№3 Humanitar elmlər seriyası
Yüklə 61,54 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- minaxanim.asadli@mail.ru
- Ключевые слова
- Key words
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №3 Humanitar elmlər seriyası 2014
UOT 94(479.24) Y.Z. TALIBZADƏNİN MİLLİ-İSTİQLAL MÜBARİZƏSİNİN ƏSAS İSTİQAMƏTLƏRİ
Azərbaycan Turizm İnstitutu minaxanim.asadli@mail.ru Burada Y.Z.Talıbzadənin milli-istiqlal mübarizəsinin əsas istiqamətləri tədqiq edilir. Onun Osmanlı ordusu tərkibində Güney Azərbaycanda və Qafqaz İslam Ordusundakı fəaliyyəti araşdırılır, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründəki elmi-mədəni yaradıcılığı təhlil edilir. Açar sözlər: istiqlal, mübarizə, vətən, tədqiqat, ədəbiyyat, mədəniyyət Azərbaycanda bir milli ideya var ki, o da əsası XIX əsrdə milli maarifçi- lərimiz tərəfindən qoyulmuş azərbaycançılıq ideyasıdır. Avropa və Rusiyanın qabaqcıl universitetlərində və Şərqin dini mərkəzlərində təhsil almış Azər- baycan mütəfəkkirləri məhz bu ideyaya söykənərək Şərqdə ilk dünyəvi, demokratik cüm huriyyətin qurulmasına nail oldular. Azərbaycanda hələ 1918- ci ildə çoxpartiyalı parlamentə, müstəqil KİV-ə malik ilk müsəlman dövləti qurulm uşdur. Azərbaycanda ABŞ və bir sıra Avropa ölkələrindən qabaq qadın- lara seçim hüququ verilmişdir. Şərqdə ilk baleti, ilk operanı, dünyəvilik ideya- larını, sekulyar dövlət anlayışını da İslam dünyasına Azərbaycan gətirmişdir. Azərbaycan cəmiyyətinin belə bir inkişaf səviyyəsinə yüksəldilməsində müstəsna xidmətləri olan şəxsiyyətlərdən biri də Y.Z.Talıbzadə idi. Bütün digər fəaliyyətləri ilə yanaşı bunu da qeyd etmək lazımdır ki, XX əsrin əvvəl- lərində Bakı xeyriyyə cəmiyyətlərinin və “Müsavat” Partiyasının Türkiyə ilə əlaqələrini saxlayan ən fəal şəxsiyyətlərdən biri məhz Y.Z.Talıbzadə olmuşdur. Onun Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin yaradılması sahəsində gördüyü işlər mənbələrdə, o cümlədən ailə üzvlərinin xatirələrində təsdiqlənməkdədir. K.Ta- lıbzadənin əlyazması halında olan (1) xatirə yazılarında bu barədə geniş məlu- mat verilmişdir. Həyat və fəaliyyətindən gətirdiyimiz nümunələr də təsdiqləyir ki, Türkiyədə hərbi təhsili, Balkan hərbində könüllü iştirakı, Birinci Cahan savaşında Osmanlı ordusu tərkibində Qafqaz cəbhəsindəki fədakarlıqları ilə
75 bərabər Y.Z.Talıbzadə özünü Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatından da təcrid etməmiş, dövrü mətbuat səhifələrində müxtəlif mövzulu məqalələrlə çıxış etmişdir. Əvvəlki illərdə də Türkiyəyə gedib-gəlməsinə baxmayaraq o, 1912-ci ildə uzun müddətə Türkiyəyə köçmüş, burada hərbi təhsil almış, Birinci dünya müharibəsində (1914-1918) Qars-Ərdəhan cəbhəsində vuruşmuşdur. Bəzi mənbələr onun Türkiyəyə gedişinin 1910-cu ilə təsadüf etdiyini göstərsələr də, əslində o, ailəsi ilə birlikdə 1912-ci ildə Azərbaycanı tərk etmişdir: “1912-ci ildə Yusif Ziya həyat yoldaşı Cənnət xanım və oğlu Tələtlə Türkiyəyə köçmüş, orada hərbi təhsil almış, I Dünya müharibəsində Qars Ərdəhan türk ordusu sıralarında ruslara, ermənilərə qarşı döyüşlərdə (minbaşı-mayor rütbəsində) qəhrəmanlıqlar göstərmişdir” (2, 12). Onun sonrakı hərbi-siyasi fəaliyyəti Os- manlı ordusu və Azərbaycan könüllülərindən ibarət “İslam ordusu”nda davam etmişdir. 1918 ildə Nuru Paşanın başçılıq etdiyi Türkiyə Ordusu sıralarında Bakıya qayıtmış, Əhməd bəy Ağaoğlunun hərbi müşavir olduğu bir ordunun könüllü- lərdən ibarət olan Yardım alayının rəisi olmuş (2, 12), “Müsavat” partiyasının üzvü kimi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mədəni quruculuq işlərində fəal iştirak etmiş, Maarif Nazirliyinin nəzdində əlifba islahatı komissiyasının üzvü seçilmişdir. Bir sıra məsələlərdə Cümhuriyyət rəhbərləri ilə razılaşmayan Talıbzadə yenidən Türkiyəyə qayıtmışdır (3, 391). Y.Z.Talıbzadə Türkiyədə olduğu illərdə ictimai-siyasi və hərbi fəaliyyəti ilə yanaşı, publisistika ilə də məşğul olmuş, bir sıra yazılar qələmə almışdır. Bunların içərisində onun “İqbal” qəzetinin xüsusi müxbiri kimi yazmış olduğu “Türkiyə məktubları” başlıqlı silsilə məqalələri (4) həmin dövrün tarixi-mədəni mühitini öyrənmək bax
ımından dəyərli bir mənbədir. Bir müddət Türkiyədə yaşayan Yusif bəy siyasi fəaliyyətini Güney Azərbaycanda davam etdirir. Zəki Vəlidi Toğan öz xatirələrində qeyd edir ki, 1918-
ci ildə Azərbaycanın birliyi uğrunda “Əncümən mərkəzi” adlı bir siyasi təşkilat yaranır. Həmin siyasi təşkilatda Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri tanınmış ədəbiyyatşünas-alim Cavad Heyətin atası Mirzə Əli Heyət olmuşdu. Osmanlı nümayəndəliyinə isə Axund Yusif Talıbzadə başçılıq etmişdi (5). Nərman Qocatürk yazır ki, Axund Yusif Azərbaycanın hər iki tərəfindən siyasətçi kimi tanınsa da, Türkiyədə, eləcə də Türküstanda cəsur döyüşçü kimi ad çıxarıb məşhurlaşmışdı. Hələ 1910-cu ildə Türkiyəyə səfər edən Yusif bəy orada hərbi təhsilə yiyələnib paşalıq rütbəsi alır. Birinci dünya müharibəsində türk ordusu sıralarında Balkanlarda döyüşür. Ruslar tərəfində vuruşan erməni alayları ilə döyüşdə şücaət göstərib bir sıra ordenlərlə təltif olunur. Düz 8 il türk ordusuna xidmət eləyir (5). Qeyd edək ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Daxili Qoşun- ların yaranma tarixi və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda gedən döyüş- lərdə iştirakı, habelə şəxsi heyətin ölkənin əksər bölgələrindən keçən cəbhə zolağında ön cərgələrdə olması, cəsarət və igidlik nümunələri göstərməsinə
76 dair bir sıra arxiv materialları vardır. Bu materiallarda respublika ərazisində ictimai asayişin bərpası, təhlükəli cinayətkarların zərərsizləşdirilməsi, vətən- daşların əmin-amanlığının qorunması istiqamətində aparılan xüsusi əməliy- yatlarda şəxsi heyətin yüksək peşəkarlığına dair faktlar da yer almışdır (2, 10). Həqiqətən də, Cümhuriyyət Hökuməti asayişin, əmin-amanlığın qorunmasını, qanunazidd hərəkətlərin qarşısını almağı da vacib hesab edirdi. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivində mühafizə edilən sənədlərdə bu gün Daxili Qoşunlar adlanan qurumun məhz Cümhuriyyət dövründə yaradıl- ması barədə məlumatlar vardır. Azərbaycanda milli dövlətin yeni təşəkkül tap- dığı bir dövrdə əhalini hərbi işlə tanış etmək, şəhərdə sabitlik və nizam-intiza- mın saxlanması məqsədi ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası parlamen- tinin icazəsi ilə 1919-cu il 1 iyun tarixindən könüllü əsgərlər dəstəsi yaradıl- mışdır. Bu barədə Bakı şəhərinin komendantı general-mayor F.Vəzirovun 7 sentyabr 1919- cu il tarixli məlumatında bildirilmişdir. Dəstə Bakı şəhərinin 14 rayonunu: Sabunçu, Mərkəzi, Balaxanı, Zabrat, Suraxanı, Xil, Aşağı Bibi- heybət, Yuxarı Bibiheybət, Qara şəhər, Ağ şəhər, Tağıyev fabrikası, Binəqədi, Maştağa və Nardaranı əhatə edirdi. Dəstənin rəisi Yusif Ziya bəy Talıbzadə təyin edilmişdir. 1919-cu il 10 iyun tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Dövlət Müdafiə Komitəsinin iclasında qərara alınmışdı ki, Bakı şəhəri və onun rayonlarının ərazisində yaşayan hərbi çağırış yaşına çatmış şəxslər üçün hazırlıq təşkil edilsin. Könüllü dəstələrin təşkili üzrə komissiyanın sədri Yusif Ziya bəy Talıbzadə (beş min rubl əmək haqqı verilməklə) təyin edilmişdir. 1920-
ci il 27 mart tarixində yenə də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Dövlət Müdafiə Komitəsinin qərarı əsasında Bakı təşkilatının Yardım alayının könüllü dəstələri Daxili İşlər Nazirliyinin sərəncamına verilmişdir (2, 10-11). Belə bir məsul ictimai-siyasi və hərbi fəaliyyəti ilə yanaşı Y.Z.Talıbzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə nəşr edilən mətbuat orqanlarında da fəal iştirak edərək siyasətə, maarif-mədəniyyət mövzularına dair məqalələr də çap etdirmişdir (6, 51-52). O, həmin illərin dövri mətbuatında, xüsusilə də “Mü
savat” partiyasının orqanı olan “Azərbaycan” qəzetində mədəniyyətin müxtəlif problemlərinə dair müntəzəm çıxışlar edir. Bir müddət Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin siyasi həyatında qızğın fəaliyyət göstərir. “Azərbaycan” qəzetində dərc etdirdiyi “Müsavat qurultayında daxili siyasətimiz” (7), “Ək- mək məsələsi” (8), “Qafqasiyaya bayram təbriki” (9), “Əfqanıstan” (10), və s. başlıqlı məqalələrindən aydın olur ki, Y.Z.Talıbzadə Azərbaycanla bu və ya digər şəkildə bağlantısı olan beynəlxalq hadisələrə də biganə qalmamış, milli höku
mətin yanlış və qüsurlu tədbir və icraatını tənqid etməkdən çəkinmə- mişdir.
Ümumilikdə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranışı ilə ədəbi-mədəni həyata sövqi-təbii canlanma, ilıq bir bahar nəsimi gətirdi. Uzun onilliklər Rusiya imperializminin boyun duruğu altında əzilən, alçaldılan insanlar taleyin qisməti ilə milli dövlətin təsisindən qürur hissi keçirir, fəxarət duyurdular. Dövlətçilik quruculuğu istiqamətində özünü büruzə verən ən kiçik yeniliklər
77
cəmiyyətdə böyük maraq və məhəbbətlə qarşılanırdı. Ədəbiyyatda, sənətdə milli istiqlal ideyalarının, vətənpərvərlik və qəhrəmanlıq mövzusunun tərənnü- mü ön plana keçirdi (11, 46-51). Bu dövrdə Y.Z.Talıbzadənin də vaxtaşırı yazılar dərc etdirdiyi “Azərbay- can” qəzeti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin rəsmi orqanı olaraq Gəncədə, sonralar isə Bakıda Azərbaycan və rus dillərində nəşr olunmuşdur. Əgər əsrin ilk onilliyində Y.Z.Talıbzadənin yazılarında dini mövzular əsas yer tuturdusa, artıq o, Cümhuriyyət illərində daha çox hərbi-siyasi fəaliyyətə üstünlük verir. Halbuki bu dövrdə dini fəaliyyət üçün daha münasib şərait yaradılmışdı. 1921-
ci ilin əvvəllərində Yusif Ziya Naxçıvana hərbi komissar təyin olu- nur. Fevral- mart aylarında ailəsi ilə birgə Naxçıvana köçür. Yeni hərbi ko- missar Naxçıvan torpağına göz dikən, ona əl uzadan daşnak silahlı dəstələrinə divan tutmaqla Naxçıvanda xeyli məşhurlaşır. Belə məlumatlar da var ki, hətta Naxçıvanda Yusif Ziya kəndi də olub. Y.Z.Talıbzadə 1921-ci ilin fevral ayından 1922-ci ilin dekabrınadək Naxçıvanda hərbi komissar vəzifəsində çalışmışdır (2, 13). Y.Z.Talıbzadənin Naxçıvandakı fəaliyyətini təsdiqləyən və hərbi komissar ki mi şücaətinə işıq salan bir sıra arxiv materialı vardır. Bunların bir hissəsi “Azərbaycan arxivi” jurnalının 1985-ci il, birinci sayında nəşr olunmuşdur (12, 32-49).
Naxçıvan MSSR-in yaradılmasının 60 illiyi münasibətilə tədqiqatçı Fəx- rəddin Cəfərov tərəfindən təqdim edilən həmin arxiv materialı Y.Z.Talıbza- dənin Naxçıvandakı fəaliyyətini öyrənmək baxımından tutarlı mənbədir. Naxçıvan torpaqlarına iddia ilə yanaşan, sərhədləri tez-tez pozan erməni millətçilərinə, daşnaklara qarşı sovet rəhbərliyinin liberal siyasəti ilə razılaş- mayan Yusif Ziya Bakıya qayıdır, N.Nərimanovla görüşür, bu quruluşla uyğunlaşa bilmədiyini, sovetlərə qulluq etmək istəmədiyini bildirir. N.Nərima- nov Sovet İttifaqı sərhədlərini tərk etmək üçün ona rəsmi sənəd verir. Yusif Ziya Azərbaycandakı fəaliyyətinə son qoyaraq, şəhidliklə başa çatan həyatına üstünlük verir. Yaxşı tanıdığı Ənvər Paşanın komandanlıq etdiyi, işğalçı Qızıl ordu ilə vuruşan, Orta Asiya xalqlarının müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan- lara qoşulmaqla bir daha milli simasını, ictimai-siyasi mövqeyini, əqidəsini ortaya qoyur (2, 13). Burada Y.Z.Talıbzadənin əqidə və xarakter bütövlüyü bir daha özünü göstərir və aydın olur ki, o, məhz siyasi-ideoloji narazılıqlar zəminində Nax- çıvandan, sonda isə Azərbaycandan ayrılır. Akademik K.Talıbzadə bu haqda yazır: “Naxçıvan torpağına iddia ilə yanaşan, tez-tez sərhədləri pozan erməni millətçilərinə, daşnak hərbi hissələrinə qarşı sovet rəhbərliyinin liberal siyasəti ilə razılaşmayan Yusif Ziya Bakıya qayıdır, Nəriman Nərimanovla görüşür, Sovetlərə qulluq etmək istəmədiyini, bu quruluşla uyğunlaşa bilmədiyini söyləyir. N.Nərimanov Sovet İttifaqı sərhədlərini tərk etmək üçün ona rəsmi sənəd verir” (13, 45). Beləliklə də Y.Ziya Azərbaycandakı fəaliyyətinə son
78
qo yaraq, şəhidliklə sonuclanan yeni mühacirət həyatına üstünlük verir. Y.Z.Talıbzadənin Azərbaycanı tərk etmə səbəbləri içərisində ən mühümü, heç şübhəsiz, mövcud siyasi quruluşla, bolşeviklərin ideoloji təbliğatı arxa- sında gizlənmiş bəd niyyətləri, xalqımıza qarşı qərəzli münasibətləri ilə barış- mazlıq idi. Onun məhz Türküstana, basmaçılar hərəkatına doğru üz tutmasının mahiyyətində isə, Balkan müharibəsində, I Cahan hərbində, Osmanlı Ordu- sunun Azərbaycan yürüşündə daima yan-yana olduğu ittihadçı arkadaşları və onların öndəri Ənvər Paşa ilə isti münasibətləri, onlarla əqidə, məfkurə birliyi, işğalçı bolşevik qüvvələrinə qarşı birgə mübarizə istəyi dururdu. Vaxtilə, Balkan hərbində və I Cahan savaşında Osmanlı zabiti, Qafqaz İslam Ordusunda könüllülərdən ibarət alay komandiri, bolşevizm təbliğatının göz qamaşdırdığı ilk illərdə Naxçıvanın hərbi komissarı olmuş Y.Z.Talıbzadə Bakıdan Türküstana, yaxşı tanıdığı Ənvər Paşanın komandanlıq etdiyi, işğalçı Qızıl Ordu ilə vuruşan, Orta Asiya xalqlarının müstəqilliyi, azadlığı uğrunda mübarizə aparan basmaçılara qoşulmaqla bir daha ruhi-mənəvi, milli-dini simasını, ictimai-siyasi mövqeyini ortaya qoyur. Bolşevizm ideallarını belə hərbi komissarı olduğu xalqın milli mənafelərinə tabe etdirməyə çalışan, hansı quruluşun əsgəri olmasının fərqinə varmadan qandan, gendən, ilahidən gələn məslək və amal uğrunda çarpışan Y.Z.Talıbzadənin Türküstanda basmaçılar hərəkatının fəallarından biri kimi qırmızı rus ordusuna qarşı vuruşması onun şəxsi mübarizlik keyfiyyətlərinin təcəssümüdür. Türk-islam birliyi uğrunda, ictimai idealı, əqidəsi, məfkurəsi naminə vuruşanlar üçün qəhrəmanlıq nümu- nəsi, mübarizə məktəbidir. ƏDƏBİYYAT 1.
Abdulla Şaiqin Mənzil Muzeyinin arxivi, qovluq 4 (Kamal Talıbzadənin “Yusif Ziya Talıbzadə” başlıqlı məqaləsinin əlyazması). 2.
ərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunları. Bakı: Nurlan, 2007 3.
Az ərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası. 2 cilddə. II c. Bakı: Lider, 2005 4.
yanvar, № 258; 23 yanvar, № 268; 25 yanvar, № 269; 28 yanvar, № 271; 30 iyun, № 390. 5.
Qocatürk N. Naxçıvan ordusu ermənilərə hücuma hazırdır. “Ana vətən” qəz., 17-23 iyun 1998-ci il. 6.
əsr Azərbaycan dramaturgiyasında islam tarixinin bədii inkiası (A.Y.Talıbzadənin “Xalid ibn Vəlid”, “Ərmənusə”, M.M.Axundovun “Səd ibn Vəqqas” əsərləri əsasında). Filologiya elm. nam. ... dis. avtoref. Bakı: AMEA, 1996 7.
Talıbzadə Y.Z. Müsavat qurultayında daxili siyasətimiz. “ Azərbaycan” qəz., Bakı, 1919, № 343.
8.
Talıbzadə Y.Z. Əkmək məsələsi. “Azərbaycan” qəz., Bakı, 1919, № 326. 9.
TalıbzadəY.Z. Qafqasiyaya bayram təbriki. “Azərbaycan” qəz., Bakı, 1919, № 369. 10.
Talıbzadə Y.Z. Əfqanıstan. “Azərbaycan” qəz, Bakı, 1919, № 350. 11.
Rüstəmli A. Cəfər Cabbarlı Cümhuriyyət dönəmində // “Azərbaycan” jurnalı, 2008-ci il № 1, s. 46-51. 12.
Naxçıvan MSSR-in yaradılmasının 60 illiyi münasibətilə. Naxçıvan İnqilab Komitəsinin iclas protokolları (Fəxrəddin Cəfərovun təqdimatında) // “Azərbaycan arxivi”, 1985, № 1. s. 32-49.
79
13.
Talıbzadə K.A., Axund Yusif Talıbzadə / “Mədəniyyət dünyası”, II buraxılış. Bakı: ADMİU, 2001, s. 42-47 ОСНОВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ БОРЬБЫ Ю.З.ТАЛЫБЗАДЕ ЗА НЕЗАВИСИМОСТЬ М.Р.АСАДОВА РЕЗЮМЕ
Здесь исследуются основные направления национальной борьбы Ю.З. Талыбзаде за независимость. Исследуется его деятельность в Южном Азербайджане в составе ос- манского войска и в Кавказской Исламской Армии. Делается анализ его научно-куль- турного творчества в период Азербайджанской Демократической Республики.
культура
NATIONAL STRUGGLE FOR INDEPENDENCE M.R.ASADOVA SUMMARY The article studies dominant tendencies of Y.Z.Talibzadeh’s national struggle for inde- pendence. His activity in Southern Azerbaijan, in the Ottoman army and in the Caucasian Is- lamic army is described and his scientific-cultural creativity during the period of Azerbaijan Democratic Republic is analyzed.
Yüklə 61,54 Kb. Dostları ilə paylaş:
|