va siyosiy axborotni t o ‘plash, ishlab chiqarish va o ‘z vaqtida tarqatish
yaxshi yo ‘lga qo ‘y ilishining ah a m iy a ti va rolini hisobga olib ish k o ‘rgan
hokim iyat uzoqroq h u k m surgan. 0 ‘sha davrdagi k o ‘plab dav iatlam i bunga
m isol qilib keltirish m u m k in .
Bu haqda buyuk sa rk a rd a Am ir T em ur o ‘z «T uzuk*landa bejiz
quyidagilarni yozm agan: «A m r qildimki, m ingta tezy u rar tuya m ingan,
m ingta o t m ingan y elib-yuguruvchi kishini c h o p q u rc h i, m ing nafar
te zy u rar piyodani (c h o p a r) yetib tayinlasinlarki, tu rli m am lakatlar, sarhad-
larníng xabarlarini, q o ‘s h n i hukm dorlarning m aqsadlarini va niyatlarini
bilib, huzurim ga kelib, x a b a r qilsinlar, toki biror voqea, k o r-h o l yuz ber-
m asidan b urun c h o ra va ilojini qilaylik*1. Q isqacha aytganda, so ‘z bilan
uqtirish, targ‘Íbot ish larin i bajarish, ommaviy kom m unikatsiya vositasidan
foydalanish b o ‘lm aganida, n o m la ri zikr etilgan davlatlarning yuzaga kelishi
va h u k m surishi m u m k in em asdi.
M a ’m uriy boshqaruvning kommunikativ tab iati. 0 ‘rta asrlarda m a -
m u riy boshqaruv z a ru r tu z ilm a yaratish va uning y ordam ida xon va
am irlarning farm onlarini m asjidlar, maydonlar, b ozorlar, guzarlar, boshqa
gavjum joylartia o g 'za k i y o k i y ozm a xabar eltuvchi c h o p a rlar vositasida
o v o za qilish yo‘li bilan am alg a oshirilgan.
.
M a ’lum ki A rab xalifaligi davrida V II-X V asrlarda m arkaziy hoki
m iyat va viloyat ho k im lik larid a sakkiz-o‘n tadan d evon (hozirgi vazirlik va
hokim liklarning bosh q arm alarig a o ‘xshash m uassasalar) b o ‘lgan va ularning
asosiylaridan hisoblangan «devon al-borid* hozirgi p o c h ta va kom m uni
katsiya vazirligiga o ‘xshab ketgan. H ukm dorga eng yaqin m ulozim lardan
sanalgan ushbu d evon rah b a ri b arc h a davlat yozishm alarini olib borgan.
D evonda b itta m a tn b e s h -o ‘n va undan ko‘proq nusxada ko ‘chirilgan.
M asalan , taniqli m u a rrix B ayhaqiy o ‘zining *Tarixi M a s’udiy» (XI asr)
k itobida sulton M as’ud o ta si M ahm udning harbiy z a farían haqidagi kerakli
axbo ro tlan ii quyidagicha tarqatganligini aytadi. «S arhang A bu AJi Qutyol
ded ik i, bu xabar b a rc h a viloyatlarga yozib tarq atilsin va o ‘z xattda
eslatadiki T eginoboddan x ab a r kelishi bilan Sind va H indistonga, shu-
n ingdek F azna, Balx, T o h a risto n va Guzgon viloyatlariga y u b o n sh uchun
o 'n ta d a n ro ‘yxat tu z ilsin , to k i bu voqea m uhim ligi b a rc h a joyda birdek
m a ’lum b o ‘lgay»2. X a tla m in g asi nusxalari h am da ko ‘ch irm a nusxalar
k am d an -k am h ollarda h u k m d o m in g o ‘zi to m o n id an yozilardi, odatda
ularni uning o g ‘zidan k o tib la r yozib olar edilar, so ‘ngra eng m uhim lari
im zolanib yoki b irin c h i shaxsning o ‘z muhri bosilib ta sd iq la n ar edi.
V iloyat, n o h iy a la m i boshqarishga ruxsatnom ani om m aviy tarzda
to p sh irish m a ’m uriy b o shqaruvdagi ommaviy kom m unikatsiyaning eng
keng tarqalgan u su llarid an boMgan. Bular xatlar, y o rliqlar yoki shiinga
0 ‘xshagan hujjatlar b o ‘lib, ko‘p incha um um iy n o m bilan «noma» deb
yuritilgan. «Abu M u slim jangnom asi» nom li xalq k itobida bu haqda bir
1 Temur tuzuklari. T.: G ‘. G 'ulom nomidagi nashriyot, 1996, 117-bet.
2 BaftxaKH A6yji H
c t o p h h
Macbyzia. M.: «HayKa*,I969, 76-c.
www.ziyouz.com kutubxonasi
q a to r m isoliar bor. A sarda Xalifa M arvon to m o n id a n X u roson hokimligiga
N asri Sayyorning ta y in l^ iish i haqida shunday deyiladi: «Alqissa, M arvon
m unsliiyni talab qilib aytdiki, agar h ar kim M u h a m m a d T o h ir X o‘jandiyni
A buturobiy desa, tillni orqasidan tortib olurm an, d e b b u sh a rt birla nom a
bitib, X ojani vazir q ildi va yana hukum at M arv sh o h jah o n n i chorsad
darchorsad m ulki X urosonni N asr otig‘a bitib, n o m a n i tojig'a ustuvor
qildi. H am a sipohlar va ham a pahlavonlar m uborakbodlik qildilar»1.
Shveysariyalik taniqli olim Adam M esning « M u su lm o n Renessansi*
nom li yirik kitobida om m aviy kom m unikatsiyaga o id k o ‘plab misollarni
k o ‘rish m um kin. M u allif B ag'dod xahfaligining X—X I asrlardagi hayotidan
hikoya qiladi. U o ‘sha vaqtda yozilgan ko‘plab ish o n c h li asarlar m az-
m unini boshqa m anbalardan o 'rg a n ib chiqqan. T arix g a o id bu noyob kitob
c h u q u r Umiyligi bilan kishi aqlini hayratga soladi. A m m o A dam M es o 'z i
ijodi davom ida o'rg an g an oU m lam i arablar deb ataydi. B un d a, albatta, ular
Arab xalifaligiga qaram hududlardan ekanligi va asarlari arab tilida
yozilganligi nazarda tutllgan. Lekin ular safida k o ‘plab forslar, turkiylar,
ju m lad a n , Ibn Sino, X orazm iy, B eruniy ham b o ‘lgan.
K itobda xalifa A dud ad -D av la (982-yilda vafot etg an ) haqida shunday
deyilgan: «K atta davlatni yaxshi boshqarish niyatida h u k m d o r sifatida u
aloqa xizm atini ta ’m inlashga e ’tib o r qaratadi. X atni kecli keltirgan chopar
ja zo la n ar edi. Shu tariqa «nom a»ning S herozdan B ag‘d odga yetti kunda
yetkazilishiga erishildi, buning u chun esa kuniga 150 ch aqirim dan y o 'l
•bosishga to ‘g ‘ri kelardi»2. Adam M es o ‘z asarida Q u d a m isnili m uallifning
927-yilda yozilgan kitobidan m isol keltiradi, u n d a o lim o ‘sha zam ondagi
p o ch ta xizmati va unga rahbarlik qilishni tavsiflaydi: «B osh pochta idorasi —
«devon al-borid», uning boshlig‘i pochta y o ‘llari am ald o rlari ustidan
nazorat qiladi va u lam in g m aoshini bejgilaydi. X alifaning sayohatlari
davom ida yoki harbiy yurishlarida uning m aslahatchisi m artabasiga erishish
u chun, eng a w a lo , h u k m d o r xalifaning ishonchini q o z o n m o g ‘i kerak, zero,
c h o r atrofdan kelgan xabarlam i joy-joyiga yuborish va pochtm eystrlar —
«ashob al-borid» chaqiruvlar va boshqa xabarlar xalifaga taq d im etilishini
t a ’m inlagan»3. Davlat boshqaruvida xatlar va boshqa hujjatiardan xattotlar
yordam ida kerakli m iqdorda nusxa d is h uchun a lo h id a saroy qurilgan.
M uham m ad N arshaxiy o ‘zining m ashhur «B uxoro tarixi* asarida
guvohlik berishicha, A rab xalifaligi m am lakatlarida p o c h ta xizm atiga rah
barlik lavozim i V III asrdayoq m avjud b o ‘lgan. M u a llif yozishicha, «aloqa,
xat-xabar ishlari bu haqda xalifaga xabar yuboradi»4. P o ch ta boshlig‘i
(o 'sh a yillarida Buxoro hukm dori T og‘shoda b o ‘lgan ed i) xalifa M ahdiy
nom iga yuborgan xatida aytganki, «Buxoro q ishloqlari b o ‘ylab M uqanna va
uning o q libosii odam lari q o ‘zg‘oloni yoyilm oqda*. B u voqea 7 7 5 -7 8 5 -
yillar oralig‘ida b o ‘lib o ‘tadi.
1 Abu Muslim jangnomasi. T.: «Yozuvchi*. 1992, 83-bct.
1
Меч. А. Мусульманский Ренессанс. М.: «Наука»,1973, 76-е.
’ O’sha manba, 204-bet.
4 Narshaxiy. Buxoro tarixi. T.: «Fan», 1966, 19-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |