AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
AZƏRBAYCAN
ŞİFAHİ XALQ
ƏDƏBİYYATINA DAİR
TƏDQİQLƏR
2016 / 1 (48)
BAKI – 2016
Toplu Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Folklor İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur.
Redaksiya heyəti:
Kamal ABDULLA, Mahmud ALLAHMANLI, Baxıtjan AZİBAYEVA (Qazaxıstan), Füzuli BAYAT, Nizami CƏFƏROV, Adil CƏMİL, Lyubov ÇİMPOYEŞ (Moldova), Rəhilə DAVUT (Çin), Metin EKİCİ (Türkiyə), Kamran ƏLİYEV, Əfzələddin ƏSGƏR, İsa HƏBİBBƏYLİ, Ağaverdi XƏLİL, Rza XƏLİLOV, Firdaus XİSAMİTDİNOV (Rusiya), Vasiliy İLLARİYONOV (Rusiya), Mamatkul JURAYEV (Özbəkistan), Muxtar KAZIMOĞLU-İMANOV, Rayisa KIDIRBAYEVA (Qırğızıstan), Ramazan QAFARLI, Məhərrəm QASIMLI, Elxan MƏMMƏDLİ, Qəzənfər PAŞAYEV, Afaq RAMAZANOVA, Seyfəddin RZASOY, Muradgəldi SOYEQOV (Türkmənistan), Ləman SÜLEYMANOVA, Əli ŞAMİL, Atilla YORMA (Finlandiya), İlseyar ZAKİROVA (Tatarıstan)
Baş redaktor: Əziz ƏLƏKBƏRLİ
Baş redaktorun müavini: Afaq RAMAZANOVA
Məsul katib: Səadət ƏLİYEVA
“Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər”. Elmi-ədəbi toplu, 2016/1 (48). Bakı, “Elm və təhsil”, 2016, -184 səh.
Ş 4603000000 Qrifli nəşr
N-098-2016
© Folklor İnstitutu, 2016
BAŞLIQLAR
Folklorşünaslıq məsələləri
Səhər Orucova. Azərbaycan folklorunda nağıl janrı 6
Ali Berat Alptekin. Azerbaycan ve Türkiye Halk Anlatıları ile
Atasözlerinde Bozkurt 11
Nizami Muradoğlu. İslam Sadığın poeziyasında Koroğlu 17
Ləman Vaqifqızı (Süleymanova). Azsaylı xalqlar arasında dambır
ifaçılığı və hayla yaradıcılığı (Zaqatala-Balakən rayonlarından
topladığımız folklor materialları əsasında) 23
Şakir Albalıyev. Novruz bayramı və çərşənbələr 28
İlhamə Qəsəbova. Aşıq yaradıcılığı kontekstində söz biliciləri (Qazax aşıq mühiti əsasında) 63
Sevda İmanova. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında magiya ilə bağlı
obraz və motivlərin tipologiyası 69
Aynur İbrahimova. Bəxtiyar Vahabzadənin “Özümüzü kəsən qılınc”
əsərində milli yaddaş 81
Ülkər Əliyeva. Herodotun Güney Azərbaycan ərazisindən topladığı
iki əfsanə barədə 87
Xanım Mirzəyeva. Qarabağ folklorunda dini nağılların yeri
(“Qarabağ: folklor da bir tarixdir” topluları əsasında) 96
Elza İsmayılova. “Koroğlu” dastanında məkan (Azərbaycan və
Türkiyə variantları əsasında) 105
Aybəniz Həşimova. A.Kim yaradıcılığında mifoloji roman janrı 120
Ülkər Dadaşova. Qadın və İraq-türkman yas adətləri 126
Səbinə Cəfərova. Folklorlardan qidalanan oyunlar 132
Günеl Vəkilova. Məhəbbət dastanlarında əkizlik konseptinin
transformasiyaları 137
Mirzəfərova R.N. Mifoloji obrazlar və folklor motivləri Q.Q.Markesin
“Yüz ilin tənhalığı” romanında 144
Fəridə Kazimova. “Dədə Qorqud” kitabında antroponimlərin
epik semantikası 148
Əsmər Əliyeva. Miflərdə çevrilmə epik formul kimi 155
Xanım Sultanova. XX yüzil Azərbaycan poeziyasında ağac
kultunun izləri 161
Səbuhi Bədəlov. Xalqmızın tükənməz bir xəzinəsi 173
Kitablar, rəylər
Rövşən Əlizadə. Kazım Yetiş’in “Romançı olaraq Səmihə Ayverdi”
adlı əsəri üzərinə 180
CONTENTS
The problems of folklore studies
Sahar Orujova. Fairy tale as a genre of the Azerbaijani folklore 6
Ali Berat Alptekin. Azerbaycan ve Türkiye Halk Anlatıları ile
Atasözlerinde Bozkurt 11
Nizami Muradoglu. The character Koroglu in Islam Sadig’s poetry 17
LamanVagifgizi (Suleymanova). Tanbur Perfomance And Hayla
Creativity Among National Miniorities (on the basis of folklore
materials gathered from Zagatala-Balakan region) 23
Shakir Albaliyev. Novruz Holiday and Tuesdays (The Last Tuesdays
of The Year) 28
Ilhama Gasabova. In The Context Of Creation Aşiq Connoisseurs
(Kazakh minstrel on the environment) 63
Севда Иманова. Типология образов и мотивов, связанных
с магией в эпосе «Книга моего деда Коркута» 69
Aynur Ibrahimova. The national memory in the work “The sword
cutting us” by Bakhtiyar Vahabzade 81
Ulker Aliyeva. Two legends collected by Herodotus on the territory
of the South Azerbaijan 87
Khanım Mirzayeva. The Place of the Religious Tales
in Karabakh Folklore (In the Basis of Collection “Karabakh:
Folklore Is Also a History”) 96
Elza Ismayilova. The Place in “Koroglu” (Based on Azerbaijan and
Turkey versions) 105
Aybaniz Hashimova. The mythological genre in the prose of A. Kim 120
Ulkar Dadashova. Women and mourning traditions of Iraki-Turkomen 126
Jafarova Sabina. Games based on folklore 132
Gunel Vekilova. The love epics concept of the being twin
transformations. 137
Mirzəfərova R.N. Symbolism of One Hundred Years of Solitude
by Gabriel García Márquez 144
Farida Kazimova. The epik semantic of antroponims
in “Dada Gorgud”epos 148
Asmar Aliyeva. Transformation in Myths as Epic Formula 155
Xanım Sultanova. Traces of the cult of the tree in the Azerbaijan
poetry of the XX century 161
Sabuhi Badalov. Inexhaustible treasure of our people 173
Books, Reviews
Rövşən ƏLİZADƏ. Kazim Yetiş’in “Romançı olaraq Səmihə Ayverdi”
adlı əsəri üzərinə 180
СОДЕРЖАНИЕ
Вопросы фольклористики
Сахар Оруджова. Сказка-как жанр Азербайджанского фольклора 6
Ali Berat Alptekin. Azerbaycan ve Türkiye Halk Anlatıları ile
Atasözlerinde Bozkurt 11
Низами Мурадоглу. Короглу в поэзии Ислама Садыха 17
Ляман Вагифкызы (Сулейманова). Творчество хайла и
исполнительство на дамбыр между малочисленными народностями
(на основе собранного фольклорного материала в районах
Закатала - Балакан) 23
Шакир Албалыев. Праздник Новруз и последние вторники года 28
Илхама Гасабова. В контексте создания aşıq знатоков (Казахской
менестреля на окружающую среду) 63
Севда Иманова. Типология образов и мотивов, связанных с магией
в эпосе «Книга моего деда Коркута» 69
Айнур Ибрагимова. Национальная память в произведении
«Меч, режущий нас самих» Бахтияра Вагабзаде 81
Улькер Алиева. О двух легендах, зафиксированных Геродотом
в Южном Азербайджане 87
Ханым Мирзоева. Место религиозных сказок в фольклоре Карабаха
(на основе сборников «Карабах: и фольклор есть история») 96
Элза Исмашлова. Место в "Кероглу" (на основе Азербайджаном и
Турцией версиях) 105
Айбениз Гашимова. Жанр мифологического романа
в творчестве А.Кима 120
Улкар Дадашова. Женщина и Ираkо-Туркменские
похоронные обычаи 126
Джафарова Сабина. Игры, основанные на фольклоре 132
Гюнель Векилов. В любовные эпическая понятие бытия двойных
преобразований. 137
Мирзафарова Р.Н. Символика романа Г.Г.Маркеса «Сто лет
одиночества» 144
Ферида Кязимова. Эпическая семантика антропонимов в Книге
«Деде Коркуд»а 148
Асмар Алиев. Трансформация в мифах как эпическая формула 155
Ханум Султанова. Следы культ дерева в азербайджанской
поэзии ХХ века 161
Сабухи Бадалов. Одна неиссякаемая сокровищница нашего народа 173
Книги, обзоры
Doç. Dr. Rövşən Əlizadə. Kazim Yetiş’in “Romançı olaraq Səmihə
Ayverdi” adlı əsəri üzərinə 180
FOLKLORŞÜNASLIQ MƏSƏLƏLƏRİ
Səhər Hidayət qızı ORUCOVA
filologiya üzrə elmlər doktoru, professor
AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA NAĞIL JANRI
Açar sözlər: Azərbaycan, folklor, nağıl, mövzu, surət, dostluq
Сказка-как жанр Азербайджанского фольклора
Статья посвящена одному из древних жанров Азербайджанского фольклора-сказкам. Здесь рассказывается об истории и изучении этого жанра. Дается информация об одном из выпуске СМОМПК-а, где были изданы Азербайджанские сказки. Как мы знаем, одним из положительных героев бытовых сказок, является образ лысого. В статье дается краткая информация об этом.
Ключевые слова: Азербайджан, фольклор, сказка, тема, дружба
Fairy tale as a genre of the Azerbaijani folklore
The article is devoted to fairy tales as one of ancient genres of the Azerbaijani folklore. There is told about history and studying of this genre. There is also given information on one of SMOMPK release where Azerbaijani fairy tales have been published. As we know, the bald image is one of positive heroes of household fairy tales. In the article is given the brief information on it.
Keywords: Azerbaijan, folklore, a fairy tale, a theme, friendship
Şifahi xalq ədəbiyyatının tarixi bəşəriyyətin yaranma tarixi ilə bir vəhdət təşkil edir. Geniş xalq kütlələrinin yaradıcılıq məhsulu olan şifahi söz sənətinin inkişafı uzun bir dövrü əhatə edir. Şifahi xalq ədəbiyyatının ən çox yayılmış və ən qədim janrlarından biri nağıllardır.
Nağılların yaranma tarixi çox qədimdir. Nağıllar ibtidai insanların yaşadığı dövrdə belə mövcud olmuşdur. Hələ təbiəti yaxşı öyrənməyən, təbiət hadisələri, təbii qüvvələr qarşısında aciz qalan insanlar bu qüvvələrin arxasında hər hansı bir ruh görmüş, onları canlı bir varlıq hesab etmiş və bu qüvvələr haqqında cürbəcür maraqlı əfsanələr, rəvayətlər yaratmışdır. Qədim əfsanəvi nağıllar ibtidai insanların xəyallarının məhsuludur. Belə nağıllarda zülmət dünyasından, gedər-gəlməz yollardan, divlərdən, sehrli meyvə və bitkilərdən, qeyri-adi qüvvəyə malik olan heyvan və quşlardan bəhs olunur.
Mövzu, üslub və ideya xarakterlərinə görə nağıllar müxtəlif və rəngarəng olur.
Nağılların öyrənilməsini və tədqiq edilməsini asanlaşdırmaq üçün bölgü aparmaq, nağılları qruplaşdırmaq zəruridir. Bu məsələ ilə dünyanın bir çox nağıl toplayanları və tədqiqatçıları məşğul olmuşlar. İlk dəfə nağılların təsnifinə təşəbbüs göstərən alman alimi Han yunan və alman nağılları əsasında 40-a yaxın nağıl süjetinin sxemini düzəltmişdir.
Azərbaycanda da nağıllar müxtəlif vaxtlarda müxtəlif cür təsnif edilmişdir. Məsələn, Y.V.Çəmənzəminli, H.Araslı, M.Təhmasib və başqaları nağılları müxtəlif cür təsnif etmişlər. Lirik janrlardan fərqli olaraq, Azərbaycanda epik janrlar-nağıllar, əfsanələr, lətifələr və s. qədimlərdə yazıya alınıb saxlanmamışdır. Yalnız dildən-dilə, nəsildən-nəslə keçərək gəlib bizim dövrümüzə çatmışdır. XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində mətbuatda bəzi Azərbaycan nağılları nəşr edilmiş, hətta ayrıca kitabça halında da buraxılmışdır. Belə kitabçalara şifahi ədəbiyyatımızın müxtəlif janrlarından nümunələr də daxil edilirdi.
XIX əsrin əvvəllərindən Zaqafqaziyada, Tiflisdə xeyli məcmuə, jurnal və qəzet nəşr olunurdu ki, bunların arasında “Qafqaz əraziləri və xalqlarının təsvirinə dair materiallar toplusu” (QƏXTMT)- «Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа»-(CМОМПК) mühüm yer tutur. Məcmuənin səhifələrində 100-ə qədər Azərbaycan nağılları toplanıb çap olunmuşdur.
Azərbaycan nağıllarının qruplarından birini də məişət nağılları təşkil edir. Xalqın gündəlik həyatında baş verən hadisələr öz əksini bu nağıllarda tapır. Məişət nağılları öz süjetləri, surətləri, ideya və məzmun xüsusiyyətləri etibarilə sehrli və heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllardan fərqlənir. Əfsanəvi nağılların qəhrəmanları zülmət dünyalarına düşür, gedər-gəlməz yollardan keçir, qara qüvvələrə qarşı mübarizə aparır, tilsimləri dağıdır, divlərlə, əjdahalarla qarşılaşırlar. Məişət nağılları isə daha realdır. Doğrudur, məişət nağıllarında da qeyri-adi qüvvəyə malik olan heyvan və quşlara, sehrli meyvə və bitkilərə, tilsimli əşyalara rast gəlirik. Lakin bütün bunlar əlavə, köməkçi ünsürlərdir, əsas hərəkətverici qüvvə deyildir.
Bir sıra məişət nağıllarında (“Yetim İbrahim və sövdakar”, “Keçəllə qazının nağılı” və s.) yetim, kimsəsiz uşaqlar, keçəllər və b. qarşı mübarizə aparırlar. Digər qrup məişət nağıllarında (“Ağıllı qız”, “Yetim qız” və s.) ağıllı, cəsarətli, mətin, iradəli qadınlar dövrələrinin ictimai hadisələrinə qarışır, öz namuslarını qoruyur, şər qüvvələrə qarşı mübarizə aparır.
Məişət nağıllarında iştirak edən müsbət qəhrəmanlar içərisində tez-tez rast gəldiyimiz surətlərdən biri keçəldir. Keçəl yetim, kimsəsiz olur. Xarici görkəmi də çirkin olur. Lakin zamanın hər cür çətinliklərinə dözən, həyatın pisini-yaxşısını görmüş, acısını-şirinini dadmış keçəl olduqca fərasətli və ağıllıdır. Ona qarşı qoyulan mənfi surətlər (qazı, tacir və s.) nə qədər qəddar, hiyləgər, acgöz olsalar da, keçəl öz ağıllı tədbirləri ilə həmişə qalib gəlir, ona qarşı çıxan mənfi tipləri ifşa edir, onların daxili simalarını açıb xalqa tanıtdırır. Keçəl surəti ilə əlaqədar olan nağıllarda satira olduqca qüvvətlidir. Bu nağıllarda ağalar, tacirlər tənqid atəşinə tutulur, keçəlin vasitəsilə onların mənəvi yoxsulluqları isbat edilir. “Keçəlin nağılında olduqca xəsis, həm də zalım bir tacirə nökərçilik edən keçəl bir gün tacirin oğlunun başını yarır. Qəzəblənmiş tacir keçəldən intiqam almaq üçün onu evinə çağırtdırır və yorğana sarıtdırıb döydürür. Lakin keçəl də tacirə borclu qalmır. O da hiylə işlədərək taciri döydürür və bu yolla qəddar tacirdən qisas alır.
Məişət nağıllarında tərənnüm olunan nəcib hislərdən biri doğma torpağa, vətənə məhəbbət hissidir. Xalqımızın Vətənə bəslədiyi tükənməz məhəbbət məişət nağıllarında geniş şəkildə verilmişdir. Bu nağıllarda verilən müsbət qəhrəmanlar yadelli düşmənlərə qarşı mərdliklə vuruşurlar. Lakin düşmənə qarşı mübarizədə həmişə qılınc lazım olmur. Məsələn: “Daşdəmirin nağılı”nda düşmən qoşunu şəhəri mühasirəyə alır və xəbər göndərirlər ki, “bizim sualımız var, ya gərək suala cavab verəsiniz, ya da bizə təslim olasınız”. Gördüyümüz kimi, bu meydanda qılıncla deyil, ağılla iş görmək tələb olunur.
Əməyi sevmək, halal zəhmətlə dolanmaq, namusla yaşamaq hər bir zəhmətkeş insana xas olan xüsusiyyətdir. Nağıllarımızda rast gəldiyimiz qəhrəmanlar zəhməti sevir, əməkçi insana qayğı ilə yanaşır.
Məişət nağıllarında təsvir edilən nəcib sifətlərdən biri də dostluq və yoldaşlıqdır. Zəhmət adamları dostluğu son dərəcə yüksək qiymətləndirmişlər. “Qızıl qoç”, “İki qardaş”, “Məlik Dürac”, “Dostluğun sirri” nağıllarında dostluqda mərd, sədaqətli, vəfalı, etibarlı olmaq, dostluğu qiymətləndirməyi bacarmaq kimi maraqlı tövsiyələr verilir. “Qızıl qoç” nağılında Məlik adlı şahzadə ilə keçəlin dostluğu təsvir edilir. Zəhmətkeş insana xas olan əməksevərlik, vətənpərvərlik, dostluqda sədaqətli olmaq və s. bu kimi nəcib sifətlərin, əxlaqi keyfiyyətlərin tərənnümünə bütün xalqların (Rus, Belarus, Latış, Özbək, Türkmən və s.) məişət nağıllarında geniş yer verilmişdir. Məsələn: “Daş piyalə” adlanan Rus məişət nağılında öz sənətini böyük məhəbbətlə sevən İqnat baba və onun nəvəsi Vasyanın həyatı təsvir edilir.
“Ağıllı qız”, “Kasıbın yuxusu”, “Kasıbın oduna getməyi” və bir sıra Türkmən məişət nağıllarında zəhmətkeş xalqın həyat tərzi, sinfi münasibətləri və s. bu kimi mühüm məsələlər öz əksini tapmışdır.
Əgər Gürcü məişət nağıllarına nəzər salsaq, bu nağıllarda da eyni motivləri müşahidə etmiş olarıq. “Hazırcavab bağban”, “Kasıb oğlu”, “Tənbəl”, “Ağa və nökər” və bir sıra gürcü məişət nağıllarında da zəhmətkeş xalqın həyat tərzi, arzu və istəkləri ön plana çəkilir.
Məişət nağılları ideya və məzmun xüsusiyyətlərinə görə sehrli və heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllardan fərqlənirlər və bu fərqləri asanlıqla müəyyən etmək olar. Nağıllar şifahi xalq ədəbiyyatının epik nümunələrinin ən səciyyəvi janrlarından biridir. Nağıllarda möhkəm süjet xətti, zəngin hadisələr, tiplər və konkret bir məqsəd olur. Nağıllarda süjet o qədər maraqlı bir kompozisiyada verilir ki, ən uzun nağıl belə bir dəfə eşidildikdən sonra asanlıqla yadda qalır. Nağılları cazibəli bir dildə danışan xüsusi sənətkarlar olmuşdur ki, belə sənətkarlara xalq arasında “nəqqal” deyilmişdir. Adamlar belə peşəkar nağıl söyləyənləri dinlədikcə yorulmaq nə olduğunu bilməzmişlər.
Peşəkar nağılçılar bir qayda olaraq, öz söhbətlərinə qaravəlli ilə başlayır, əsl mətləblə əlaqəsi olmayan, gülməli sözlərlə öz dinləyicilərinin nəzərini cəlb edirlər. Nağıllara müqəddimə kimi əlavə olunan bu qaravəllilər məzmun, forma və istifadə olunan bədii ifadə vasitələrinə görə müxtəlif olurlar. Bir sıra nağıllarda isə müqəddimə nəzm formasında olur. Məsələn:
Dedim getmə qal,
Sən ol abdal.
Mən olum diləfkar.
Eşq odunu bəyan eylə,
Ya məni öldür qan eylə,
Ya seyrəğabı gözdən sal.
Realist məzmuna malik olan məişət nağıllarının isə əksəriyyətində müqəddimə verilmir. Bu tipli nağıllarda çox nadir hallarda müqəddiməyə rast gəlmək olur ki, belə müqəddimələr əksər halda ictimai məzmuna malik olur. Müqəddiməni bitirdikdən sonra nağılçılar nağıl söyləməyə başlayırlar. Nağılların əksəriyyəti “Biri var idi, biri yox idi” sözləri ilə başlanır. Məişət nağıllarında isə çox vaxt belə başlanğıclar da verilmir. Bu nağıllarda başlanğıc nağılın məzmununa aid olur. Daha dəqiq desək, nağılçı birbaşa nağılın məzmununu söyləməyə başlayır. Azərbaycan nağıllarında poetik struktur, süjet elə başlanğıcdan oxucusunu, dinləyicisini ələ almağa yönəldir və bu süjetin, nəql edilən əhvalatın başlanğıcı kimi diqqəti cəlb edir.
Nağıllarda xüsusi bədii folklor blokları mövcuddur ki, nağılçı bu blokdan istifadə yolu ilə sanki folklor əsərinin bədii dünyasına, ekspressiv aləminə bir qapı açır, dinləyicisinə, oxucusuna xüsusi bir ovqat bəxş edir, onu hazırlayır, diqqətini cəmləyir. Azərbaycan nağılların əksəriyyəti oxşar başlanğıcla verilsə də, mürəkkəb, bədii, ekspressiv çalarlarla zəngin başlanğıc-folklor bloklu nağıllara da rast gəlinir. Bu cür folklor bloku “təkərləmə” də adlanır. Nağılın bu təkərləməsində, yəni bu müqəddimə-preambulasında, tamamilə milli koloritli folklor blokunda yüksək bədiilik, simvolik rəmzlər, gülüş doğuran hiperbolik şişirtmələr, incə yumor, kinayə vardır: xalq təfəkkür tərzinin müəyyən bir cəhəti öz əksini tapıbdır. Yaxud nağıllarda süjetin bir qismindən digərinə keçid üçün xalq ənənəvi formullardan – hazır bloklardan istifadə edib. “Nağıl dili yüyrək olar”, “Orda ayınan, ilinən, burada bircə gününən”. Yaxud bloklarla sanki tamaşanın pərdəsini dəyişir, dinləyicini, oxucunu bir situasiyadan digərinə salır. Məsələn, “Tapdıq qalsın burada, sənə Qəmər xanımdam xəbər verim”, “Az getdi, üz getdi, dərə-təpə düz getdi. Dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi, gecə-gündüz at çapıb, iynə boyu yol getdi” və s. (SMOMPK-11-166). Bütün bunlar mətndə emosional fon yaradır, bədii ifadənin lakonikliyinə xidmət edir, süjetin, əhvalatın qısa, konkret şərhinə, artıq, lüzumsuz sözçülükdən uzaqlaşmasına xidmət edir və xalq tərəfindən yaranan dəyərli bədii vasitədir ki, tərcümədə mütləq saxlanılmalıdır.
Azərbaycan nağıllarında müşahidə etdiyimiz maraqlı cəhətlərdən biri də 3:7:9 və 40 rəqəmlərinin tez-tez təkrar olunmasıdır. Göstərdiyimiz bu rəqəmlərə şifahi xalq ədəbiyyatının başqa janrlarında da təsadüf edirik. Lakin nağıllarda bu rəqəmlər daha çox işlənir. Məsələn: “Üç qardaş”, “Üç şahzadə”, “Üç qardaş div”, “Üç bacı”, “Pəri qızlar”, “Üç gün, üç gecə”, “Göydən üç alma düşdü”, “Yeddi il”, “Qırx dəvə yükü” və s. belə nümunələrdən istənilən qədər göstərmək olar.
Nağılların dili olduqca sadədir. nağıllar xalqın dilinin, adət və ənənələrinin ən qədim xüsusiyyətlərini özündə saxlayan sənət inciləridir.
Ədəbiyyat
-
Azərbaycan folkloru antologiyası. 2 kitabda. 1-ci kitab, Azərb. SSR EA-nın nəşriyyatı. Bakı, 1968
-
Əfəndiyev P. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı. Bakı, Maarif, 1981
-
SMOMPK. 41-ci buraxılış, 2-ci şöbə, Tiflis, 1910
-
Orucova S.H. Azərbaycan folklorunun rus dilinə tərcüməsi probleminin özünəməxsusluğu, Bakı, 2007,
-
Orucova S.H. Azərbaycan folklorunun toplanma, tərcümə və nəşr problemləri (SMOMPK materialları əsasında), Bakı, 2012,
-
Vəliyev V. Azərbaycan folkloru. Bakı, Maarif, 1985
Prof. Dr. Ali Berat ALPTEKİN
AZERBAYCAN VE TÜRKİYE HALK ANLATILARI İLE ATASÖZLERİNDE BOZKURT
Türk destanlarının günümüz sözlü anlatmalarına ve halk inançlarına yansımasının ele alındığı bu makalede, Bozkurt destanının Azerbaycan folkloruna yansımaları Türkiye ile karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır. Hiç şüphesiz sözünü ettiğimiz destanın dışında anlatılan diğer metinlerde de benzerlikler olacaktır. Bununla beraber çalışmanın küçük bir makale boyutunda ve Azerbaycan’a yönelik olması da bizi daha dar çerçevede çalışmaya yöneltti. Ayrıca Türkiye’de konu; Hasan Fehmi [Erginol] (Erginol 1929: 2-3), H. Fethi Gözler (Gözler 1955: 42-48), Ali Rıza Yalgın (Yalgın 1930: 200-202; II 1930: 33-34; III 1931: 138), Abdulkadir İnan (İnan 1987: 69-75), Altan Deliorman (Deliorman 1967: 6-11), Saim Sakaoğlu (Sakaoğlu 1985: 255-262), Abdüsselam Arvas (Arvas 2015: 183-196) tarafından çeşitli zamanlarda makale ve bildiri boyutunda ele alınmıştır. Fuad Köprülü’nün “İlmi yeni nesiller tamamlar.” düşüncesinden hareketle konuya yaklaştığımızda sözün ne kadar yerinde söylendiği bu yazımızda görülecektir. Zaten sosyal bilimlerde mükemmele ulaşmak mümkün değildir. Zamanla bizim yazdıklarımıza yenilerinin ekleneceğine asla şüphemiz yoktur.
Elbette her metnin oluşmasının bir sebebi ve hikâyesi vardır. Başlangıçta destan içerisinde değerlendirilen bu unsurlar zamanla masal, efsane, halk hikâyesi ve fıkra gibi anlatılarda da görülmeye başlamıştır. Göçebe hayat döneminde oluşan destan devrinden sonra kısmi veya tam yerleşik hayat tarzı anlatılarda da şekil ve içerikte değişikliğe sebep olmuştur. Bunu normal karşılamamız gerektiğine inanmaktayız. Çünkü geçmişten günümüze insanların hayat tarzı, anlatıya mutlaka yansıtılmaktadır.
Türk destanlarının asli motiflerinden biri olan bozkurt, üzerinde durduğumuz anlatmalarda kurt olarak geçmekte ve değişik özellikleriyle karşımıza çıkmaktadır. Türk mitolojisi ve folklorunun önemli değerlerinden birisi olan bozkurt, günümüzdeki söylemiyle kurttur. Başlangıcı Türk tarihi kadar eski olan bozkurt motifinin metin olarak ilk karşımıza çıkması ise Hun Türkleri dönemine rastlar. Oğuz Kağan, Ergenekon ve Bozkurt destanlarında daha çok belirginleşen motif, sözü edilen destanlarda; kurt tarafından kaçırılma, kurt tarafından büyütülme ve kurdun yol göstermesi şeklindedir. Zamanla kurtla ilgili olarak anlatılanlar bir milleti derinden etkilemiş olmalı ki, geçmişten günümüze gün olmuş bayraklarında gün olmuş paralarında yaşatılmaya devam etmiştir.
Destanî metinlerin en önemli özelliği ana motifin yüzyıllara meydan okuyarak değerlerini kaybetmeden yaşamasıdır. Başlangıçta halk arasında sözlü kaynaklarda anlatılan bu anlatılar, zamanla yabancı ve yerli araştırıcılar tarafından derlenerek belgelendirilmiştir. Hiç şüphesiz folklorun en önemli özelliklerinden birisi, değişime uğrayarak da olsa devamlılık arz etmesidir. Nitekim başlangıçta destan dediğimiz ilk edebî tür, zamanla yerini masal, efsane, fıkra ve halk hikâyesine bırakırken destan motifleri de kendisine bu anlatılar içerisinde yer bulmuştur. Hatta zaman zaman sözünü ettiğimiz motif veya motifler yerini bir inanışa, kalıp ifadeye veya atasözüne bırakmıştır.
25-27 Mayıs 2016 tarihleri arasında Azerbaycan’ın başkenti Bakü’de toplanan III Beynəlxalq Türk Dünyası Araşdırmaları Simpoziumu’nda kardeş cumhuriyet Azerbaycan’ı ve kültürünü daha yakından tanıma fırsatını elde ettik. Sempozyumdan arta kalan zamanda Azerbaycan Folklor Enstitüsü’nü ziyaretimizde meslektaşlarımız bize Azerbaycan folkloruyla ilgili çeşitli yayınlardan verdiler. Yeri gelmişken aziz dost, hörmetli müellim Eli Şamil’e, Aynur Qezenfergızı’na ve enstitü başkanı Prof. Dr. Muhtar Kazımoğlu-İmanov’a teşekkür etmek istiyoruz.
Dostları ilə paylaş: |