0 ‘sha d a v rla rd a bugungi musulm on o la m id a eng m ashhur dargoh deb
hisoblangan a l-A z h a r dorilfununiga asos „solindi. Adam M es bu borada
shunday d alilni keltirad i: «M isrda ham sh u n d a y akadem iyaiar ta ’sis etil-
gandi, m asalan, a l-A z iz 378-988-yillarda al-A z h ar m asjidi yonginasidan
uy sotib olad i v a u n d a o ‘ttiz besh nafar shariat tolibi u ch u n m u n iw a t
asosida o ‘quv y u rti o c h a d i, toliblar har ju m a n am o zid an keyin m asjidda
ilmiy m unozara q ila r edilar. Shu tariqa IV X asrlarda islom olim lari m ak-
tabi vujudga kelib, bugungi kunda ham u aham iy atin i yo‘qotgan em as»1.
1004-yillarda xalifa al-H akim Q ohirada D ar al-ilm barpo etdi.
M a ’lum ki, M a rk a ziy O siyo hududlarida h am shunday ilm dargohlari, m a-
salan, X o razm d a M a ’m u n akadem iyasi, keyinchalik S am arqandda U lug‘-
bek rasadxonasi yaratildi.
D avlat o ‘qu v y u rtla rid a n tashqari xususiy akadem iyaiar ham bunyodga
kela boshladi. S h u n d a y bilim m arkazlaridan b irining asoschisi «bag‘dodlik
S harif a r-R o z iy u y erd a ishlaydigan barcha o lim larni o ‘z hisobidan m aosh
bilan ta ’m inlardi. O lim lar, kotiblar va m uqovasozlarga yana b ir xususiy
akadem iya sohibi - v azir Ibn Qillis oyiga 1000 d in o r berib turgan*2. Endi
eslatib o ‘ta m iz k i, O siyodagi eng birinchi akadem iyani 531 yilda E ron shohi
Xusrav A nushervon I ochgan edi. 529-yilda R im hukm dori Y ustinian
taxm inan 900-yil faoliyat olib borgan P lato n akadem iyasini tugatgach,
uning olim lari ishsiz qoladilar. Xusrav A nushervon I u lam i E ronga tak lif
qiladi va u la r u c h u n ikkita akadem iya tashkil etadi. Birida A flotun
akadem iyasidan o lti o lim taniqli faylasuf D am askin boshchiligida faoliyat
k o'rsata boshladi. Bu hoi ja h o n tam adduni taraqqiyoti u chun bebaho
im koniyat kasb e ta d i. 0 ‘z vatanida ta ’qibga uchragan antik fan Osiyo
zam iniga ko‘c h ib o ‘ta d i va bu yerda yangi negiz h am da shaklda nvojlana
boshlaydi. O siyo o lim la ri faoliyatming asosiy y o'nalishlaridan biri A rastu
va antik m a d a n iy a tn in g boshqa nam oyandalari asarlarini fors va arab
tillariga ta ijim a e tish b o ‘ldi.
0 ‘rta asrlarda om m aviy kom m unikatsiyaning xarakteri a n c h a ilmiy
shaklda b o ‘lib, o 's h a zam onlardagi mutafakkirla* uzatiladigan m a’lum otlar
xolisligi va a n iq lig in in g aham iyatini tu sh u n a r edilar. Adam M es ikki
m ashhur ju g ‘rofiya o lim i xususida yozarkan, ularning har ikkalasi ham
m avzuning m axsus ad a b iy jarayonlarini tushu n ish larin i aytadi: a l-M u q a d -
dasiy uni qisqa va a n iq baholaydi, Ibn H avkal esa barcha m a sh h u r va
taniqli k ito b lam i o ‘q ib chiqadi, am m o saltanatdagi tartib va urf-o d atlam i
bilishda eh tiy o jin i q o n d ira oladigan bironta kitob uchratm aydi. U Ibn
X ordadbeh a l-Ja y h o n iy va Q udom lam ing kitobini q o kldan q o ‘ym agan.
Ikkalalari asarlarin in g tili ham oldingi m ualliflar q o ‘lyozm alariga qara-
ganda d u ru stro q ish lab chiqilgan va til m aqsadga erishuvga m ahorat bilan
y o ‘naltirilgan b o ‘lishi kerak, deb hisoblaganlar. A l-M uqaddasiyga nisbatan
1 Mcu A O'sha manba, 152-bet.
J Fazlallax ibn Ruzbexan Isfaxani. Mexmannamai Buxara. M.: «Nauka., 1976,
157-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ïb n Havkal bunga xiyla oson erish g an » 1. 0 ‘sha davrlardagi asarlarn in g
ilmiyligi haqida Beruniy ham yaxshi fikrfar biidirgan. A dam M es X I asr-
dagi kitoblar xususida xabar beradi: «Shu v aq tlar atrofida F azn a d an bo sh -
langan harbiy yurishlar m unosabati bilan al-B eru n iy ham H indiston h aqida
birinchi va yagona kitobni
yo
2d i
U n in g fikricha, m ahalliy m ualliflar «o‘z
kitoblarini u qad ar jiddiylik bilan va uslubiy qilib yozm aydilar, nuqul
chekinishlar qilaverib, bolalarcha sodd alik k a boradilar, qim m atli gavham i
oddiy toshga aralashtirib yuboradilar», d eb h indlardan gina qiladi olim . Al-
Ja h iz va a l-M a s’udiy ham hindlarga o ‘xshab yozganlar. A l-B eruniyning bu
ginasi arab tilidagi taraqqiyotdan va k u c h la m in g b ir m aqsadga ja m la n g a -
nidan guvohlik beradi»2.
0 ‘rta asrlarda boshqa m ualliflar h am fan va ta ’Iim sohasida o m m aviy
kom m unikatsiyaning muhimligi, ilm iyligi h aqida yozganlar. M asalan,
«Tarixi M as’udiy» muallifi o ‘z k itobxonini nazarda tutib: « 0 ‘sha darajaga
yetishish va itm ni egallash uchun u o ‘zin in g bor qalb q o ‘rini ayam asligi
kerak, ch u n k i t a ’limsiz inson og‘ir m usibatga giriftor boMishi m u m k in ,
Alloh tao lo unga o ‘tkir zehn, kuchli aql a to etib q o ‘yibdi va u h a r q an d ay
ilm ni o ‘zlashtirib, yuksak darajalarga erish m o g ‘i m um kindir»3. B u fikr
M irzo U lug‘bekning hadisi sharifga ta y an ib , «Ilmga intilm oq — h a r b ir
m uslim va m uslim a uchun farzdir»4, d eb m usulm on ahliga qilgan d a ’vati
bilan ham ohang.
Bayhaqiy o ‘z asarlarini ilmiy yozishni B eruniydan o ‘rganganligini ham
ta ’kidlaydi: «Ancha ilgari ustoz A bu R ay h o n q o ‘li bilan yozilgan kitobni
ko'rgan edim , u so‘z ma’nosini c h u q u r biladigan va asl m ohiyatni te ra n
tushunadigan odam edi, handasa va falsafada o ‘sha vaqtda unga leng
keladigani yo‘q edi, u hech bir narsani tavakkaliga yozmasdi. S o ‘zning
uzayib ketisliiga sabab shuki, men bu «Tarix*ni g'oyat ehtiyotkorlik va q u n t
bilan o ‘qib chiqdim *5. Bundan tushuniladiki, kitoblardagi om m aviy k o m m u -
nikatsiya, shuningdek, kom m unikatsiyaning ilmiyligi fan va ta ’Iim yo‘n a-
lishida om m aviy munosabatlar sam arador bo'lish i uchun asosiy om ildir.
Bu sohadagi ommaviy kom m unikatsiya haqida boshqa m ualliflar ham
aytib o ‘tishgan. M uarrix Fazialloh ibn R uzbexon Isfahoniy o'zin in g «Buxoro
m ehm onnom asi» kitobida XVI asr boshida Shayboniyxonning T urkiston
cho'lidagi qozoqlar ustiga yurishlarini tasvirlaydi. 1509-yillarda S haybo-
niyxon Sam arqandga qaytadi, bu h aq d a Isfahoniy shunday yozadi: «Yer
yuzidagi barcha sultonlam i bir joyga to 'p la b , olim lar m a ’ruzasini tinglash
niyatini izhor etdi. Turli m unozarayu m unoqashalar avjiga chiqdi. O lim lar,
fan arboblari, zodagonlar va eng m o 'ta b a r zotlar m urakkab m asalalam i hal
etishga kirishdilar va belgilangan ta rtib d a m ubohasani boshlab yubordilar.
U shbu yig'inda tengsiz aql sohibi sam arqandlik olim larni q o ‘llab -q u w atlash
1 Mes A. 0 ‘sha manba, 231-bet.
2 Mes A. 0 ‘sha manba, 233-bet.
3 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 104-bet
4 Mirzo Ulug'bek. To‘rt ulus tarixi. T.: «Cho'lpon* ,1993, 117-bet.
* 0 ‘sha manba.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Dostları ilə paylaş: |