İNCƏSƏNƏT, DİL VƏ ƏDƏBİYYAT İNSTİTIİTL7 AXTARIŞLAR/ 2017, .\s 3
ИНСТИТУТ ИСКУССТВА, ЯЗЫКА И ЛИТЕР АТУ РА/ ПОИСКИ/ 2017, ЛУ 3
İNSTITIITE OF ART. LANGUAGE AND HTERATUREl RESEARCHES/ 2017. Kt 3
FƏXRƏDDİN EYLAZOV
AMEA Naxçıvan Bölməsi
eylazov.f@gmail.com
NAXÇIVAN TÜRK - İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ ABİDƏLƏRİNDƏ İŞLƏNMİŞ
BƏZİ XƏTT NÖVLƏRİ HAQQINDA QEYDLƏR
Ərəb dili və yazısının, bununla birlikdə islam mədəniyyətinin Azərbaycan xalqının həyatına,
məişətinə güclü surətdə daxil olması digər sahələrdə olduğu kimi memarlıq və qəbirüstü abidələr
üzərində də yazılan kitabələr ərəb dilində ərəb əlifbası ilə həkk olunmağa başladı. Bunun ən bariz
nümunəsini XII yüzillikdə Naxçıvan şəhərində Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani tərəfindən inşa edilən
abidələri və onlarda istifadə olunan xətt növlərini qeyd etmək olar. Məqalədə Naxçıvanda turk - islam
mədəniyyət abidələrində işlənmiş xətt növləri və onlar haqqıda bəzi məlumatlar öz əksini tapmışdır.
Açar sözlər: Xətt növləri, Naxçıvan, Əcəmi Naxçıvani
Şərqin mühüm mədəniyyət mərkəzlərindən biri olan Azərbaycan və onun ayrılmaz
tırkib hissəsi Naxçıvan ərazisi qədim və orta əsrlər zamanı yaradılmış memarlıq
abidələri ilə zəngindir. VII yüzilliyin ortalarından başlayaraq islamlaşan Azərbaycanda
memarlıq abidələri özündə yerli türk ənənələrini saxlamaqla bərabər həm də islami
xarakter daşımağa başladı. İslam mədəniyyəti tarixində xüsusi yer tutan Azərbaycan
xalqı və bu xalqın içərisindən çıxan mütəfəkkirlər Xilafətin sərhədləri daxilində
“Müsəlman intibahı” adlanan mədəni oyanışın baş verməsində yaxından iştirak
etmişlər. Həmin vaxt müsəlman dünyasında yetişən Əhməd əl-Bərdəyi, Əbdüləziz əl -
Bərdəyi, Məhəmməd ibn Həsən Naxçıvani, Nizami Gəncəvi, Əcəmi Naxçıvani və
başqalarını göstərmək olar.
Orta əsr Azərbaycan memarhğmm inkişafında dərin və silinməz izlər buraxmış
Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi kimi Naxçıvan
ərazisində və qonşu ölkələrdə özündən sonrakı memarların fəaliyyətinə də həlledici təsir
göstərmişdir. Ərəb dili və yazısının, bununla birlikdə islam mədəniyyətinin /Azərbaycan
xalqınm həyatına, məişətinə güclü surətdə daxil olması digər sahələrdə olduğu kimi,
memarlıq abidələrinin üzərinə həkk olunmağa başladı. Bunun ən bariz nümunəsini XII
yüzillikdə Naxçıvan şəhərində Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani tərəfindən inşa edilən
abidələri və onlarda istifadə olunan xətt növlərini qeyd etmək olar.
XII əsrdə yaradılmış həmin abidələr əsrləri aşaraq Əcəmi dühasının cazibədar
qüvvəsini bu gün də bizə nümayiş etdirir, yüksək estetik zövq verir, müəllifinin bədii
irsinin həqiqətən ölməz sənət əsərləri sırasına daxil olduğuna şəhadət edirlər. Bu
yenidən canlanan memarlıq irsi. Əcəmi Naxçıvaninin o dövrdə - XII əsrdə işinə təsadüf
edilməyən bir memar olduğunu deməyə əsas verir. Əcəmi bizə məlum olan şah əsərlərin
203
nıüəllii'i kimi, yüksək fərdi yaradıcılıq siması olan, nəhəng bir sənətkardır. .Memarlıq
tarixində yaşadığı dövrdə adı onunla yanaşı çəkilən ikinci bir memar hələ məlum
deyildir.
Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin həyal və yaradıcılığı tədqiqatçılar tərlindən
geniş incələnmiş və onun yaradıcılığının müxtəlif cəhətləri işıqlandırılmışdır. Əcəmi
Əbubəkr oğlu Naxçıvaninin memaıiıqənənələri təkcə qədim mədəniyyət mərkə/i olan
Naxçıvanda deyil, bəlkə Yaxın Şərqin tarixində və mədəni inkişafında mühüm yer
tutan, ö/ünə məxsus izlər qoyan bir məktəb olmuşdur. Belə ki. Naxçıva və ona yaxın
ərazilərdə tikilən bəzi abidələrdə Əcəmiyə xas olan xəttatlıq üsullarının bu və ya başqa
şəkildə təzahürü vardır. Azərbaycanda bu təsir şimalda Bərdəyə. Cənubda isə Həmədan
və /əncana qədər bir əraziyə yayılmışdır. Özlərini kitabələrdə ■‘Naxçıvani" adlandıran
sənətkarlar XIV əsrə qədər onun banisi olduğu məktəbin üslub xüsusiyyətlərini davara
etdirmişlər. Bu cəhətdən Marağa. Qarabağlar. Bərdə, Salmas, Xoy, Urmiya abidələrini
yada salmaq kifayətdir (1. s. .12). Əcəmi məktəbində istilada olunan xətt növlərindən
biri onun əsərlərində daha dolğun şəkildə müşahidə olunan kufi xəttidir. Möminə Xatun
məqbərəsi. Yusif Kuseyir oğlu türbəsi üzərində müşahidə olunan xətt növləri xüsus ilə
Möminə Xatun türbəsi üzərindəki kitabələr kufi xəttinin dörd növünü əhatə etməkdədir.
Qədim kufi xətti ilə meydana gələn xəttatlıq sənəti əsrlər boyu müxtəlif
mərhələlər keçərək özünün ən yüksək zirvəsinə gəlib çatmışdır. Xəttatlıq Şərqdə, o
cümlədən Azərbaycanda orta əsrlərdə meydana gəlmişdir. Xəttatlığın sənət kimi
formalaşması isə X-XII əsrlərə təsadüf edir. İlk dövrlərdə klassik 6 xətt növü
yaranmışdır (süls, nəsx, mühəqqəq. reyhani, tuqi. rüqə). Bunlardan “süls” adlanan xətt
növü X əsrdə ərəb xəttatı Əbu Əli Məhəmməd ibn Muğlə, mühəqqəq və reyhani xətləri
XI əsrdə bədii xətt ustası İbn əl-Bəvvab, tuqi və ruqə xətləri isə XIII əsr ərəb xəttatı və
şairi Əbülfəz Dinəvəri tərəfindən yaradılmışdır (2. s. 82).
Kufi xətti. Miladın VII əsrində ilk dəfə olaraq Hirə və Yəməndə meydana gəlir
və sonralar ərəblərlə yanaşı, digər xalqlar tərəfindən də geniş şəkildə istifadə olunmağa
başlanır. İraqın indiki Kufə şəhərində də bu xətt yayılmağa başlayır. Bu səbəbdən də
sonralar bu xətt Kufi adlandırılır. Əsasən düz. və sınıq cizgilərdən ibarət olan kufi xətti
əvvəllər nöqtəsiz yazılsa da. sonralar daha da
. . ...
təkmilləşdirilmişdir.
X
əsrədək
həm
^ ■
epiqrafikada. həm də paleoqrafıyada geniş
tətbiq olunurdu. Kufi xəttinin özlüyündə dörd
əsas növü vardır: kufi nəsx. kufi sııls. kufi
həndəsi və kufi şikəstə. İlk Quran nüsxələri də
’
Q T
məhz kuli xətti ilə yazılmışdır (3. s. 280).
v g )
Qeyd olunduğu kimi. Əcəmi xəttatlıq
' /
e ;
məktəbinin özündən sonra qoyub getdiyi
■
abidələrdə bu xətt növləri daha çox müşahidə
-
.o i
olunur. Bunun bariz nümunəsini Möminə
,
Xatun məqbərəsinin giriş qapısında daha
dəqiq izləmək mümkündür.
Şəkil 1.
Nə.sx xətti. XII əsrdən etibarən ktıfi xətti təkmilləşdikdən sonra ibn Muğlə Şirazi
nəsx xəttini ixtira edir və bu ad ona özündən əvvəlki xətti, yəni kufi xəttini aradan
çıxardığı üçün verilmişdir. Digər xətlərlə müqayisədə nə.sx xətti özünün sadəliyi, rahat
oxunuşu və asan yazılışı ilə diqqəti daha çox cəlb edir. Kufi xəttinin yerini tutan nəsx
204
xəlli meydana gəldiyi ilk gündən Quran, bədii və elmi kitabların ya/ıhşm da, ü/ünün
köçürülməsində və dəllərxana işlərində geniş şəkildə isiii'adə olunm ağa başlanır.
Hal-hazırda İslam ölkələrində bu xəttin iki növündən istifadə olunur. Onlardan
biri yaquii nəsx. digəri isə İrani nəsxidir. Yaquti nəsxi - Yaqut Müstəsəm tərəfindən
ixtira olunmuş və təkmilləşdirilmişdir. İrani nəsx növü i.sə Səfəvilərin hakimiyyəti
dövı ündə məşhur xəttat Əhməd Neyrizi tərəfindən ixtira olunmuşdur
s. 283).
Mədəniyyətlər beşeyi olan Naxçıvan MR ərazisindəki daş kitabələrdə və yaxud
əlyazmalarda nəsx xəttinə daha çox rast gəlmək olur (4, s. 83).
Suls xətti. I.üğəvi mənası üçdə bir deməkdir. Ərəb əlillıasında yazılan klassik
xətt növlərindən olan süls xətti X əsrdə məşhur ərəb xəttatı Əbu Əli Məhəmməd ibn
Muğlə tərəfindən ixtira olmuşdur. Bu xətt növündə hərilərin üçdə bir hissəsi əyri, qalan
hissəsi isə düz cizgidə yazılır ki, bu da sözlərin bir-birinə toxunaraq yazılmasına imkan
verir. Süls xətti özünəməxsus gözəlliyə malik olduğu üçün xətt ustadları onu ‘‘ummul-
xutut’", yəni “xətlərin anası” adlandırmışlar. Qədim xəttatlar belə hesab elmişlər ki, süls
xətti ilə yaza bilən bir şəxs çox asanlıqla ruqə. tərli, mü.səlsəl və nəsx kimi xətlərlə də
yaza bilər. Çünki, süls xətti daha çox xətlərə mükəmməl yiyələnməyi, möhkəm əl və
məharət tələb cdii' (3, s. 282).
Şəkil 3.
Şikəstə xətti. Şikəstə sözünün mənası (sınıq) deməkdir. Xll əsrdə "nəsx” xətti
əsasında yaradılan şikəstə xətli əsasən sınıq xətlərdən ibarət olduğuna görə ona belə bir
ad verilmişdir. Divani xəttində olduğu kimi şikəstə xətt növündə də ikişəkilli hərflər
(əlif, ra, vav və dal) kimi hərilər özündən sonrakı hərflərə də birləşdirilir. Digər xətlərlə
müqayisədə şikəstə xəlli ilə daha tez yazmaq mümkün olduğundan bu xəttə daha çox
rast gəlmək olur.
Herat hakimi Muriuzaqulu xan tərəfindən sistemə salınan şikəstə xətti meydana
gəldiyi dövrdən etibarən xəttatların diqqətini cəlb etmişdir, firdovsi. Sədi Şirazi.
Mövlana, Nizami Gəncəvi və sair klassiklərin əsərləri ilk dəfə olaraq bu xətlə yazılaraq
vahid məcmuə halına salınmışdır (3. s. 281).
Naxçıvan
Dövlət
Tarix
muzeyində
NIM
~
KH
-
8 19
saxlanılan
IIM ^ 31
j^ş kitabədə verilən
mətn nümunəsi şikəstə xətt növünə aiddir.
Şəkil 4.
Nəstəliq xətti: XIV əsrin sonlarında
məşhur xəttat Mir Əli Təbrizi tərəfindən nəsx və
ləliq
xətlərinin
əlaqələndirilməsi
nəticəsində
yaradılan nəstəliq xətli XV-XVI əsrlərdə Yaxın
Şərqdə, Azərbaycanda və Naxçıvanda geniş
yayılmış və əsasən əlyazma kitablarının üzünün
köçürülməsində
məktub
və
sənədlərin
yazılmasında geniş tətbiq olunmuşdur. Sonralar daha geniş yayılan nəstəliq xəlli
205
gümüşdən,
bürüncdən,
saxssdan
lıa/ııianan
qabların
və
bə/ək
əşyalarının
bə/ədilməsində daha çox islüadə edilmişdir. ЛМНЛ .Naxçıvan Bölməsinin Əlya/malar
l'ondunda saxlanılan əlya/malarda və Naxçıvan Dövləl Tarix Muzeyində mühafi/ə
NIM -- КП 700
olunan
U M - 63
şilVəli 1 ədəd kəşkülün üzərində həkk olunan xəll nümunələri
nəsləiiq xəUinə aiddir (5, s. 100).
f '
' V
€/:
4
#
Ş ə k il 5.
Naxçıvan ərazisində indiyədək qalan müsəlman epiqral'ikası abidələri ləsdiq edir
ki. XVIl-XVIII əsrlərdə kitabələrin ya/.ılmasmda bu xətdən daha geniş şəkildə istifadə
olunmuşdur.
Tədqiqatlarımız göstərir ki. orta əsrlərdə Naxçıvan ərazisində yazı vasitəsi kimi
ərəb qrafikasına məxsus müxtəlif xətlərdən geniş istifadə olunmuşdur. Yəqin ki,
tədqiqatçılar gələcəkdə bu məsələyə diqqət yetirəcək və həmin sahədə geniş tədqiqatlar
aparacaqlar.
ƏDƏBİYYAT
1. Salamzadə Ə. Əcəmi Əbubokir oğlu vo .Naxçıvan memarlıq abidələri. Itakı: İşıq. 1976. 82 s.
2. ,-\SB . X cild.Bakı; .A/ərbaycaiı Dövləl nəşriyyatı, 1987, 608 s.
.2. Türk dünyası cl kilabi II cild. Лпкш'а 'l'ürk Kültürünü Araşdırma İnislitn, 1992, ,s36 s.
4,So(brli 1-. (.Ma osrbrdə Naxçıvanın sosial-siyasi hoyaimda dini morkozlərin rolu. Bakı : Him. 200?. 392
s,
,5. НейматМ.С. Корпус эпиграфичсски.х памятников. Азербайджана. Т. ЫЫЫ, Арабо-псрсо-тюрко
язычные надписи На.хчыванской Автономной Р естб л и ки (ХЫЫ-начала XX века) - Б: ХХЫ- Yeni
NoşrlorHvı. 2001. 216 s,
РЕЗЮМЕ
Фахраиин ЭЙЛАЗОВ
ЗАМЕТКИ О НЕКОТРЫХ ВИДАХ ШРИФТОВ. ИСПОЛЬЗОВАВШИХСЯ НА
ПАМЯТНИКАХ ТЮРКСКО-ИСЛАМСКОЙ КУЛЬТУРЫ НАХЧЫВАНА
.Азербайджан и Нахчыванский край как его нсотъсмлс.мая часть, являясь одним из важных
К) льтурных центров Востока, богаты памятниками архитектзры, стланны ми в древние и средние-
века. В .Азербайджане, исламизировавшсмся с середины VII века, па.мятники постепенно
приобретают некоторые особенности исламской архитект\ры, в то же вре.мя продолжая отражать
местные тюркские традиции. Азербайджанский народ и вышедшие из него мыслители занн.мают
особое место в культурной истории Ис.лама. они активно участвовали в процессе культурного
обнов.ления. которое в границах Халифата получило на шанис «Мусу льманского во зрождения».
K.iiOMCiii.ie с,лова: типы линий. Нахчыван. Аджеми Нахчывани
SCMMARY
Eakhraddiin EY LAZO V
NOTES ON SOME EONT KINDS USED ON MONUMENTS OF l URKISH-ISL AMIC
CULTURE IN NAKHCHIVAN
Azerbaijan and Nakhchivan as an iiUetiral pari ol' ii arc one оГ the imporlanl cultural centers of the
Hast, and are rich in architecture monuments created in the ancient and Middle .Ages. Islamization in
.Azerbaijan began since the middle of the 7ih century; afterwards aixiiilectural monuments gradually
acquired certain features of Islamic architecture, and at the same time local d'urkic Iradilioris remained.
The .Azerbaijani people and tliinkers of the .Azerbaijani origin occupy a special place in the cultural
history of Islam, they actively participated in the process of cultural renewal, which within the borders of
the (Ailiphate was called also the “Muslim Renaissance".
Key words: line types. Nakhchivan, .A|ami Nakhchiiani
206
Dostları ilə paylaş: |