Azərbaycan Dövlət İqtisad Universtiteti Hazirladi: Nağıyev Ceyhun

Azərbaycan Dövlət İqtisad Universtiteti

• Hazirladi: Nağıyev Ceyhun

• Müəllim: Elşən BAĞIRZADƏ

Maşınqayırmanın yaranmasi və inkişafı

• Bir sahə kimi maşınqayırma XIX əsrin I yarısında İngiltərədə meydana gəlmişdir. Əsas xarakterik cəhətləri istehsalın ixtisaslaşmasının dərinləşməsi və həmçinin fasiləsiz olaraq genişlənməsindən ibarətdir

• Bu gün maşınqayırma kompleksi istənilən sənayecə inkişaf etmiş ölkələrin nəinki emal sənayesinin, eyni zamanda bütün ölkə iqtisadiyyatının aparıcı sahəsinə çevrilməkdədir.

Maşın və avadanlıqların növləri və təsnifatı

• Müasir maşınqayırma kompleksi çoxprofilli olmaqla, özündə 100-lərlə altsahələri birləşdirir, eyni zamanda sənayenin ən mürəkkəb və təbəqələşmiş sahəsi hesab olunur.

• İstehsal olunan məhsulun çeşidinə, texnoloji proseslər və istehsalın yerləşdirilmə xüsusiyyətlərinə görə maşınqayırma kompleksini müxtəlif sahələrə ayırırlar.

Dünya maşınqayırma kompleksi 5 böyük qrupa ayrılır:

Dəzgahqayırma

• Ümumi maşınqayırmanın aparıcı sahəsi dəzgahqayırma hesab olunur. Dəzgahqayırma müasir dünyada elmi-texniki inkişafı müəyyən edir, yüksək ixtisaslı əmək ehtiyatlarının istifadəsini tələb edir, ona görə də əsasən sənayecə İEÖ-in ərazisində yerləşdirilir.

• Dəzgahqayırma sənayesi klassik tsiklik inkişaf tempilə - kəskin qalxma və enmələrlə fərqənir: iqtisadi eniş başlayan kimi dəzgahlara olan tələbat kəskin şəkildə aşağı düşür. 2002-ci ildə dünya dəzgah istehsalı 14% (36,1 mlrd-dan 31 mlrd.-a) o cümlədən, ABŞ-da 33%, Yaponiyada 30%, Almaniyada 12% aşağı düşmüşdür.

Dəzgahqayırma

Kənd təsərrüfatı maşınqayırması

• Dünya kənd təsərrüfatı maşınqayırması bazarı maşınqayırma kompleksinin strukturunda əhəmiyyətli pay sahibi deyil.

• Bunun isbatı olaraq, ən iri istehsalçı olan ABŞ-nin “John Deere” kompaniyasının illik dövriyyəsi 6,4 mlrd avro (avtomobil nəhənglərinin illik dövriyyəsindən 100 dəfə az) olduğunu göstərmək olar

Kənd təsərrüfatı maşınqayırması

• Kənd təsərrüfatı üçün maşın istehsalında lider mövqe AbŞ, İtaliya və Fransaya məxsusdur.

• İlk altılıqda ABŞ-ın “John Deere”, “Agco”, ABŞ-İtaliya birgə şirkəti “CNH”, Almaniya-Fransa birgə şirkəti “Claas+Renault Agriculture”, həmçinin İtaiyanın “Argo” və “Same-DeutzFahr” kompaniyaları yer alırlar

Avtomobilqayırma

• Nəqliyyat maşınqayırması üzrə liderlik avtmobilqayırma sahəsinə məxsusdur.

• Hal-hazırda avtomobil müasir sivilizasiyanın texnoloji və sosial simvoluna çevrilib.

• Dünya avtomobil sənayesi dünya sənayesinin ən çox inhisarlaşmış sahəsidir. Təkcə 5 ölkənin 10 iri şirkəti dünya avtomobil istehsalının 80%-ni təmin edir.

Gəmiqayırma

• XXI əsrin əvvəllərindən etibarən lider ölkələr gəmiqayırmanın inkişafını stimullaşdıran tədbirlərdən geniş istifadə etməyə başlayıblar.

• Əsas gəmiqayırma ölkələrinə Yaponiya, C.Koreya, bir sıra Aİ ölkələri (Fransa, Almaniya, İtaliya, Danimarka, Finlandiya, İspaniya, Niderland, Polşa), həmçinin Çin aiddir.

Elektron və elektrotexniki maşınqayırma

• Son on ildə elektron və elektrotexnika sənayesi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.

• Elektron və elektrotexniki maşınqayırma sahələri yüksək texniki inkişafa və yüksək ixtisaslı kadrlara, texniki cəhətdən yaxşı təchiz olunmuş təcrübə bazalarına, elmi-tədqiqat mərkəzlərinə, institut və laboratoriyalarına malik rayonlarda yerləşdirilir.

Elektron və elektrotexniki maşınqayırma

• Dünya kompyuter bazarı ən böyük və sürətlə inkişaf edən sahələrdəndir. Dünya elektron avadanlıq istehsalının təxminən ¼-i EHM sahəsinin payına düşür.

• Elektron sənaye maşınqayırmanın ən dinamik inkişaf edən sahələrindəndir. Ənənəvi sənaye elektrotexnikası, avtomobil elektron avadanlıqları, rabitə vasitələri istehsalı üzrə Almaniyanın mövqeyi digər sənayecə İEÖ-ə nisbətən daha güclüdür.

 Müasir dünya təsərrüfatında 4 regional maşınqayırma mərkəzi ayrılır:

• Şm.Amerika – maşınqayırma məhsullarının demək olar ki, bütün nomenklaturası üzrə istehsal müəssisələrinə malikdir.

• Q.Avropa – əsas etibarilə kütləvi maşınqayırma məhsulları istehsal olunur.

• C-Ş.Asiya – bu regionda kütləvi maşınqayırma məhsullarını ən yüksək texnologiyalı məmulatlarla uyğunlaşdıra bilən Yaponiya liderlik edir.

• MDB ölkələri – kifayət qədər məhsuldar qüvvəlrə malikdir, lakin elmtutumlu sahələrin zəif inkişafı ilə xarakterizə olunur.

Maşınqayirmanın coğrafi yerləşməsinin 3 faktoru

Maşınqayırma kompleksinin coğrafi yerləşmə prinsipinə görə ölkələr

• Maşınqayırma kompleksinin tam nomenklatursına malik ölkələr:  ABŞ, Almaniya, Yaponiya, Rusiya

• Maşınqayırmanın bəzi struktur bölmələrindən yoxsul ölkələr: İngiltərə

• Maşınqayırmanın xeyli sayda struktur bölmələrindən yoxsul ölkələr: İtaliya

• Maşınqayırma kompleksi məhsullarının əksəriyytini idxal edən ölkələr

• Maşınqayırmanın sahəvi strukturunun qeyri-bərabər inkişafı ilə xarakterizə olunan ölkələr: Kanada, Braziliya.

İEÖ-də maşınqayırma istehsalının sənayedə payı 30-50% arasında dəyişir

Aviasya və kosmik raket sənayesinin ən iri istehsalçıları

Maşinqayırma istehsalının müasir inkişaf tendensiyası

• Maşınqayırma kompleksində istehsal prosesinin mürəkkəbləşməsi. 

• Məhsul istehsalına çəkilən xərclərin azaldılması üzrə işlərin aktivləşməsi. 

•  

• Maşınqayırma istehsalatında ixtisaslaşma və kooperasiyalaşma proseslərinin güclənməsi.

• İnteqrasiya proseslərinin aktivləşməsi 

• İstehsalın təşkilinin qarışıq tipinə keçilməsi ilə

Dunya avtomobil istehsalında 2005 il statiskası

Maşın və avadanlıqlar istehsalında və ticarətində TMK-ın rolu

• Samsung Electronics – şirkət yarımkeçiricilər, telekommunikasiya avadanlıqları və rəqəmli konvergensiya istehsalı üzrə dünya lideri olmaqla, eyni zamanda, yaddaş çipləri, mobil telefon və monitor istehsalı üzrə də aparıcı mövqeyə malikdir. 56 ölkənin ərazisində yerləşən 124 ofisdə 138000 insan işləyir.

• 2007-ci ilin avqustunda “İnterbrand” beynəlxalq konsaltinq şirkətinin araşdırmalarına görə Samsung Electronics şirkəti 100 dünya brendi reytinqi üzrə 20-ci yeri tutmuşdur.

Maşın və avadanlıqlar istehsalında və ticarətində TMK-ın rolu

• General Electric-bu şirkət bazar kapitallaşmasına görə (369.44 mlrd.$) dünyada ikinci yerdədi (2007-ci il, aprel ). İşçilərin ümumi sayı 315 min nəfərdir. 2006-cı ildə şirkətin satış həcmi 163,4 mlrd.$, xalis gəlir isə 20,8 mlrd.$ təşkil etmişdir.

• General Motors – 32 ölkədə avtomobil istehsal edən bu şirkət 192 ölkədə satış həyata keçirir. Əsas avtomobil markaları - Cadillac, Chevrolet, Hummer, Opel, Pontiac, Saab.

• Sony Company -dünya üzrə işçilərinin sayı 150 000 nəfərdən çoxdur. Əsas bina Tokio şəhərində yerləşir.

Maşın və avadanlıqlar istehsalında və ticarətində TMK-ın rolu

• Toyota Motor Corporation - əsası 1933-cü ildə qoyulan kompaniya Toyota Group holdinqin əsas hissəsii təşkil edir. Sərnişin, yük avtomobilləri və avtobuslarını Toyota, Lexus, Scion, Daihatsu, Hino brendlərini istehsal edir.

•  

• Ford Motor Company - əsas binası Miçiqan ştatında yerləşən şirkət dünyada ilk dəfə olaraq klassik avtoquraşdırma konveyerini tətbiq etmişdir.

•  “Ford”, “Linkoln”, “Merkuri” markaları altında minik və kommersiya avtomobilləri istehsal edir, eyni zamanda şirkətin nəzarəti altında Volvo Cars, Land Rover, Aston Martin, Jaguar, Daimler kimi avtomobil istehsalçıları var.