorlam i 
barcha  ja m o a   a ’zolarm ing  roziligi  bilan  qabul  qilgan.  Keyinchalik  ular  o ‘z 
hayotlarining  axloqiy  kodeksini  ham   ishlab  chiqib,  unga jiddiy  rioya  qilganlar. 
N atijada,  xalq  orasida ulam ing obro'yi  oshib  boraveigan.
O m m a v iy   kom m unikatsiya  sohasida  birinchilik  u chun  kurash  asosan 
kohinlar  va  im p e ra to rla r  (fir’avnlar,  podshohlar)  o ‘rtasida  olib  borildi. 
Aslida,  b o z o rla m i  dastlabki  om m aviy  ax borot  markazlari  sifatida  qabul 
qilsak,  x ato   q ilm aym iz.  C h unki  ibodatxonalar tarixan  ikkinchi  b o ‘lib  barpo 
qilingan.  U c h in c h i  o 'rin d a   esa  im peratorlarning  saroylari  turgan.  U shbu 
m arkazlarning  h a r   biri  gavjum  joylarda  qurilgan  yoki  ularga  asos 
solingandan  k eyin  sh u n d a y  joylarga  aylangan.
B ozor  m a ish iy   axborot  alm ashuvi  m arkazi  bo ‘lsa,  ibodatxona  va 
saroylar  ta rix d a   to m   m a ’n oda  birinchi  diniy,  m adaniy  ham da  t a ’lim ga  oid 
om m aviy  a x b o ro t  ta rq a tish   o 'c h o q la ri  sifatida  xizm at  qildi.  Shu  tufayli  xalq 
ongiga  t a ’sir  o ‘tk a zish d a yetakchilik  u c h u n   k o ‘proq  ushbu  ikkala  hokim iyat 
turi,  y a ’n i,  d in iy   va  dunyoviy  hokim iyatlar  kurash  olib  bordi.  Lekin 
p o d sh o h lar  h u k m ro n lig in in g   dunyoviy  hokim iyat  darajasiga  yetishiga  hali 
ko‘p  asrlar  b o r   edi.  S huning  u ch u n   dastlab  podshohlar  diniy  boshqaruvni 
h am   o ‘z   q o 'U a rig a  olishga  uringanlar.  B unday  m isollam i  M esopotam iya, 
Xitoy,  H in d isto n   va  E ron  tarixidan  ko ‘plab  topish  m um kin.  Q adim iy 
M isrda  ñ r ’a v n   R am zes  II  (m iloddan  aw a lg í  1304— 1237-yillar)  Luksorning 
bahaybat  q o y a sin i  choptirib,  uning  ichida  qurdirgan  ulkan  ibodatxonada 
faqat  o ‘zin in g   2 0   m etrlik  to ‘rtta   haykalini  joylashtirishga  buyurgan. 
H indiston  im p e ra to ri  A shoka  (m iloddan  aw a lg i  269—232-yillar)  84  m ingta 
ibpdatxonaga  aso s solgan. 
4
P o d sh o h la r  h e c h   boMmaganda  ibodatxonalarga  hom iylik  qilardilar. 
C h u n k i  aso siy   raq ib lari  ruhoniylar  ekanügini  yaxshi  bilishardi.  S huning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

u ch u n   podshohlar  ibodatxonalarni  yerlar  va  sovg‘a la r  berib  siylardilar, 
soliqlardan  ozod  etard ila r  va  hokazo.  Ib o d atx o n alar  m adaniy  va  ta ’lim 
markaziari
  vazifasini  a d o   etayotganlikJari  p o d sh o h la rn i  h am   shunday  ishlar 
bilan  shug‘ullanishga  d a ’vat  qilardi.
Jam îyat  taraqqiyoti  ibodatxonalarning  sh u n c h a k i  diniy  m uam m olar 
bilan  cheklanib  qolishi  xato  ekanligini  ko'rsatd i.  H in d isto n   dindoriari, 
m asalan,  birinchilar  q atorida  o ‘z   o ‘quvchilariga  d in g a  q o ‘shib  dunyoviy 
fanlarni  o ‘rgata  boshladilar.  Boshqa  m am lakatlardagi  ruhoniylar  ham   shu 
yo‘ldan  borishdi.
Im peratorlar  xalq  t a ’limi  m asalasida  ru h o n iy la rd a n   qolishm aslikka 
intilardilar.  M ism ing  eng  qadim iy  davrlarida  (m ilo d d a n   aw a lg i  XXVII—
XXVI  asrlar)  fir’avn  saroyida  bo ‘lajak  kotiblam i  o ‘qitad ig an   m aktab  o ch i- 
11b,  u nda  5  yoshdan  16  yoshgacha  o ‘g‘il  bolalar  shug'ullanardi.  12  yosh- 
d an   keyin  ular  devonxonalarda  kotiblar  vazifasini  bajarishardi.  Asosiy 
fanlar  sifatida  esa  o ‘qish,  yozuv  va  hisob  o ‘rgatilardi.  Yozuvlar  dastlab 
sopol  idishlam ing  siniqlarida  va  oh ak to sh lam in g   qirralarida  bitilardi. 
0 ‘quvchi  yozuvni  yaxshi  o ‘rganganidan  keyin  u n g a  papirus  o ‘ram asidan 
foydalanishga  ruxsat  berilardi.
M iloddan  aw a lg i  1  mingyillik  o 'rtasida  X ito y   m aktablarida  bolalarni 
davlat  tuzilishi,  siyosiy  va  xalqaro  m unosabatlarga  o'q itard ilar.  Bo'lajak 
mutaxassislar,  eng  a w a lo ,  davlat  xizm atchilari  lavozim iga  tayyorlanardi. 
U lar  tu rli  vazifalam i,  ju m lad a n ,  ichki  va  tashqi  m unosabatlarga  tegishli, 
m ahalliy  boshqaruv  va  hokazo  xizm atlam i  ep lash lari  shart  edi.  Xitoyda 
Konfusiy  m aktabi  olim larining  soni  b ir  asr  ic h id a  50  kishldan  3  ming 
kishiga  etdi.  Ibodatxonalar  qoshida  kutubxonalar  o ch ilark an ,  im peratorlar 
ham   o‘z  huzurlarida  shunday  m arkazlam i  tashkil  e ta   boshladilar.  S hub- 
hasiz  aytish  m um kinki,  qadim iy  Sharqda  m a k ta b la r  ijtim oiy  aham iyatli 
om m aviy  kom m unikatsiya  mutaxassislarini  tayyo rlo v ch i  o ‘quv  yurtlari 
vazifasini  bajargan.
D avlatni boshqarish  eng  aw a lo ,  axborot  tiz im ig a  ega  b o ‘lishdan  iborat 
edi.  M azkur  fikr  hatto  isbotga  ham   m uhtoj  em as.  A g ar jam iyat  kom m u­
nikatsiya  b o is a ,  davlat  —  ikki  karra  kom m unikatsiyadir,  chu n k i  davlat  — 
bu  uyushgan  jam iyat.  D em ak,  kitobim iz  m a z k u r  qism ining  vazifasi  — 
ushbu  masala  q adim iy  Sharqdagi  davlatlarda  q a n d a y   yo‘lga  q o ‘yilganini 
kuzatishdan  iborat.
M anbalarni  o 'rg an ib ,  shunga  am in  boMdikki,  davlat  tuzilishi  va 
boshqaruvi 
doiralarida 
axborotni 
ishlab 
c h iq ish  
h am d a  alm ashîsh 
usullarining  eng  yaxshi  tizim lari  qadim gi  X itoy  va  E ro n d a   tashkil  etilgan 
ekan.  A m m o  xronologiya  jihatidan  ushbu  ja ra y o n la r  M esopotam iya  va 
M isrda  biroz  o ld in ro q   boshlangani  u c h u n   b iz   h a m   so ‘zimizni  sh u  
m am lakatlardan  boshlam oqchim iz.
Y uqorida  aytganim izdek,  davlat  tizim isiz  ax b o ro t  nafaqat  faoliyat 
k o ‘rsatishi,  balki  barpo  qilinishi  ham   m um kin  e m a s  edi.  D avlat  —  bu  eng 
a w a lo ,  oshkora ax borot tarqatadigan  hokim iyat,  c h u n k i jam iyatning b archa
www.ziyouz.com kutubxonasi

---