Əssəlamu aleykum və rəhmətullah!
Əvvəlcə konfransın təşkilatçılarını hazırkı vəziyyətdə insanlıq əleyhinə müxtəlif formalarda bir çox
insidentin baş verdiyi Əfqanıstan İslam Respublikasının hökuməti adından təbrik edirəm, çünki sülh
şəraitində birgə yaşamaq hər birimizin ən mühüm vəzifəsidir. Ümid edirəm ki, bu cür tədbirlər davam
olar və bəşəriyyətin bütün bu problemlərinə son qoyar.
Hazırkı Vəziyyətdə Dini və Mədəni Dialoqun Əhəmiyyəti:
Bu hissədə birlik və mədəni əlaqələrin tərifindən danışmaq istərdim. Birlik və həmrəylik bir çox
varlığın özünəməxsusluğunu qoruyub saxlamaqla bir və eyni olduğunu ifadə edir. Müqəddəs Quran
nöqteyi-nəzərdən yanaşsaq, insanlar yaradılışla bağlı bir-birindən üstün olmayan, eyni və bərabər
varlıqlardır. Müqəddəs Quran həmçinin insanlığın mövcudluğuna və etnik və milli fərqliliklərə dair
məslələrə toxunmuşdur.
Mədəni diplomatiya və ya əlaqələr bir millətin əsl obrazını və dəyərlərini tanıtmaq, digər xalqların
real obrazlarını qəbul etmək, habelə qarşılıqlı anlaşma üçün vasitələr yaratmaq üçün iki-tərəfli üsuldur.
Buna mədəni əlaqələr də deyilə bilər: yəni ümumi anlayışlara nail olmaq və insanlar və ölkələr
arasında qarşılıqlı anlaşmanı möhkəmləndirmək üçün fikir, məlumat, sənət, həyat tərzi, dəyərlər və
inancların mübadiləsi.
Hal-hazırda qloballaşma və vahid bir qrupun mədəniyyəti kimi mövzuların ortaya çıxması səbəbilə
mədəniyyət ictimai müzakirələrin əsas mövzusuna çevrilmiş və mədəni əlaqələrin əhəmiyyəti daha da
artmışdır.
Təbiətə, və insan təbiətinə və təbiətə nəzər yetirsək görərik ki, Allah insanları müxtəlif formalarda
yaratmış və hər bir insan fərdi xarakter və düşüncə tərzinə malikdir. Təlimatlarda göstərildiyi kimi, bu
fərq və dəyişikliklər açıq-aydın görünür. İnsanların üzləri və səsləri, barmaq izləri, rəngləri, habelə
obyektlərə olan ehtirasları, zövqləri, maraqları və təxəyyülləri kimi, düşüncələri də bir-birindən fərqlənir.
Kimisi insanı qəlibə salmaq və eyni cür insanlar yaratmaq, və onlar arasındakı fərqləri aradan
qaldırmaq istəyir. Əslində isə onların bu düşüncələri çox utopik bir xəyaldır və reallaşması qeyri-
mümkündür, çünki bu, Allahın insanlar üçün yaratdığı ənənə, həyat və mahiyyətə zidd bir əməldir.
Həmin fərziyyənin reallaşması mümkün olsa belə, onu reallaşdırmaq çox əbəs bir hərəkət olardı, çünki o,
tərk edilmiş olandan fərqli olaraq, təbiətə qarşı olduqca təsirsizdir, və təbiətə qarşı çıxan hər kəs
gözlənilməz nəticələrlə üzləşəcək.
Qeyd edək ki, bu cür fərq ziddiyyətin deyil müxtəlifliyin fərqidir, müxtəliflik hər zaman zəngin və
təsirli olur və Allahın onun böyüklüyünü, qüdrətini və hikmətini göstərən müdrikliyinin bir əlamətidir,
aşağıda deyildiyi kimi:
Tərcüməsi: Göylərin və yerin yaradılışı, dillərinizin və rənglərinizin müxtəlifliyi də Onun qüdrət
əlamətlərindəndir. Şübhəsiz ki, bunda bilənlər (ağıl və elm sahibləri) üçün (Allahın vəhdaniyyətinə,
Onun hər şeyə qadir olmasına dəlalət edən) nişanələr vardır.
Allah daha konkret bir şəkildə və qismən onun bir parçası olaraq yaşadığımız təbiət və səhhəti
xüsusiyyət və formaca fərqli bir şəkildə yaratdı: Allahın dediyi kimi: Məgər Allahın göydən bir yağmur
yağdırdığını görmürsənmi?! Sonra Biz onunla növbənöv meyvələr yetişdirdik və dağlarda müxtəlif
rəngli - ağ, qırmızı, tünd qara yollar (yaxud tünd qara qayalar) peyda etdik. İnsanların, (yer üzündə
gəzən) heyvanların və davarların da bu cür müxtəlif rəngləri vardır.
Lakin Allahın qeyd etdiyinə görə təvafüt bir-birinə müdaxilə edən və bir-birinə zidd olan bir fikir
ayrılığı deyil, daha çox növ və səriştə arasındakı fərqdir. Ona görə də müasir dövrün qlobal
problemlərini həll etmək üçün bütün mədəniyyətlərin yaşaması və onlar arasında mədəni diplomatiya
yolu ilə əlaqə qurulması çox əhəmiyyətli bir faktordur. Bu, sadəcə problemləri dilə gətirmək və həll
etmək üçün imkan yaratmır, həm də rasionalizm və konvergensiya üçün münbit şərait yaradır.
İslam Birliyi üzrə Dialoq, Strategiya:
İslam birliyinin idealları hər zaman bir çox müsəlman alimləri üçün vacib əhəmiyyət kəsb etmişdir.
Bunlara nail olmaqla bağlı bu mütəfəkkirlərin əsas yanaşması dini elita və siyasi elitanın müxtəlif
səviyyələrində geniş müzakirələr aparmaqla müsəlmanların yaxınlaşmasına çalışmaq olmuşdur. Dialoq
din alimləri səviyyəsində güclü dini əlaqələr əsasında, mədəni elitalar arasında İslam sivilizasiyasının
mədəni elementləri əsasında və siyasi liderlər arasında siyasi və iqtisadi strateji maraqlar əsasında qurula
bilər. Bu yaxınlaşma və qarşılıqlı əlaqə hər zaman mənliklə bağlı narahatlıqları artırır.
Ona görə də birliyin dəqiq tərifi ilə, İslam təriqətlərinin alimləri arasında dialoq nəticəsində yaranan
birliyin dinlərin birləşməsi və ya bir mədəniyyətin və ya dinin digər dinlər üzərində hökmranlığı deyil,
dini dialoq strategiyası hesab edilməli olduğu ilə bağlı dəqiq fikir yaymaq mümkündür. Müsəlmanlar və
bəşəriyyət arasındakı fərqləri real həyatda bayağılaşdırmaq və saxlamaq sülhün və sülh şəraitində birgə
yaşayışın bərqərar olmasıdır.
Bu gün “dini dialoq” termini strateji xarakterə malik hesab olunur. Strategiya anlayışı keçmişdə hərbi
məqsədlərə nail olmaq üçün ölkənin bütün imkanlarından istifadə etməsi mənasına gəlirdi, lakin tədricən
strategiya termini ciddi hərbi sahədən çıxarıldı; dövlətlərin mövcud vəziyyətində müvəffəqiyyət yalnız
hərbi gücdən istifadə etməklə qazanılmır, əksinə, müəyyən məqsədlərəə nail olmaq üçün bir sıra
vasitələr tələb olunur. Bu baxımdan “İslam dialoqu” mövzusu strateji faktorlardan biri sayılır. Nəhayət,
Allah müsəlmanları birliyə və xalqı müxtəlif dinlərin ardıcıllarının təsiri ilə parçalanmamağa səslədi.
Mövcud vəziyyətdə İslam birliyi üçün bütün istiqamətlərdə təkamül və inkişaf üçün zəmin yaratmaq
və İslamın insanlıq və insan irqinin mədəniyyətinin inkişafını sübut etmək üçün problemləri həll etmək
qabiliyyətinin təmin edilməsi olduqca zəruridir. Kiçik daxili mübahisələri dilə gətirmək İslam
Ümmətinin uzunmüddətli strategiyalara diqqətini yönəltməsini və müsbət nəticələr ortaya çıxmasını
təmin edəcək.
Müsəlman Dühaları, o cümlədən Seyid Cəmaləddin Əfqani ilə dialoqun tarixi:
Seyid Cəmaləddin Əfqani (1314-1254), İslam ölkələrində insanlığın ictimai ağrı-acılarını müəyyən
bir realizm və çarə ilə yenidən təyin edən oyanışın banilərindən biri olmuşdur. O, insanların fikir
ayrılıqları və uyğunsuzluqlarından ibarət olan ən dərin insan ağrı-acısını və bu problemlərin aradan
qaldırılmasının yeganə yolunu göstərmişdir. İslam ölkələrinin siyasi, iqtisadi və coğrafi xüsusiyyətlərinin
bu vacib və geniş yayılmış meyarları ilə bağlı xalqın düşüncələrində dərin dəyişikliklər yaratmaq, İslam
mədəniyyətinə malik olmaq, bir çox digər dilləri bilmək və səyahət etməyin çox vacib olduğu
düşünülürdü.
Xalq arasında dialoqun olmaması və əsl İslam və Qurana uzaq olmaq və ilk bir neçə əsrdə
müsəlmanlar arasında əsl İslama inandıqları üçün birliyin olduğunu inam və müasir dövrdə müsəlmanlar
arasında birliyin olmamasının səbəbinin onların İslam dininə inamlarının olmaması ilə bağlı olduğunu
qeyd edən Seyid Camal yalnız müsəlman dünyasının İslam təriqətləri anlayışının yaradılmasına və onları
sağlam düşüncəyə sahib şəkildə görməyə müvəffəq olmuş, və bütün müsəlmanlarla birliyə nail olmaq
üçün heç bir şey etməyəcəyi sabit və sıx əlaqə qurmağa çalışmışdır, bu baxımdan bütün təriqətlər
ibadətçilərin rasionallıq tələb etmələrini istəmişlər. İslamın xüsusi imtiyazlarından istifadə etməyin.
Sayid Camal İslam ölkələri arasında siyasi birlik sahəsində müsəlmanlar arasında dialoq yaratmağa
çalışan İslamçı obrazlar arasında olmuş və bu da onların bu sahədəki səylərinin daha ətraflı tədqiq edilə
və qiymətləndirilə bilməsi üçün şərait yaratmışdır.
Həmrəylik və Ünsiyyət ilə bağlı Maneələr:
İslam dünyasındakı fərqlilik şüurla bağlı deyil, məhz İslam ölkələrinin coğrafi genişliyi və etnik
mənsubiyyəti, irqi mənsubiyyətindəki müxtəlifliklə bağlıdır.
İslama qarşı fərqli ideoloji mövqelər və müxtəlif təriqətlərin mövcudluğu İslam ölkələri arasındakı
fərqliliyin meyarlarıdır.
Sometimes they prevent the dialogue among Islamic countries, the differences between them, as it
may be, are not a barrier to solidarity and communication, as they can cause ethnic differences,
sectarianism, selfishness, and intercourse.
Etnik fərqliliklərə, təriqətçiliyə, xudbinliyə səbəb olduğuna görə bəzən islam ölkələri arasında
dialoqun yaradılmasına maneə yaradılır, lakin onlar arasında ola biləcək fərqliliklər həmrəylik və əlaqə
üçün maneə deyil.
Qərəzliliyin əsl mənasının anlaşılması qarşısındakı ən böyük maneələrdən biri bir çox hallarda irq,
rəng, dil, din, ərazi və s. kimi faktorların ortaya çıxmasıdır, bu isə həmin ittiham və üstünlük sayəsində
yaranır.
Fanatizm bir çox hallarda millətçilik və etnik mənsubiyyətə gətirib çıxarır, bu isə bir çox
münaqişələrin mənbəyidir və nəticədə xalqların bir-biri ilə əlaqəsi kəsilir və nəhayət hər xalq öz
mədəniyyətini yaradır.
Tarix göstərir ki, fanatizmin sürətli şəkildə yayılması nəzarət altına alınmadıqda, bu, tez bir zamanda
zorakılıq və səfalətə, hətta münaqişələrə gətirib çıxarır və bəzi hallarda insanların başqalarının fanatizmi,
başqalarının müqəddəs kitabları ilə qorxudulduğu müşahidə olunur.
Dialoq və Ünsiyyətin Yaradılması üçün Praktik Strategiyalar:
Müsəlmanlar arasında düşüncə və dialoqun birliyinə nail olmaq məqsədilə İslam xalqlarının
keçmişini araşdırmaq üçün bir elmi qrup yaradılmalıdır. Nəticədə müsəlmanlar qərarlar qəbul etməyi
öyrənir və müsəlmanlar arasında dialoq qurmağın yeni yollarını yaradırlar. Bu yolla müsəlman ölkələri
arasında yarana biləcək mümkün münaqişənin qarşısını almaq olar. Bu, vahid müsəlman dilinin, Quran
dilinin dirilişi demək idi.
Bütün İslam ölkələrindən olan alimlərin iştirak etdiyi İslam konqresləri və konfransları hər il
keçiriləcəkdir.
Müsəlmanlar arasında birliyə nail olmaq üçün etik dəyərlərin əldə edilməsi və İslam cəmiyyətinin
təhsil və mədəni təməllərinin idarə olunması kimi amillər mühüm məsələlərdə dini tolerantlıq və
həmrəylikdən ayrı tutulur.
Təklif:
Əsas təməllərdən biri münaqişə üzrə ən geniş yayılmış dini termin olan insan təbiəti arasındakı fərqin
müsbət xilqətidir. Dövlət və dini orqanlarla danışıqlar zamanı bu prinsipə əməl olunmasına, eləcə də
müsəlmanlarla bağlı məsələlərə ciddi şəkildə toxunulduğu müşahidə edilir. Allah təala buyurur:
(Tərcüməsi: “Ey Allahın Rəsulu, insanları möhkəm olmağa çağır, gözəl sözlər izhar et, möcüzələr
bəxş et və yaxınlarını dəvət et və onlarla xoş və rəvan bir şəkildə söhbət et”).
Quranın bu təfsirində, təbliğat və məmnunluq arasındakı fərqi görürük. Xeyirxahlığın təbliği üçün
nəzərdə tutulmuş bu yol müqayisədə daha düzgün hesa edilsə də, Allah təala bu məqamda daha təsirli bir
yol axtarışındadır.
Məsələn: ziddiyyət yarandıqda, və ya işlər müsbət şəkildə həll edildikdə, birinci hal yaxşı, ikincisi isə
daha yaxşı hesab edilməlidir, çünki biz hər şeyə müsbət tərəfindən baxmalıyıq.
Ən yaxşı mübahisəli tərzi müsəlman tərəfinin rəqibinin ən incə sözlərindən istifadə etmək
məcburiyyətindədir, bəli, bu çox tərk edilmiş kitabların inanclarına gətirib çıxaran bir incə təfsir idi.
Quran təfsirini belə izah etmişdir:
Mübahisəli üslub ən müdrik üslub hesab edilir, yəni müsəlman düşməninin ən kəskin sözlərindən
istifadə etməlidir, bəli bu, çox sayda kənara atılmış kitablara inanmağa gətirib çıxaran əsaslı bir şərh
olmuşdur. Quran aşağıdakıları şərh etmişdir:
Yəni, ümumi nəticələr kafir sözü və ya digər sözlərə dair əldə edilən nəticələrdən tamamilə fərqlənir.
Burada mən bir neçə məqamı ətraflı şəkildə ifadə etmək istərdim:
1- Kiçik cəmiyyətlərdə fəaliyyətimizin dinlər və mədəniyyətlər arasında geniş miqyaslı
münasibətlərin və dialoqların qurulmasına əngəl olmasına baxmayaraq, fəaliyyətimizin əsas məqsədi
insanlar arasında birlik yaratmağa yönəlmişdir.
2. İstifadə etdiyimiz ədəbiyyat sülh şəraitində birgə yaşayış ilə bağlı ədəbiyyat olmalıdır.
3. Çəkdiyimiz filmlər sülhməramlı filmlərdir.
4. Yalan fərziyyələrin və yanlış təsəvvürlərlə bağlı yanlış fikir yaradılması fikir və ideyaların əks
tərəfə mübadiləsinə gətirib çıxaracaq; bu da bu kimi halların baş verməsinə son qoyacaq.
5. Təkfir millətlərin fərqlənməsinə səbəb olan təhlükəli bir fenomendir və İslam ümməti və alimləri
bu fenomenə qarşı vahid bir sistem yaradır.
Yekun Nitqlər:
Yekun olaraq qeyd etmək olar ki, dindəki fərqlər və hətta siyasi və iqtisadi perspektivlər çərçivəsində
mövcud olan münaqişələr daxil olmaqla bütün ünsürləri birləşdirərək, dini bütövlüyə toxunaraq, ilk
növbədə, ziyalılar və İslam dünyasının ziyalıları səviyyəsində, düşünülmüş bir açıqlama ilə başlaya bilər.
Bu strategiya dini və regional maraqlar əsasında İslam ölkələri arasında danışıqlar üçün yol açacaqdır.
Müasir dünyada dialoq və ünsiyyətin mənfi cəhətlərindən biri idrak və idrakla bağlı narahatlıqların
düzgün anlaşılmamasıdır və bu, bütün xalqlar arasında yaxınlıq və dialoq istiqamətində konkret bir
mexanizm və təşkilatın olmamasının nəticəsidir və yalnız dialoq və qarşılıqlı əlaqəyə və son olaraq
müsəlmanların birliyinə yol açaraq həll edilə bilər.
Dostları ilə paylaş: |