Ziya göyalp t ü r k ç Ü L ü y ü n ə s a s L a r I
Yüklə 28,83 Kb. Pdf görüntüsü
|
stana keçir. Ancaq sömürgəçiliyə (müstəmləkəçiliyə) qarşı çıxdığı na görə ingilislər tərəfindən burada həbsxanaya salmır. Həbsdən buraxılandan sonra ABŞ-da, Londonda, Parisdə oldu. Parisdə qə zet çıxartdı (Məhəmməd Əbduh ilə birlikdə). Buradan Rusiya və trana keçdi. İranda olarkən ölkədən xaric edildi. Nəhayət, 1892-ci ildə Əbdülhəmid xan onu Türkiyəyə çağırdı. Əfqani ömrünün axı rma qədər İstanbulda yaşadı. 1897-ci ildə burada öldü. Cəmaləddin Əfqani imperializmə, sömürgəçiliyə qarşı barış maz mübarizə aparırdı. O, bütün müsəlman xalqlarını Osmanlı dövlətinin rəhbərliyi altında birləşməyə çağırırdı. Əfqani irəli sürürdü ki, yalnız bu yolla əldə edilən İslam birliyi imperializmə qarşı müvəffəqiyyətlə mübarizə apara bilər. Cəmaləddin Əfqaninin fikirləri və fəaliyyəti milli şüurun güclənməsinə böyük təsir gös tərdi. Bu işıqlı zəkaya malik olan adam bir sıra dəyərli əsərlər yazmışdır. 23. David Leon Kain (1841-1900) görkəmli fransız türko loqu və romançısıdır. Milliyyotcə yəhudidir. 1878-ci ildə D.L.Kain Suriyaya səfərə çıxır və üç il Suriya və ona yaxın yerlərdə elmi araşdırmalar aparır. Bu zaman onda türk dilinə və türk tarixinə güclü maraq yarandı. Bu məsələlər ilə bağlı bir sıra elmi əsərlər yazdı. L.Kain türk dili və tarixi haqqında yazı larını Amerika jurnallarında çap etdirirdi. 1873-cü ildə birinci Beynəlxalq şərqşünaslar konqresində çıxış etdi. Ümumiyyətlə, onun türk dili və tarixi sahəsində elmi və ədəbi fəaliyyəti 1876-cı ildən (ilk Konstitusiyanın elanından) sonrakı dövrdə türk elmi və ədəbi çevrəsində, türk düşüncəsində böyük təsir yaratdı. Ancaq iki əsəri Turançılıq və Türkçülük fikirlərinin, türk milli şüurunun inki şafında çox böyük rol oynadı. Bu əsərlərdən birincisi 1876-cı ildə nəşr edilən «Göy Sancaq», sonra isə «Göy Bayraq» adları ilə türk dilinə çevrilmiş romandan, ikincisi isə 1886-cı ildə fransızca çıxan və türk dilinə çevrilərək «Asiya tarixinə giriş. Türklər və Monqol lar» adı ilə nəşr edilən tarix əsərindən ibarətdir. Türklər ilə bağlı başqa bir romam isə «Yeniçəri Hasaıı»dır (1891). 1893-1900-cü illərdə nəşr edilən 12 cilddən ibarət «Dördüncü yüzildən günümüzə qədər ümumi tarix»in 11 -ci cildində Türkiyə bölümünü də L.Kain yazmışdır. Cümhuriyyət dövründə Türkiyədə dil və əlifba sahəsində is lahatlar keçirilərkən L.Kainin 1873-cü ildə Beynəlxalq şərqşünas lar konqresinə verdiyi məlumatın əhəmiyyəti daha da artdı. Atatürkün tapşırığı ilə «Fransa ari dilləri qabaqlamış olan ləhcənin 150 Turan mənşəyi» adı altında türk dilinə çevrildi. «Günəş-dil nəzə- riyyəsi»nin meydana çıxmasında konqresə verilən bu məlumatın rolu oldu. 24. Nəcib Asim Yazıksız (1861-1935) göz önünə tutulur. Nəcib Asim Türkçülük, millət ülküsü uğrunda yorulmadan müba rizə aparmış mütəfəkkirlərimizdən biridir. Nəcib Asim bəy hərbi məktəbdə oxumuş, bir müddətdən sonra hərbi xidmətdən ayrıl mışdır. 1908-ci il Gənc Türklər inqilabından sonra Nəcib Asim bəyin çalışmaları daha coşqun xarakter aldı. İstanbul Universite tinin professoru oldu, türk tarixi və türk dili tarixindən dərs dedi. 1908-ci ildə onun başçılığı ilə «Türk Dərnəyi» («Türk cəmiyyəti») yaradıldı və 1909-cu ildə isə eyni adda jurnal nəşr edildi. Nəcib Asimin başçılığı ilə nəşr edilən «Türk Dərnəyi» jurnalı dilin sadə ləşdirilməsi uğrunda mübarizə apardı. Nəcib Asim bəy bir çox elmi əsərlər, o cümlədən məktəblər üçün kitablar yazmışdır. Ümumiyyətlə, onun 40-a qədər əsəri nəşr edilib. L.Kainin ünlü «Göy Bayraq» romanını və «Asiya tarixinə giriş»i ilk dəfə türk dilinə çevirən Nəcib Asim bəy idi. O, fransız dilini dərindən bilirdi. Türk tarixinə və Türk ülküsünə dair «İqdam» qəzetində çap etdirdiyi məqalələr böyük maraq doğurmuşdu. Digər mətbuatda da fəal çıxış edirdi. Nəcib Asim bəy 1935-ci ildə 74 yaşında öldü. 25. Jümalist-qəzetçi Əhməd Cevdət bəy 1862-ci ildə İstan bulda anadan olmuşdur. Bütün həyatı boyu Türkçülük ülküsü uğrunda çalışmışdır. Əhməd Cevdət bəy 1894-cü ildə «İqdam» qəzetinin nəşrinə başladı. «İqdam» dövrün ən ünlü qəzetlərindən biri oldu. Uzun müddət qəzetin nəşrinə başçılıq etdiyinə görə Əhməd Cevdət bəyə «İqdamçı» adı verildi, «ittihad və Tərəqqi» partiyasına qarşı müxalifətdə olduğuna görə 1909-cu ildə xaricə getməyə məcbur oldu və Türkiyədə Respublika dövrünə qədər İsveçrədə yaşadı. Nəşriyyat işində bəzi texniki yenilikləri Türkiyəyə ilk dəfə gə tirən Əhməd Cevdət bəy idi. 1935-ci ildə Ankarada vəfat etmişdir. 26. Əmrullah əfəndi (1858-1914) maarifçi və dəyərli filosof alimlərdən biridir. 1902-ci ildə «Mühit-ül maarif» (Maarif mühiti) adlı bir ensiklopediya hazırlayıb nəşr etdirdi. İkinci Əbdülhəmidin təzyiqinə görə xaricə getdi. 1908-ci il inqilabından sonra vətənə qayıtdı və millət vəkili seçildi, iki dəfə maarif naziri oldu, universi tetdə dərs dedi. 151 27. Fuad Raif (Kösoraif) bəy (1872-1949) türk dilindən bütün yabançı sözlərin çıxarılmasını irəli sürən təmizləməçilərin öncüllə rindən (liderlərindən) biridir. Fuad Raif bəy 1909-cu ildən nəşrə başlayan «Türk Dəməyi» jurnalında öz görüşlərini təbliğ edən ya zılar ilə fəal iştirak edirdi. Sonralar o, mövqeyini bir qədər yumşal tdı. 28. Təsfiyəçilik. Ərəbcə «təsfiyə (tasfiyə)» sözündəndir. Ço- xanlamlıdır. «Təsfıyə»nin bir anlamı da «saflaşdırma», «arıtma», «durulaşdırma», «təmizləmə»dir. Yəni hər hansı bir şeyin, bir ictimai hadisənin başqa, yabançı ünsürlərdən təmizlənməsi. Z.Göyalp da bu anlamda işlətmişdir. «Təsfiyəçi» dedikdə isə bu cür təmizləmə işinin tərəfdarı başa düşülür. Buna görə biz «təsfiyə- çi»nin qarşılığı olaraq «ləmizləməçi» sözünü işlətdik. «Təsfiyəçiliy- in» qarşılığı isə «təmizləməçilik» olur. Söhbət dildən getdikdə, yəni «dildə təsfıyəçilik-tomizloməçilik» dedikdə isə dilin başqa, yabançı ünsürlərdən təmizlənməsi işi başa düşülür. «Saflaşdırmaçılıq», «saftürkcəçilik», «an dilçilik» də bu anlamdadır. 29. Ekseranto: bütün millətlərin asanlıqla istifadə edə bilməsi üçün 1887-ci ildə polyak həkim L.Zamenhof tərəfindən yaradılmış süni dil, «Esperanto» ispancadır, L.Zamenhofun ləqəbi idi (dok tor Esperanto). 30. Qəzetçi və yazıçı Ali Kamal (1869-1922) İstanbuldakı siyasi fəaliyyətinə görə 1889-cu ildə Hələbə sürgün edilmiş və orada beş il müəllimlik etmişdi. İstanbula qayıtdıqdan sonra, 1894-cü ildə Parisə qaçdı. Oradan Brüsselə, sonra Qahirəyə gəldi. Qahirədə olarkən orada «Türk» qəzetini nəşr etməyə başladı. Əli Kamal İs tanbulda çıxan «İqdam» qəzetində də yazılar dərc etdirirdi. 1908-ci ildə stanbula qayıtdı. «İttihad və Tərəqqi» partiya sına qarşı çıxdı, «Iqdam»da partiyanı tənqid edən yazılar çap et dirdi. O, milli-azadlıq hərəkatına və onun öncülərinə-liderlorino də mənfi münasibət bəsləyirdi. Türkçülərə qarşı çıxan Əli Kamal mil li-azadlıq hərəkatının qələbəsindən sonra yaxalandı və 1922-ci ilin noyabr ayında İzmitdə Linç mühakiməsi ilə cəzalandırıldı. 31. Görkəmli tarixçi, yazıçı və siyasi xadim Yusif Akçura 1876-cı ildə Simbirskdə anadan olmuşdur. Kiçik yaşlarında atasını itirdikdən sonra, 1883-cü ildə anası ilə birgə İstanbula gedir. İstanbulda ilk və orta təhsil aldıqdan sonra ali hərbi məktəbə girdi. Təhsil illərində Avropadakı Gənc Türklər ilə əlaqəsinə görə Liviy aya, Tripoli şəhərinə sürgün edildi. Ancaq oradan Parisə (yoldaşla rı Əhməd, Fərid və Zühdü ilə birlikdə) qaçır. Parisdə siyasi elmlər məktəbinə girir. Bu təhsil illərində Gənc Türklərin Paris və Qahi 152 rədə çıxan «Məşvərət» və «Şurayi-Ümmət» qəzetlərində tez-tez çı xış edir. Yusif Akçura Parisdə təhsilini başa çatdırdıqdan sonra Ka zana gəldi. Kazanda olarkən özünün ünlü «Üç tərzi-siyasət» (Üç siyasət yolu) adlı məqaləsini Qahirədə çıxan «Türk» qəzetində nəşr etdirdi: Bu məqalədə Osmanlıçılıq, tslam birlikçiliyi və Türkçülük axımları (cərəyanları) araşdırılır və ən doğru yol kimi sonuncu gö stərilirdi. Yusif Akçura İsmail bəy Qaspıralınm «Tərcüman» qəze tində də fəal çıxış edirdi. 1908-ci ildə yenidən İstanbula qayıdır və burada həmin il Nəcib Asim, Əhməd Midhəd, Əmrullah əfəndi, Vələd Çələbi, Bur- salı Tahir; Qorxmazoğlu Cəlal, Əhməd Fərid, Fuad Raif, Rza To fiq, Müvərrih Arif və Akyigidoğlu Musa ilə birlikdə ilk Türkçü təşkilat olan «Türk Dəınəyi»nin yaradılmasında iştirak edir. Uzun müddət «Türk Yurdu» jurnalının («Türk Ocağı» cəmiyyətinin or qanı) redaktoru oldu. Yusif Akçura Türkiyə milli-azadlıq hərəkatında (1918-1922) fəal iştirak eldi. İstanbulda, Ankarada Üniversitetin hüquq fakül təsində tarixdən dərs dedi. Türkiyə Böyük Millət Məclisinə seçildi. 1932-1935-ci illərdə Türk tarix qurumuna başçılıq etdi. Olduqca dəyərli əsərlərin müəllifidir: 1. Şurayi ümmətdə çı xan məqalələrim (1910); 2. Üç tərzi-siyasət (1911); 3. Siyasət və iq tisad (1924); 4. Türk, german və slavyan xalqları arasındakı müna sibətlər və s. Böyük şəxsiyyət olan Yusif Akçura 1935-ci ildə İstanbulda öldü. 32. Azərbaycanın böyük mütəfəkkirləri Əhməd bəy Ağaoğlu Parisdən 1893-cü (başqa bir bilgiyə görə 1894-cü) ildə, Əli bəy Hüseynzadə isə 1904-cü ildə İstanbuldan Bakıya gəldi. Əli bəy İs tanbul ali hərbi tibb məktəbində, Əhməd bəy isə Parisdə hüquq məktəbində və Sarbonna Universitetində təhsil almışdı. Əhməd bəy Ağaoğlu 1897-ci ildə «Kaspi» qəzetinin redaktoru olur. 1905- ci ildə isə Əli bəy Hüesynzadə və Əhməd bəy Ağaoğlu «Həyat» qəzetinin redaktoru olurlar. Ancaq tezliklə birgə əməkdaşlıqdan ayrılırlar. Əhməd bəy 1909-cu ilə qədər «İrşad» və «Proqrcs» («Tə rəqqi») qəzetlərinin redaktoru, Əli bəy isə «Kaspi»nin müvəqqəti redaktoru kimi çalışırlar. Əli bəy bir qədər sonra «Füyuzat» jurna lının nəşrinə başçılıq edir. 1908-ci il Gənc Türklər inqilabından sonra hər ikisi də (Əhməd bəy 1908 və ya 1909-cu ildə, Əli bəy - 1910-cu ildə) Türkiyəyə qayıtdı. Bakıda onlar milli şüurun oyan ması və inkişafı yolunda qızğın fəaliyyət göstərmişdilər. 153 Yüklə 28,83 Kb. Dostları ilə paylaş:
|