Awqatlanıw gigienası Joba

Awqatlanıw gigienası


Joba:
1. Awqatlaniw gigenasi.
2. As qazanda awqat as sińiriw bolıwı.
3. Awqattıń isheklerde as sińiriw bolıwı.
4. As qazan as sińiriw bolıwında ishek diywallarınıń roli.
5. Bawır hám asqazan astı beziniń awqat as sińiriw qılıw daǵı áhmiyeti.
6. Elementler hám energiya almasınıwınıń jas qásiyetleri.

Awqatlanıw gigienası. Joqarıda biz túrli jas daǵı balalardıń tiykarǵı ozik elementları hám de vitaminlar, mineral elementlarǵa bolǵan talabı hám atqarılatuǵın moxnat qásiyetlerine karab bir táwlik dawamında sarplaytuǵın energiyası xakida tiyisli maǵlıwmatlardı keltirdik.
Tutınıw kilinadigan tiyisli ozik —ovkatlarning organizm tárepinen maqsetke muvofik túrde uzlashtirilishi yamasa tolıq xazm bolıwı awqatlanıw rejimine de jaqın den boglik. Awqatlanıw barinen burın júzege kelgen ishtaxa menen baslanadı. Ishtaxaning fiziologikalıq hám bioximiyalıq qásiyetleri onıń júzege keliw msxanizmlari talay quramalı bolıp, buǵan baylanıslıǵı ilimiy túsinikler Akademikalıq I. P. Pavlov tájiriybelerinde, gúzetuvlarida tiykarlanǵan. Ol i ing júzege keliwi qanda ozik elementlar qantsentratsiyasining azayıwı, oraylıq nerv sistemasında tallukli nerv oraylarınıń kózgeliwi, oshkozon isheklerde tiyisli shiralarning ajırasıwı, kolaversa olardıń háreket funkciyasında málim ózgerisler bolıwı menen gúzetiledi.
Adam organizmindegi barlıq turmıslıq funkciyalar málim bir dáwirli ózgeshelikke iye bolıp, sonday-aq, xazm hám oziklanish da málim tártipte ámelge asırılıwı kerek. Tikkeley awqatlanıwdı ámelge asırılıwı awqatlanıw refleksi dep atalıb, ol balalarda hár 3, 5 — 4 saatta tákirarlanıp turıwı kerek. SHu xisobda 1 kúnde 3 — 4 ret awqatlanıw kerek. Uz waqtından kesh yamasa erte awqatlanıw xazm processleriniń normativ barıwın buzadı yamasa ishtaxa buz'ladı. Nátiyjede awqatlanıw refleksi talay kúshsizlenip qaladı. Bir kún dawamında neshe ret awqatlanıwǵa karab tutınıw kilingan ozik — ovkatlar túrlishe mikdorda uzlashtiriladi, mısalı, 4 ret awqatlanıwda tutınıw kilingan tamaqlardıń 82 — 84% uzlashtirilsa, 3 ret awqatlanıw bolǵanında bolsa bul san 75—76% ga teńlesedi.
Adam uykuda bolǵanında xazm menen boglik bolǵan kupgina processler, atap aytqanda, shiralar, fermenlar aktivligi, oshkozon isheklerdiń háreket funkciyası bir muncha susayadi. SHuning ushın kún aqırında aqırǵı awqatlanıw, uykudan keminde 1, 5 — 2 saat aldın ámelge asırılıwı kerek.
Awqatlanıw refleksining maqsetke muvofik barıwında awqatlanıw rejiminen tısqarı ovkatlanayotgan ortalıq sharayatı da zárúrli áhmiyetke iye boladı, mısalı, ıdıs — tovoklarning kórkem, taza hám ayrıqsha — ayrıqsha bolıwı, dasturxanlardıń taza bolıwı, tutınıw kilinadigan barlıq tamaqlardıń talǵam menen jaylastırılıwı hám basqalar.
Eger awqatlanıw waqtında yakimsiz gápler kilinsa, televizor yamasa radiodagi esittiriwlerge hám kórsetuvlarga dikkat bólinse, gazeta yamasa kitap ukib turılsa, birpara tamaqlardan yakimsiz xid tarkalsa ishtaxa bugil yoib awqatlanıw refleksi sunadi.
Awqatlanıw waqtında (issik ovkat tutınıw kilinayotganda) suw, shay yamasa soǵan uxshash basqa ishimliklerdiń ketma — ket tutınıw kilib barıw xazm processleriniń aynıwına alıp keledi. Óytkeni sonnan ibarat, oshkozonga túsken ovkat hám oǵan salıstırǵanda bóleklengen asqazan shirasi suw hám basqa ishimlikler menen aralasıp, xazm fermentleriniń hám de asqazan shirasidagi xlorid kislotanıń aktivligi hám qantsentratsiyasi tómenlep ketedi. Eń jaqsısı ovkat jeyilip bolingeninen keyin 20 — 25 minut waqıt utkazib suw yamasa shay sıyaqlı ishimliklerdi tutınıw qılıw maqsetke muvofik bolıp tabıladı. Bul waqıt ishinde oshkozonga túsken ovkat oǵan tiyisli bolǵan shira menen biymálel aralasıp, xazm bolıwǵa tayarlanıp ulguradi.
Ovkatning asıqmastán, tiyisli waqıt ishinde chaynalishi onıń oshkozon ishek jolında jaqsı hám tolıq xazm bolıwı ushın zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Balalardıń awqat rasioni. Balalar awqat quramında da úlken jaslı adamlar awqat rasionidagi sıyaqlı azıqa hám biologiyalıq aktiv elementlar bolıwı kerek. Lekin bul elementlar hám de olar deregi bolǵan ónimler qatnası balanıń jasına sáykes keliwi kerek. Normaınan kem yamasa artıq be'maza awqat balanıń fizikalıq hám intellektual rawajlanıwına unamsız tásir etedi. Balalar serharakat bolǵanı ushın olarda elementlar almasinuvi tezligi hám kún boyı energiya sarıplanıwı sebepli olardıń belok hám joqarı koloriyali awqatqa bolǵan mútajligi kóp bolıp tabıladı.
Kichiq jas daǵı balalar awqatında belok may hám uglevodlar qatnası 1:1:3 úlkenlew Jasda 1:1:4 bolıwı kerek. Balalar awqatında haywan ónimleri kóbirek bolǵanı jaqsı.
Kichiq jas daǵı balalar awqat rasionida haywan belokınıń salıstırma úlesi ulıwma belokǵa salıstırǵanda 70-80 % ni, mektep jasındaǵı balalardıkida bolsa 60 -65 % ni qurawı kerek. Balalar awqat ratsioni quramında etarli muǵdarda gósh, balıq, máyek hám sút bolıwı, olardıń belokǵa bolǵan zárúriyatın qandiradi. Yasli jasındaǵı balalardıń táwliklik rasionida 600-800 ml. mektep jasındaǵılarnikida 400-500 ml sút bolıwı kerek.
Balalardıń awqat rasionida yog'ning áhmiyeti kútá úlken. Ol vitamin A hám D larning as sińiriw bolıwın támiyinleydi. Balalardıń awqat rasionida artıqsha yog'ning bolıwı olardıń organizminde elementlar almasinuvi hám awqat as sińiriw bolıwınıń aynıwıǵa shekem, belokdıń jaman ózlestiriliwine hám semirib ketiwge sebep boladı.
Uglevodlar energiya dáregi bolıp, balalar awqatı ushın oǵada zárúrli bolıp tabıladı. Miyweler hám rezovor miyweler olardan tayarlanatuǵın ónimler degi uglevodlar jeńil as sińiriw boladı. Sutte balalar ushın zárúr bolǵan uglevod laktaza bar. Biraq uglevodlar normaınan yaǵnıy fiziologikalıq normadan artıqsha tutınıw etilgende bala organizminde elementlar almasinuvi buz'ladı. Organizmdiń hár túrlı keselliklerge qarsılıq kórsetiwi pasayadi. Nátiyjede bala semirib ketedi. Balanıń ovkat ratsionida hár túrlı vitaminlar hám mineral elementlardıń jetkilikli muǵdarda bolıwı úlken áhmiyetke iye. Jańa palız eginleri miyweler sút hám sút ónimleri, gósh hám balıq, may, jarma hám nan ónimleri, vitamin hám mineral elementlardıń tiykarǵı dáregi esaplanadı.
Awqatlanıw rejimine ámel qılıw balalar awqatlanıwın rasional shólkemlestiriwdiń tiykarǵı shártlerinen biri bolıp tabıladı. Mektepge shekem jas daǵı balalar hár kúni 5 mezgil awqatlantirilishi kerek. Bunda táwliklik koloriyaning 2-25% - azanǵı shayda, 15% - ekinshi azanǵı shayda, 25-30% - túslıqta, 15% - peshinda hám 2-25 % keshki awqatda alınıwı kerek.
Mektep jas daǵı balalar hár kúni 4 mezgil awqatlanıwı kerek. Bunda táwliklik koloriyaning 25% - azanǵı shayda, 30 % túslıqta, 20 % peshinda, 25 % keshki awqatda qabo'l etiliwi kerek.
Rahit organizmde vitamin D jetiwmasligi sebepli fosfor, kaliy almasınıwınıń aynıwı nátiyjesinde payda bolatuǵın kesellik. Ádetde 2-3 aylıqtan 2-3 jasqa deyingi balalarda ushraydı. Rahitga kóbinese balanıń shala tuwılıwı, quwatsızligining, jasalma awqatlantırıw sebep boladı. Bala jaqsı kútim etińmasa, taza hawa hám quyash nurınan payda kóriwshi bolmasa nadurıs awqatlantirilsa, onıń oragnizmiga vitamin D jetkilikli muǵdarda kirmaydi yamasa ultrafioletoviy nurları jetiwmasligidan terisida vitamin D payda bolıwı buzilib rahit keseli kúshayadi.
Bunnan tısqarı balanıń tez-tez keselleniwi onaning hámledarlıq waqtında awqat rasionini buzılǵanlıǵı da rahit keselligi kelip shıǵıwına sebep boladı.
Tirilik, ósiw hám rawajlanıw organizmge sırtdan ozik — ovkat xolida oksillar, jatlar hám uglevodlarning turaqlı túrde kabo'l kilib turılıwı menen xarakterlenedi. Ozik elementları eki maqset ushın, birinshiden barlıq xızmetler ushın energiya dáregi retinde isletilse, ekinshiden xujayra hám tukimalarning tazadan payda bolıwı yamasa jańalanıw ushın plastik material bolıp xızmet etedi. Ozik —ovkatlar menen taǵı denege vitaminlar, metallly elementlar hám suw da kabo'l kilib turıladı. Sonı da aytıw kerek, ovkatdagi oksillar, jatlar hám uglevodlar joqarı maleqo'lali (polimer) bolıp, olar qayta isletilinip ápiwayı moleqo'lalargacha bóleklengeninen keyin ǵana (monomer) organizm tárepinen uzlashtiriladi. Belgilengenler kilingan ovkatni kabo'l qılıw jáne onı qayta islew yamasa ovkat xazm bolıwı procesi arnawlı xazm aǵzaları tárepinen ámelge asıriladı.
Basqasha kilib aytqanda xazm degende ozik elementlardı sırtdan kabo'l qılıw hám olardı organizm tárepinen uzlashtiradigan ápiwayı strukturalıq xolatgacha alıp keletuǵın fizikaviy hám ximiyalıq qayta islew processleri túsiniledi. Fizikaviy process ovkat elementlardı usaqlaw, eritiw sıyaqlı ózgerislerdi uz ishine alsa, ximiyalıq process dawamında erimeytuǵın joqarı moleqo'lali organikalıq elementlardıń xazm fermentleri tásirinde ańsat uzlashtiriladigan ápiwayı moleqo'lali elementlarǵa aylanıwı júz boladı. Fermentler arnawlı bózdan ajralıp shıǵıs biologiyalıq katalizatorlar bolıp, olar kator ayriqsha ayrıqshalıqlarǵa iye, mısalı, hár bir ferment fakat birdey elementtı, yaǵnıy bir ferment oksilni (proteazalar), ekinshi xili yogni (lipazalar), úshinshi xili bolsa fakat uglevodlarni (amilazalar) bóleklay aladı. Bunday reakciya nátiyjesinde oksillar aminokislotalarǵa, yoglar yog kislotaları hám glitseringa, uglevodlar bolsa monosaharidlarga (glukoza, fruktoza) aylanadı.
Xazm aǵzaları ogiz bushligi (odaǵı til, tisler hám de sulak bózi menen) kizilungach, asqazan (oshkozon), jińishke ishek (un eki barmaq ishek, ash ishek, jambas ishek), yugon ishek (soqır ishek, chambar ishek, turri ishek), bawır hám odaǵı ut pufagi, asqazan astı bezi sıyaqlı bólimlerden ibarat. Tómende xazm aǵzalarınıń tiykarǵı funkciyaları hám jasqa boglik, qásiyetlerin kiskacha tariyplaymiz. (10—1 súwret)