yetkazuvchi e lc h iia r, otliq lar, choparlar, ja rc h ila r, qorovullar, savdogarlar,
sayyohlar singari y o rd am c h ila ri bç'lgan.
U shbu o ‘r in d a «om m aviy kom m unikatsiya* tushunchasiga e ’tibor
beraylik. O m m av iy kom m unikatsiyani om m aviy axborot vositalari: kitob-
lar, ju rn allar, g a z e ta la r, radio, televidenie va in te rn e t sifatida izohlash — bu
tu sh u n ch an in g z a m o n a v iy talqinidir. D astlabki Yevropa usulida chop
etilgan bosm a k ito b e s a XV asr o'rtalarid a paydo bo ‘ldi. Bu ja h o n fanida
jurnalistikaning vuju d g a kelish vaqti, deb baholanadi.
A gar biz « o m m av iy kom m uiiikatsiya* deg an d a oddiy m a ’n o n i, ya’ni,
om m aviy ta rz d a ta rq a tila d ig a n m a ’lum otni oladigan b o ‘lsak, o ‘rta asrlarda
kitob, va’zxonlik, ja rc h ila r, qolaversa, baxshi va shoirlar orqali ta rq a ti
ladigan axbo ro tn i h a m om m aviy kom m unikatsiya doirasiga kiritish o ‘rinli
b o ’lardi.
«K om m unikatsiya* lotin ch a so'zdan oliiigan b o ‘lib, «m uloqot», «xa-
bar*, «aloqa* m a ’n o la rin i anglatadi. Ijtim oiy kom m unikatsiya — b u m a ’lu
m otni ongli rav ish d a b ir o d am d an boshqasiga yoki k o ‘pchilikka uzatishdir.
O m m aviy k o m m u n ik atsiy a o ‘rta asrlardagi davlatchilik rivojlanishida asosiy
om il b o lg a n , lek in kom m unikatsiyaning shakllari, turlari va rivojlanish
yo'nalishlari h a r qaysi m intaqa, davlatda m a ’Ium darajada o 'ziga xos
xususiyatlarga ega b o ‘lgan.
«Ijodiyot asoslari* kitobi m ualliflarining yozishicha, «Yer kurrasida
m ilodning boshida 230 m ln, 1830-yilda esa lm lrd kishi yashagan»^. B un-
d an xulosa ch iq arish m u m k in k i, biz o ‘iganayotgan d av r o'rta la rid a , ya’ni,
XI asr oxirida y er y u z id a taxm inan 4 8 0 -5 0 0 m ln , y a ’ni, bugungi kunda-
gidan 12 m arta k a m o d a m b o ‘lgan. Shunga m uvofiq ravishda 0 ‘zbekiston
b o ‘yicha tax m in a n 2 m ln , ya’ni, bugungi T o sh k en t aholisidan ham kam roq
od am yashagan. H o zirg i M arkaziy Osiyo hud u d id a esa b o r-y o ‘g ‘i 4 m ln
aholi b o lg a n .
S hu bois o m m a v iy kom m unikatsiya ham , tabiiyki, o ‘sha davrlarda
bugungidan b o sh q a c h a shakllarda b o ‘lgan. Bir n ec h a yuz yoki bir necha
m ing od am u c h u n bevosita yoki bilvosita axborot tarqatish om m aviy
kom m unikatsiyaning ch in a k a m om ili b o iib xizm at qilgan. M atbuot va
elektron vositalar d av ri b o lm is h bugungi k unda b unday ishni o ‘z nom i
bilan atash ay n an jo iz hisoblanadi. N azarim izda, om m aviy ko m m u n i
katsiya tu sh u n ch asig a tarix iy nuqtayi nazardan yondashiladigan bo'lsa, u
yanada ilm iyroq m a ’n o kasb etadi. Ya’ni, o ‘sha vaqtlarda yuzlab va
m inglab o d am lar tu rli y o ‘llar bilan m untazam ravishda axborot olib
turganliklarini o m m a v iy kom m unikatsiya deb atash m um kinligi shub-
hasizdir. A gar o 'r ta asrla rd a m usulm on Osiyosidagi aholining ikkinchi
yarm i, ya’n i, a y o llar ijtim oiy hayotdan deyarli ajratib q o ‘yilganligini va
yangiliklam i u la r b ev o sita o ‘zlariga yaqin erkaklardan eshitganliklarini
hisobga oladigan b o ‘lsak , bu fikr to ‘g ‘ri elan lig i m a ’Ium b o ’ladi.
1
Jo'rayev N., Azizov Sh. Ijodiyot asoslari (Shaxs va jamiyat). Ma’rifat-
madadkor. T.: 2003, 334-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Shunday qilib, o ‘rta asrlarda m u su lm o n m am lakatlaridagi o m m a v iy
axborot haqida tarixiy asarlarga asoslanib, quyidagicha taxm in q ilish
m um kin. Bir n ec h a yuz yoki m ing o d am n i q am rab olgan axborot ja ra y o n i
om m aviy kom m unikatsiya deb hisoblanadigan bo'lsa, bunday h o lla r o 's h a
vaqtlarda te z -te z uchrab turardL A yniqsa, zarur va foydali ax borot ni
xonlar, am irlar, podsholar, sultonlar, m arkaziy va m ahalliy m a’m urlar, sa r-
kardalar, boshqa m anfaatdor shaxslar ta rq a tg an lar. Shu tufayii h o k im iy atlar
u chun z a ru r ijtim oiy fikrni, keng xalq o m m asin in g hukm dor qatlam u c h u n
qulay fe’I-atvor qoidalari, turm ush ta rz in i shakilantirishga erishish m u m k in
bo'lgan.
Ommaviy kommunikatsiya va M usulm on Renessansi. G 'a rb lik ayrim
o lim lar V I—XV asrlarda Osiyo ijtim oiy hayo tid a yuz bergan fan, d in iy
ta ’lim ot, sh e ’riyat, adabiyot, tibbiy ilm va boshqa sohalar tara q q iy o tin i
«renessans», ya’ni uyg'onish deb b a h o lash n i xohlashmaydi. U larn in g
fikricha,
h ar bir ijtimoiy yuksalish q iy o sa n Yevropa R enessansiga
o ‘*shagan b o ‘lsagina uni uyg'onish deb a ta sh m um kin. Albatta, V II—X V
asrlar m usu lm o n mam lakatlaridagi t a ’lim va m adaniyat ravnaqini X V I—
XVII asrlardagi Y evropa taraqqiyoti bilan b arobar qo'yib b o ‘lm aydi.
X ususan, tabiiy-ilm iy kashfiyotlar nu q tay i nazaridan olib q aralganda,
bunday b o 'lish i m um kin ham em as: davrlar, m adaniyatlar, o 'ich o v lar b ir-
biridan o sm o a bilan yercha farq qiladi. B iroq V—XV asrlarda O siyoda
yaqqol n am oyon b o ‘lgan noyob yuksalishning aham iyati ja h o n ta m a d d u n i
tarixi u c h u n sh u q ad a r katta boMgan va h a r jih a td a n e ’tiro f etilganki, ay n a n
yevropalik xolis mutaxassislar birinchi b o ‘lib bu davrni M u su lm o n
R enessansi davri deb ta n olishdi.
O m m aviy kommunikatsiya va o ‘r ta a s r daviatlari. Jo n D yui bildirgan
fikriga asoslanib aytadigan bo'isak, o d a m la r oT tasid a m uom ala, o m m av iy
kom m unikatsiya vujudga kelmasa, davlat m iqyosida yoki u ndan k en g ro q
ko'lam da m adaniyat, fan va ta ’lim da rivojlanish yuz bermaydi. A xborotni
om m aviy ta rq a tish , o 'za ro oldi-berdi y o 'lg a qo'yilm as va xalq o m m a si
biron b ir g ‘oya atrofida birlashm as e k a n , u m u m an , jam iyat yuzaga
kelm aydi va yasham aydi ham.
M a’lum ki, o ‘rta asrlarda m usu lm o n O siyosi hududida bepoyon va
kuclili davlatlar yuzaga kelgan, ravnaq to p g a n va payti kelib inqirozga yuz
tutgan. U larga T ohariylar, Som oniylar, Q oraxoniylar, Faznaviylar, S alju -
qiylar, X orazm shohlar, Chingiziylar, T em u riy lar, Shayboniylar h u k m ro n lik
qilganlar. D em ak , om m aviy kom m unikatsiya tizim i yaxshi yo'lga q o ‘y il-
m aganda, bu davlatlardan birortasi q a ro r to p m a g an va u m r k o ‘rm ag a n
bo'lardi. Shu narsa ayonki, m azkur d av latlar ta rg 'ib o t va tashviqotsiz, faqat
qam chi va q ilich kuchi bilan yashashi va m ustahkam lanishi m u m k in
em asdi.
A lbatta, qabila va elatlam i z o ‘ravonlik bilan bo ‘ysundirish u suli
barham to p m a g an edi. H atto, goho u avj oldirilgan paytlar ham b o 'lg a n .
A m m o bu davrlarda sog‘lom aq l c h e td a qolib, faqat kuch ishlatishga
tayanilgan, deyish xato bo‘lar edi. T arbcdan yaxshi m a’lum ki, b u n d a y
hokim iyat va h ukm dorlar uzoqqa bo rm ag an . A ksincha, om m aviy ijtim oiy
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |