Falsafiy yondashuvi. Jahon xalq та во bat I

Mavzu-3. Qadimgi Misr, Shumer, Bobil va Assiriya davlatlari tabobat bilimlarini va Oldosiyoliklar tabobati haqida talabalarda tassavur shakllantirish. Ibn Sino xayoti, tibbiyotga bo‘lgan
falsafiy yondashuvi.


JAHON XALQ ТА ВО BAT I
Ma’lumki, Sharq insoniyat taraqqiyotining beshigi hisoblanadi. lim- fanning barcha sohalari, jumlad;m, tibbiyot ilmi ham dastlab Sharq mamlakatiarida paydo bo’lgan. Arxeologik q а/'ll malar natijasida topilgan ashyoviy dalillar va tarixiy ma’lumotlar shundan dalolat beradi. Masalan, Afrika va Osiyo qitalarida olib borilgan arxeologik qazilmalarda ajdodlarimizning qaysi kasalliklar bilan og'rigani va qanday davolangani haqida juda ko’p ashyoviy dalillar topilgan. Shular asosida biz uzoq o’lmishda ba’zi mamlakatlarda tibbiyotning qanday darajada rivojlangani haqida ma’lum tushunchalarga ega bo’lishimiz mumkin.
I b о b. KO’HNA MISR TIBBIYOT!
Ko’hna Misr madaniy hayot va ilm-fanning rivojlanishi jihatidan nafaqat Sharq, balki dunyo miqyosida ham yetakchi o’rin cgallagan. Ayniqsa, Misrning tibbiyot tarixi juda uzoqqa borib taqalalsi. Ma’lumotlarga ko’ra, Misrda eramizdan oldingi IV ming yillikdayoq birinchi tibbiy maskanlar barpo etila boshlangan. Masalan, 3600 yili Fili orolidagi Memfis shahrida afsonaviy tabib Imxoteb sharafiga qurilgiin maxsus ibodatxonada bcmorlar qabul qilingan. Bu yerda kohinlar maxsus tibbiy ta’lim olganlar, ular bemorlarni davolash bilan shug’ullanganlar. Xeliopolis va Sais shaharlaridagi tibbiy maktablarda dorilar tayyorlash, qo’llash, bemorlarni tekshirish, tashxis qo'yish va davolash ishlari o’rgatilgan.
Ko’hna Misr tibbiyoli haqidagi ma’iumotlar papiruslarda yozib qoldirilgan. Shulardan dastlabkisi Imxoteb papirusidir. Uni Imxotebning o’zi yozgan, deb faraz qiladilar. Bundan tashqari, Georg fibers, Edvin Smit, Brugsha nomi bilan ataluvchi papiruslar hamda Brilaniya tibbiy papirusi bor. Kaun papirusi mavjudligi haqida ham ma’lumotlar uchraydi.
Bu papiruslar orasida, ayniqsa, diqqatga sazovori Georg Ebers papirusidir. Bu papirus eramizdan oldingi 1500 yillarda yozilgan, deb taxmin qilinadi. Unda asosan turli xildagi dorilar, ularning qaysi kasailiklarda va qanday qo’llanishi bayon qilingan. Dorilarni qo’llashda yil fasli, iklimi, bemorning yoshi, ahvoli, kasallikning og’ir yoki yengilligini hisobga olish kerakligi, dori ta’sirining shu omillarga bog’liqldigi ko’rsatib o’tilgan. Masalan, bolalarning yoshiga qarab dorini ishlatish usuli turlicha bo’lgan. Chunonchi, bir xil kasallik bilan og’rigan har xil yoshdagi bolaga turli usulda dori berilgan. Katta yoshdagi bolaning ichi ketganda unga dori xap shaklida berilsa, shu kasallik bilan og’rigan chaqaloqqa dori maydalanib, sutga qo’shib berilishi kerakligi ko’rsatilgan. Ko’hna Misr tibbiyotining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shu ediki, har bir kasallik uchun har xil dori turlari ishlatilgan. Tabibning mohirligi kasalga mos dorini tanlay bilishi bilan bclgilangan.
Kasallik sababi masalasi. Misrliklar kasallikni yovu/. ruhlar paydo qiladi, deb o’ylashgan. Dastlab bar xil usullar bilan yovuz ruhni tanadan chiqarib yuborish chorasini ko’rib, kevin johil ruhning bemor tanasida qoldirgan kasallik asorallarini yo’qotish uchun dorilar ilohiy ta’sirga ega bo’lgan.
Misr labiblari kasalIiklar bo’yicha ixlisoslashganlar. Masalan, Ko’hna Vlisrda ko’z, tish, bosh, ichki a’zolar, ruhiy kasalliklar bo’yicha mutaxassislar va jarroxlar bo’lgan. Tish kasalliklari bo’yicha mutaxassislar kasal lishni davolash va tuzatib bo’lmaydiganini olib tashlash bilan cheklanib qolmay, lishni plombalash usullarini ham bilganlar. Masalan, nlar oltin simlar bilan lishlarni bir-biriga mustahkamlab qo’yganlar.
Misrliklar tushunchasiga ko’ra odam o’lgandan keyin (agar uning jasadi saklansa) uning ruhi yashashda davom etadi va Mahsharda bu ruh odam lanasiga qaytishi mumkin. Shu tushunchaga asosan lir’avnlar, saroy amaldorlari va badavlat kishilar o’lganlaridan so’ng ularning jasadi balzamlangan. Jasadni yorib, lomiriga balzam yuborilgan. Odam organizmining tuzilishini misrliklar boshqa xalqlarga nisbalan yaxshiroq bilganlar.
Eramizdan oldingi IV asr boshlarida makedoniyalik Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqamayn) Misrni bosib oladi va bu yerda Iskandariya (Aleksandriya) shaxrini barpo etadi. Iskandariya tez orada ihn- f'an markazlaridan biriga aylanadi. Jumladan, tibbiyol ham yuksak darajada rivoj lopadi. Yirik olimlar, donishmandlar, mashhur hakimlar ham bo’lgan. Ayniqsa, Erazistrat va Xerofil mashhur bo’lganlar.
Erazistrat asli kichik osiyolik bo’lib, eramizdan oldingi (280-yilda vafot ctgan) III asr boshida Iskandariyaga ko’chib kelib, shu yerda yashab, ijod etgan.
Erazistrat tibbiyotni odam organizmining xususiyatlari, xususan, harakal jarayonini o’rganishdan boshlagan. Shu maqsadda u ko’pgina anatomik tekshirishlar o’tkazadi va bir necha kashfiyol qiladi. Masalan, odam bosh miyasini tekshirib, unda qalliq va yumshoq miya pardalari borligini, miya sathi lekis emasligini, u egri-bugri va mayda chuqurcha - egallardan iborat ekanligini, miya massasi ichida suyuqlik saklovchi chuqurchalar (qorinchalar) hamda miyada harakatlantiruvchi va sezuvchi nerv tomirlari borligini aniqlagan. U organizm harakatini Ixrsh miya idora ctib lurishini isbot qilgan. Bu o'sha vaqtdash juda muhim kashfiyotlardan biri edi.
Erazistrat yurak va qon-tomirlarini ham anatomik va fiziologik jihaldan tekshirdi, yurak harakatini ko’zdan kechirdi. Yurak va yurak daxlizi hamda yurak va aorta tomiri o’rtasida qopqoqehalar borligini aniqladi. Qorin bo’shlig’idagi a’zolarni tekshirib. ichak peri stall i kas i n i ko’zdan kechirdi. Perislaltika tufayli ovqal mexanik jihaldan ishlanishi haqida fikr yuritdi. Bu Пкг so’nggi tekshirishlarda lamomila tasdiqpandi. Shunday qilib. Erazistrat birinchi bo’lib odam anatomiyasi va a’zolar faoliyatining ba /i muhim masalalari haqida to’g’ri fikr yurilgan va buni