Buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI BUXORO DAVLAT UNIVERSITETINING PEDAGOGIKA INSTITUTI

“TASDIQLAYMAN” Buxoro davlat universitetining Pedagogika instituti direktori _______________M.I. Daminov “___”__________2022 yil

FIZIK KATTALIKLARNI VA DOIMIYLIKLARNI O‘RGANISH USULLARI
FANINING O‘QUV DASTURI

Bilim sohasi:	100000 - Ta’lim
Ta’lim sohasi:	110000 - Ta’lim
Ta’lim yo‘nalishi:	60110700 – Fizika va astronomiya

Buxoro 2022

Fan/modul kodi FKDO‘U102		O‘quv yili 2022-2023		Semestr 2	ECTS – Kreditlar 2
Fan/modul turi Tanlov		Ta’lim tili O‘zbek			Haftadagi dars soatlari 2
Tasdiqlangan		Institut Kengashining 20__ yil “__” ________dagi ___-son qarori
1.	Fan nomi		Auditoriya mashg‘ulotlari (soat)		Mustaqil ta’lim (soat)	Jami yuklama (soat)
	Fizik kattaliklarni va doimiyliklarni o‘rganish usullari		30		30	60
2.	Fanning mazmuni Birliklar tizimi, fizik kattaliklarning birliklar tizimi — oʻlchov birliklari toʻplami. Biror kattalikning boshqa kattaliklarga bogʻliqligini ifodalovchi fizik qonunlar baʼzi kattaliklar uchun oʻlchov birliklari belgilashga imkon beradi. Bular asosiy oʻlchov birliklari deyiladi. Shulardan foydalanib boshqa kattaliklar uchun topiladigan birliklar hosilaviy oʻlchov birliklari deb ataladi.Bo‘lajak fizika o‘qituvchisi nazariy bilimga ega bo‘lishi bilan birga o‘qitish texnologiyasini ham puxta egallagan bo‘lishi zarur, jumladan masalalar yechish metodikasi ham yetarli darajada o‘zlashtirgan bo‘lishi talab etiladi. Fanning vazifalari-Xalqaro birliklar tizimi yoki SI (fransuzcha: Système International d’Unités)-fizik kattaliklarning asosiy va hosilaviy oʻlchov birliklar tizimi. 1960-yilda oʻlchov va tarozilar boʻyicha Parijda oʻtkazilgan 11-Bosh konferensiyada qabul qilingan. Xalqaro birliklar tizimini yettita asosiy birlik, ikkita qoʻshimcha birlik va hosilaviy birliklar tashkil etadi. Asosiy birliklar: uzunlik birligi - metr (m), massa birligi - kilogramm (kg),vaqt birligi - soniya (s), termodinamik temperatura birligi -Kelvin (K), tok kuchi birligi -amper (A), yorugʻlik kuchi -sham, kandela (kd) va modda miqdori — mol (mol). Qoʻshimcha birliklar: yassi burchak birligi -radian (rad), fazoviy burchak birligi -steradian (ster) hamda zamonaviy pedagogik texnologiya vositalaridan hamda innovatsion texnologiyalardan foydalanish kabi ko‘nikma va malakalariga ega bo‘lish talab etiladi. Mashg‘ulot turi Ajratilgan soat Semestr I II Ma’ruza mashg‘ulot 10 10 Amaliy mashg‘ulot 20 20 Jami auditoriya soatlari 30 30 Mustaqil ta’lim 30 30 Umumiy oʻquv soatlari 60 60 Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg‘ulotlari) № Ma’ruza mashg‘uloti mavzusi Ajratilgan soat Jami soatlar Ma’ruza Amaliy Seminar Mustaqil ta’lim 1-semestr 1. Fizik kattaliklar va ularning birliklari. Birliklar sistemalari (SGSE, SI va b.). Respublikamizda o‘lchov birliklarin qo‘llanilishi to‘g‘risida. 8 2 2 4 2. Fizik doimiylar. Fundamental fizik doimiylar. Fizik kattaliklar va doimiylarni aniqlash. Xatoliklar turlari va ularni hisoblash. 12 2 4 6 3. Mexanik kattaliklar, doimiylar va ularani o‘lchash usullarini. Tovush kattaliklari va ularni o‘lchash usullari. 12 2 4 6 4. Temperatura, bosimni va ularni o‘lchash. Termodinamikaga doir fizik kattaliklar va doimiylar. Ularni o‘lchash usullari. 12 2 4 6 5. Elektr kattaliklar, doimiylar va ularni aniqlash. Magnit maydon induksiyasi, induktivlik, magnit oqimini tavsiflovchi birliklar va doimiylar. Yorug‘lik tezligi va uni o‘lchash. Optik asboblar va ularni ishlash tamoyillari. 16 2 6 8 Jami: 60 10 20 30 III. Fan tarkibiga quyidagi mavzular mazmuni kiradi: II-semestr Fizik miqdorlar. Birliklar Jismoniy miqdor ko‘pgina jismoniy ob’ektlar uchun sifat jihatidan umumiy, ammo ularning har biri uchun miqdoriy jihatdan individual xususiyatdir. Jismoniy miqdorning qiymati- bu miqdoriy aniqlash jismoniy miqdorning o‘lchami, u uchun qabul qilingan ma’lum birlik soni sifatida ifodalanadi (masalan, o‘tkazgich qarshiligining qiymati 5 ohm). Farqlash rost ob’ektning xususiyatini ideal tarzda aks ettiruvchi jismoniy miqdorning qiymati va yaroqli, o‘rniga foydalanish uchun haqiqiy qiymatga etarlicha yaqin eksperimental topildi va o‘lchandi o‘lchov asbobining o‘qish qurilmasi tomonidan o‘qilgan qiymat. O‘zaro bog‘liqliklar bilan bog‘langan miqdorlar to‘plami fizik miqdorlar tizimini tashkil qiladi, ularda asosiy va hosila miqdorlar mavjud. Asosiy fizik miqdor - bu tizimga kiritilgan va shartli ravishda ushbu tizimning boshqa miqdorlaridan mustaqil ravishda qabul qilingan miqdor. Hosil fizik miqdor - bu tizimga kiritilgan va ushbu tizimning asosiy miqdorlari orqali aniqlangan miqdor. Jismoniy miqdorning muhim xarakteristikasi uning o‘lchamidir (xira). Hajmi- bu asosiy jismoniy miqdorlarning belgilaridan hosil bo‘lgan va ma’lum bir jismoniy miqdorning ushbu miqdorlar tizimida asosiy sifatida qabul qilingan fizik miqdorlar bilan bog‘liqligini aks ettiruvchi monomial ko‘rinishidagi ifodadir. Jismoniy miqdor birligi - bu kelishilgan holda belgilanadigan va qabul qilingan, bir xil turdagi boshqa miqdorlar bilan taqqoslanadigan o‘ziga xos jismoniy miqdordir. Belgilangan tartibda Xalqaro huquqiy metrologiya tashkiloti tomonidan tavsiya etilgan O‘lchovlar va o‘lchovlar bo‘yicha Bosh konferensiya tomonidan qabul qilingan Xalqaro birliklar tizimining (SI) miqdor birliklaridan foydalanishga ruxsat etiladi. Asosiy, hosilaviy, ko‘plik, subko‘plik, izchil, tizimli va tizimsiz birliklar mavjud. Birliklar tizimining asosiy birligi- birliklar tizimini qurishda tanlangan asosiy jismoniy miqdorning birligi. Metr sekundning 1/299792458 qismi vaqt oralig‘ida vakuumda yorug‘lik bosib o‘tgan yo‘lning uzunligi. Kilogramm- kilogrammning xalqaro prototipi massasiga teng massa birligi. Ikkinchi- Seziy-133 atomining asosiy holatining ikkita o‘ta nozik darajasi o‘rtasidagi o‘tishga mos keladigan 9192631770 nurlanish davriga teng vaqt. Amper- cheksiz uzunlikdagi ikkita parallel to‘g‘ri chiziqli o‘tkazgichlardan va vakuumda bir-biridan 1 m masofada joylashgan aylana kesmaning ahamiyatsiz kichik maydonidan o‘tayotganda o‘zgarmas oqimning kuchi. 1 m uzunlikdagi -7 N o‘tkazgichning har bir qismida 2 ∙ 10 ga teng o‘zaro ta’sir kuchini keltirib chiqaring. Kelvin- termodinamik haroratning 1/273,16 ga teng termodinamik harorat birligi uch nuqta suv. mol- vazni 0,012 kg bo‘lgan uglerod-12 tarkibidagi atomlar qancha strukturaviy elementlarni o‘z ichiga olgan tizim moddalarining miqdori. Kandela- chastotasi 540∙10∙12 Hz bo‘lgan monoxromatik nurlanish chiqaradigan manbaning ma’lum bir yo‘nalishidagi yorug‘lik intensivligi, bu yo‘nalishdagi energiya intensivligi 1/683 Vt / sr. Ikkita qo‘shimcha birlik ham taqdim etiladi. Radian- aylananing ikki radiusi orasidagi burchak, ularning orasidagi yoy uzunligi radiusga teng. Steradian- sharning markazida tepasi bo‘lgan qattiq burchak, sharning yuzasida sharning radiusiga teng bo‘lgan kvadratning maydoniga teng maydonni kesib tashlaydi.