birida ushbu k ito b n i yozgan odam ning nom i abadiy qoldi, deb bekorga
aytilm agan.
Va n ih o y a t, ox irg i fikr. Biz Hegel (G e g el)n i insoniyat tarixida eng
zabardast o lin ila rd a n b iri deb hisoblaymiz. A m m o uning b ir gapiga q o 'sh i-
lishim iz qiyin. O lim n in g yozishicha, tarixning bayoni qadim iy X itoydan
boshlanishi kerak, c h u n k i b u m am lakat d u nyoda eng qadim iydir. Bunday
xulosaga H egelni u n in g davridagi tarix fanining darajasi undagan edi.
H egeldan keyingi y illarda eng qadim iy o 'ik a sifatida G retsiya va Rim ,
uridan keyin esa M isr ta n olindi. A m m o XIX asrning oxiri va, ayniqsa, XX
asrda qadim iy S h arq m am lakatlari (Xaldeya, A ssuriya, Bobil) hududlarida
o ‘tkazilgan qaz ilm ala r, ta d q iq o tla r kutilm agan natijalarga olib keldi. U larga
k o ‘ra, Y evropa va A Q S H tarixchilarining (E. K era, Z. R agozina va boshq.)
fikricha, du n y o ta rix in i q ay tad a n yozishga, insoniyatning buyuk tam ad d u n i
tarixini yana b ir n e c h a m ing yil oldinga surib, aynan qadim iy S harqdan
boshlashga to ‘g ‘ri kelm oqda.
II bob.
A N T IK DAVRDA JU R N A L IST IK A D A N O L D IN G I
K O ‘R IN IS H L A R
H ar q an d ay ijtim o iy hodisani o ‘rganishda, aw a la m b o r, uning tarixiy
asoslarini hisobga o lis h va ushbu hodisa q an d ay paydo b o ‘ldi, qay tarzda
rivojlandi, qaysi aso siy bo sq ich lam i bosib o ‘td i va h o zir qanday holatda,
degan savollarga ja v o b izlash m uhim dir. M isol u c h u n olim larning «pub-
iitsistika* atam asi h a q id ag i turli tushuncha va izohlarini keltirish m um kin.
T a ’riflar tu rlic h a b o lis h id a n q a t’i nazar, u lam in g barchasi ushbu s o ‘z
negizida ayni p a y td alik , dolzarblik va ijtim oiy aham iyatga ega b o ‘lgan
fïkrga e ’tiborni ja lb e tish kabilarni tushunishadi. Ijtim oiy m unosabatlarni
o 'z id a aks ettiru v ch i publitsistikaning vujudga kelishini izohlash inso-
niyatning paydo b o ‘lish va rivojlanish tarixi bilan birgalikda o ‘rganishni
ta q o zo etadi. U m u m a n , zam onaviy tipdagi birin ch i gazetalam ing paydo
b o iis h i bor-yo*g‘i X V II asrga borib taqaladi. Lekin insonlarning o 'za ro
bir-birini ijtim oiy a x b o ro tla r vositasida xabardor qilib turish hodisasi ju d a
u zoq tarixga ega. U d ey a rli insonning o ‘zi b arobar qadim iydir.
Qadim gi y u n o n , y a ’ni, grek rivoyatlariga k o 'ra , xudolardan biri
O dinning yelkasiga ik k ita q arg 'a o 'tirib olib, k o ‘rgan va eshitganlarini unga
shivirlab aytib tu rish a rk a n . U lam in g birini X ugin ( o ‘y l°vchi), ikkinchisini
M ugin (xotirlovchi) d e b atashgan. O din q a rg 'a la m i to n g paytida b u tu n
d u n y o ustidan aylanib uchishga yuborar va ular ertalabki nonushta paytiga
qaytib kelib, u n i b a rc h a yangiliklardan xabardor q ila r ekan.
Insoniyat m u o m a la ah am iyatini anglash va u n i tü belgilari bilan
belgilash darajasiga yetish g ach a u zoq taraqqiyot bosqichlarini bosib o ‘tdi.
O d am o ‘zining y a sh a sh in i ta ’m inlashi u c h u n , eng a w a lo , x atti-h ara-
katlarini shuuriy ta rz d a am alg a oshiradigan b o ‘ldi. Bu esa, o ‘z navbatida,
o d am la m i oiiasi, o ‘z in i asrab qolish, boqish u c h u n ovda, tashqi olam bilan
kurasliishda m a ’lu m b ir obyektga yo‘naltirilgan kuch lam i birlashtirish
m aqsadida ibtidoiy ta rz d a bir-birlari bilan m unosabatda b o iis h g a d a ’vat
www.ziyouz.com kutubxonasi
etdi. In so n faoliyatining huquqiy vakolatlar asosida boshqarilishi yirik
qabilp jam iyati, shaharlar paydo b o 'lish i bilan bog‘üq. y ia rn in g tepasida
faoliyatning alohida bir turi sifatida kelib chiqqan ijtim oiy organizm ni
boshqaruvchi oqsoqollar jam oasi tu r a r edi.
M adaniy shakllanishning ilk bosqichlaridayoq notiqlik s a n ’atin i egal-
lash m uhim ijtimoiy qadriyat kasb etd i. Q adim da o d am lar o liy fazilatlari,
ya’ni, shaxsiy g ‘urur, voizlik, d in iy tu y g 'u , to ‘g ‘rilik, m a rd lik va jasurlik
kabi xususiyatlari bilan ajralib turishgan. Lekin barcha o ‘zlashtirishi zarur
bo'lg an ushbu fazilatlarga h am m a ham ega bo'laverm agan. T asit (m ilodiy
58—117) germ an qabiïalari h ay o tin i baholab shunday y ozadi: «U nchalik
aham iyatga ega bo'lm agan n arsa lar h aqida oqsoqollar b ü a n , m uhim roqlari
haqida ham m a bilan m aslahatlashiladi. Keyin yoshiga, m ashhurligiga,
jangovor shuhrati va notiqligiga q ara b shoh va oqsoqollar eshitiladi»1.
K o‘rinib turibdiki, bu yerda h o k im lik vakolatidan foydalanib t o ‘g ‘ridan-
t o ‘g ‘ri a m r ber
ilmasàan,
bam aslahat, ishontirish orqali h a ra k a t qilinayapti.
M iloddan aw algi VII asrd a G retsiyada shah ar-d av latlarn in g qurilish
davri jam oat-avlod m unosabatlarini o ‘zida aks ettirgandi. Q ab ila jam iyatida
m uhim davlat ishlarini hal e tish d a xalq yig‘inlari k atta roi o ‘ynagan. 0 ‘ta
m uhim m asalalam ing erkin xalq m uhokam asiga qo'yilishi (yig‘in la r 6 m ing
fuqarodan ortiq kishi qatn ash g an d a haqiqiy hisoblangan) a n tik notiqlik
sa n ’atin in g asoslari hisoblangan.
A ristotelning raqibi va A fina notiqlik san’atining b o sh lig 'i Isokrat
(m iloddan a w . 43 6 -3 3 8 ) shunday yozgan edi: «...B ir-birim izni ishontirish
va n im an i xohlasak, o'shani tu s h u n tira olish kabi tu g 'm a qobiliyatga ega
bo'lish im iz nafaqat hayvoniy hay o t ta rz in i itqitib tashlash im k o n in i, balki
ham korlikda shaharlar barpo etish , q o n u n la r chiqarish, h u n arm a n d ch ilik
va sa n ’a tn i kashf etish im konini b erd i va um um an, biz to m o n d a n nim aiki
o ‘ylab chiqilgan va ixtiro etilgan b o ‘lsa, bularning barchasi in so n nutqining
birinchi yaratish xususiyatidir*.2 Bu yerda Isokrat n u tq q u d ra tin i ulug‘-
laydi, lekin shu bilan birga q u ru q so ‘zbozlik bilan m a sh h u r b o ‘lgan
sofistlarga qarshi kurashadi.
U shbu bahslardan keyin R im d a notiqlarni bir-biriga q ara m a-q arsh i
q o 'y ish a n ’anasi rivojlandi. N o tiq — bu jam oat arbobi, davlat vakili,
so‘zam ollik nazariyasi va am aliyotining bilim doni, bevosita ijrochisi. Lekin
Siseron (m iloddan a w . 106—43) o ‘z ijodi va am aliy fao liyatida ham
notiqlik, ham so'zam ollik s a n ’a tin i birlashtirgan kishiîardan b o lg a n . U
siyosatchi, davlat arbobi sifatida so 'zam o llik san’atining sirlarin i hafsala
bilan o'rgangan. Antik davrda b u s a n ’atn in g asosan u ch ta tu r i k o ‘rsatiladi:
— epidektik (ya’ni tantanali);
— suddagi nutq;
— m aslahat (siyosiy) nutqi.^
%
я
1 Ученова B.B. Публицистика и политика М.: «Политиздать*, 1979.
3 Плутарх. Избранные жизнеорасания. 2>ж. М.: «Правда», 1987.
5 0 ‘sha joyda.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |