‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

shu  bois  bu  d arg o h la rd a  k o ‘plab  nusxada  kitoblar  yig'ilib  qolgan.  Kerakli 
nusxalardan  k o 'c h irm a la r  qilin ib ,  m anfaatdor odam larga  tarqatilgan.
0 ‘z - o ‘zidan  m a ’lum ki,  u   vaqtlarda  m u su b n o n   S harqida  bosm a 
kitoblar  b o ‘lm agan.  S h u n d a y   ek an ,  bitia  kitobdan  n e c h ta   q o ‘lyozm a  nusxa 
olingan  bo ‘lishi  m u m k in ?   A dam   M es  o ‘z  asarid a  quyidagi  m a ’lum otlarm  
keltiradi:  «Xalifa  al-A z iz  h u zu rid a  ittifoqo  al-X alil  ibn  A hm adning  «Kitob 
al-ayn»  asari  h aq id a   s o ‘z  ketdi,  xalifa  kitobni  keltirishlarini  am r  etdi, 
shu n d a  k u tubxonalar  o ‘ttiz   q o ‘lyozmani  hozir  qilishdi,  shu  jum ladan, 
m uallif q o ‘lvozm asi  h a m   b o r edi».  Yana  boshqa  m an b ad a  aytilishicha,  «Bir 
kishi  xalifaga  a t-T a b a riy   «Tarixi*ning  q o ‘lyozm asini  tak lif  etdi.  u  q o ‘- 
lyozm ani  100  d in o rg a  sotib  oigan  ekan,  holbuki,  xalifa  kutubxonasida 
ushbu  asam ing  y ig irm a d an   o rtiq   nusxasi  bo'Iib ,  m u a llif q o ‘li  bilan  yozilgan 
nusxa  ham   m avjud  edi*.  Shuningdek,  keyinroq  yashab  o 'tg a n   Ibat-Tuvayr 
m a ’lum otiga  q a ra g an d a,  «Tabariy  tarixining  1200  q o ‘lyozmasi  ushbu 
kutubxona  u c h u n   m o ‘jizaviy  bisot  hisoblangan»1.  0 ‘rta  asrlarda  xalifalik 
kutubxonalari  o ‘z   davrin in g   aloqa  vositalari  vazifasini  bajargan.  S huning­
dek,  kitoblam ing  k o 'p la b   nusxalari  Buxoro,  S am arqand,  Isfahon,  Q ohira, 
D am ashq  kabi  q a to r sh a h a rla r  kutubxonalarida  h a m   saqlangan.
O m m aviy  ko m m u n ik atsiy a  vositalarining  tu rli  shakllarida  ifodalangan, 
asosan  tarixiy  m a n b a la rd a   keltirilgan  m a’lum otlarga  tayangan  holda  aytish 
m um kinki,  Osiyo  xalqlari  o ‘z   o'tm ishida  b ir  n ec h a  d a f a   iqtisodiy,  siyosiy 
va  m adaniy  yuksalish  dav rin i  boshidan  kechirdi,  ularning  m adaniyat  tan x i 
eng  qadim iy  ekan lig i  va  k o ‘p  sohalarda  taraqqiyotning  avj  bosqichiga 
erishganligi du n y o   ilm -fa n   ahli  tom onidan  e ’tir o f  etilgan  haqiqatdir.
Bu  sohaning  o m m a v iy   kom m unikatsiya  tarzidagi  aham iyati  davlatm  
boshqarishda  q an c h a lik   m u h im   boMganligini  nazarda  tu tg an   holda  qilingan 
tad q iq o t  ishlari  sh u n i  k o 'rsatad ik i,  IX—X!  asrlarda  M arkaziy  Osiyoda 
m adaniy  va  ilm iy  ta fa k k u r  beqiyos  barq  urib  gulladi.  Jahonga  tanilgan 
F orobiy,  Ibn  S in o , 
B eru n iy   singan  ulug‘  m utafakkirlar  -dahosidan 
bashariyat  h ozirgacha  b ah ra m an d   bo'Iib  kelayotganligi  bunga  misol  b o 'la 
oladi.  D avrlar  o sh a  b izgacha  yetib  keígan  q o ‘lyozm alar,  uzoq  asrlik  boy 
m adaniyatning  q o n u n iy   ta raqqiyotida  arab  istilosiga  q ad a r  M arkaziy  Osiyo 
xalqlari,  turkiy  x alq lar  (ayniqsa,  uyg‘urlar)  yaratgan  m adaniy  obidalar 
om m aviy  k om m unikatsiya  vositalari  o ‘laroq  fikrim izga  dalil  bo ‘la  oladi.
Tarixiy  d av rlard a  bitilgan  q o ‘lyozm alar  tufayli  Osiyodagi  h ar  bir  xalq, 
h a r b ir m illat  o ‘z  ilm iy   tarixiga  ega  b o lg a n   va  sh u   orqali ja h o n   m adaniyati 
taraqqiyotiga  o ‘z   hissasini  q o ‘sha  olganki,  b u n i  ko ‘p  nusxali  kom m uni­
katsiya  deb  atasa  boMadi.  B unday  qo'lyozm a  kitoblar  m ualliflar tom onidan 
p arc h a-p arch a  qo g ‘o zlarga  yozilib  ijod  etilgandan  so ‘ng  ularni  oqqa 
k o 'ch irib ,  kitob  h o lig a  keltirishdan  iborat  g'oyat  m urakkab,  m ashshaqqatli, 
ay n i  vaqtda  sharafli  vazifani  bajaruvchi  kishi  kotib  boMgan.  K otib  g o ‘yo 
m uallifning  yaratgan  asarini  shunchaki  h a rfm a -h a rf  ko  chiruvchi  kishidek 
tuyulsa-da,  aslida  b u n d a y   em as  edi.  0 ‘rta  asr  m a d an iy   hayotida  bu  eng 
sharafli  va  m u q a d d as  vazifa» hisoblangan.  A w ala m b o r,  o 'sh a   davr  sha-
1 Yoqub  Hamadoniy.  Xattotlik san’ati tarixidan. T.:  1971,  191-bct.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

roitida  k o ‘p  hokim lar,  am irlar  savodsiz  bo ‘lganligi  bois  savo d x o n   kotiblar 
yuqori  m avqeda  turishgan.  B inobarin,  kitobat  qilish  ja ra y o n id a   h ar  bir 
k o ‘chirgan  kitobining  m azm unini  o ‘zlashtira  borganliklarining  o ‘ziyoq 
u lam ing  aql-zakovatidan  dalolat  bergan.
N atijada,  kotib  o ‘z  zam onasining  o ‘qim ishli,  haq iq iy   ilm -m a ’rifat 
egalari  bo'lg an   kishilar  qatoridan  jo y   olgan.  0 ‘rta  asrlarda  yashagan  bir 
qan ch a  olim ,  shoir  va  fozil  kishilar  yoshlikdan  xattotlik  s a n ’a tin i  egallab, 
keyinchalik  kotiblikda  ham   nom   chiqarganlar.  B unday  u lu g ‘  zo tla r  faqat 
o ‘z  asarlarinigina  kitobat  qilm asdan,  balki  boshqa  m ualiiflar asarlarin i  ham  
ko ‘chirganlar.
Shu  jihatd an   Sharq  davlatlarida  kotibiik  bilan  o b ro ‘  to p g a n   h ar  qaysi 
shaxsni  biz  oddiy  texnik  ish  vazifasini  bajaruvchi  kishi  sifatida  em as,  balki 
o ‘z  zam onasining  tnadaniy  hayotida  m a ’lum  rol  o'y n ag an   ilm -m a ’rifat  ahli 
va  m adaniyat  arbobi  sifatida  bilam iz.  1962-yilda  B ayrutda  arab  olim i 
d o k to r  Salohiddin  bin  Hasan  at-T ib iy n in g   «Jom e’i  m ajosini  kitobat  ul- 
kuttob*  asarining  89—(707—708-yillarda)  ko'chirilgan  q o'lyozm asidan 
faksim ile  nusxasi  maxsus  so‘zboshi  h am d a  arab  yozuvidagi  transliteratsiyasi 
bilan  nashr  qilindi.  VIII  asr  m uallifi  H asan  at-T ibiy  kito b in in g   yana  bir 
m uhim   aham iyati  shundaki,  u  husnixat  shaklida  bitilgan  m azk u r  asari 
kishilarga  estetik  zavq  beruvchi  m axsus  bir  sa n ’at  e k a n in i  alo h id a   qayd 
qilib o ‘tgan.
0 ‘zbekiston  F anlar  akadem iyasi  S harqshunoslik  instituti  q o ‘lyozm alar 
xazinasida  saqlanayotgan  M arkaziy  Osîyo  xattotlari  k o 'c h irg a n   kitoblar  va 
husnixat  haqidagi  risolalardan  ara b   yozuvi  o 'ttiz   o lti  uslubga  ega  bo'lib, 
u la r  orasida  eng  m ashhurlari  n a s ta ’liq  va  nasx  yozuvlari  ekanligi  an iq - 
langan.
T em u r  va  Tem uriylar  davri  m ahsuli  bo'lg an   n asta’liq  u slubi  Alisher 
N avoiy  davrida  H irotda  keng  rivojlangan.  K eyinchalik  B uxoro,  Xiva, 
Q o ‘q o n   xattotlari  tom onidan  Y aqin  va  0 ‘rta  Sharq  m am lakatlariga  tarqa- 
tiladi.
M ir  Ali  Tabriziy  va  Sulton  A li  M ashhadiy  xat  s a n ’ati  nazariyasini 
m ukam m allashtirishlari  natijasida  husnixat  sa n ’ati  haqida  yangi  risolalar 
yaratilgan.  M âjnun  ibn  K am oliddin  Rafiqiy  H iraviyning  «R isolai  qavoi 
xutut»,  D aryesh  M uham m ad  b in   D o ‘sm uham m ad  B uxoriyning  «Favoyid 
ul-xutut»,  M unis  Xorazm iyning  «Savodi  ta ’Iim»  asarlari  tufayli  yangi  xat 
uslublari  m uom alaga  kiritildi.  A rab  yozuvining  uzoq  asrlik  ta k o m ili,  tadriji 
va  estetik  zavqbaxshligi  shu  darajaga  borib  yetdiki,  yozuv  shakllari  shoirlar 
ijodida  badiiy  ifoda  vositasiga  aylandi.  Bu  S harqning  G 'a rb g a   nisbatan 
oldinroq  gullab-yashnaganligi,  S h arq   davlatlarida  yozm a  kom m unikatsiya 
m ukam m al  rivojlanganligi,  q o 'ly o zm a  kitoblarni  k o ‘p  nusxada  k o ‘chirish 
tajribasi  q aro r  topib,  boyib  borganligi  keyinchalik  bosm a  sta n o k   kashf 
qilinishiga  asos  b olganligini  ko‘isatad i.
Adam   M es  o ‘z  m a ’lum otlarida  kitoblar  keng  m a ’naviy  oziq  m anbayi 
sifatida  kishilarga  nihoyatda  zarur b o ‘lganligi  to ‘g ‘risida  yozadi:  «Taxm inan
III  (IX )  asrlam ing  o ‘rtalarida  A li  ibn  Yahya  al-M u n a ijim   o ‘z   m ulkida 
ajoyib  kutubxona  ochadi  va  unga  «X azinat  al-hikm a*  —  h ik m a tla r  xazinasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---