bilig Bahar / 2009 sayı 49: 1-34
© Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı
Sultan Abdülmecid Döneminde
İstanbul-Ayasofya Camii’ndeki
Onarımlar ve Çalışmaları Aktaran Belgeler
Sema Doğan
*
Özet: Bizans başkenti Konstantinopolis’in en önemli yapısı olan Hagia
Sophia Kilisesi’nin tarihi, 4. yüzyılın ilk yarısında birinci, 5. yüzyılın
başlarında ikinci, 6. yüzyılda üçüncü yapım evrelerinde izlenir. Osman-
lı Dönemine kadar geçirdiği doğal tahribatlara karşın pek çok onarımla
ayakta kalabilen kilise, 29 Mayıs 1453’te Fatih Sultan Mehmed’in İs-
tanbul’u almasıyla camiye dönüştürülür. Ayasofya, Osmanlı Dönemin-
de kentin en büyük Camii olmasıyla önemini sürdürmüştür. 19. yüzyıla
kadar yeni bölümlerin ve mimari öğelerin eklenmesine karşın, büyük
depremler yapıda zararlara yol açmıştır.
Sultan Abdülmecid’in (1839-1861) yaptırdığı onarımların, yapının gü-
nümüze gelebilmesinde payı büyüktür. İsviçre’li iki kardeş mimarın gö-
revlendirilmesiyle 1847 yılında başlayan onarımlar, 1858 yılına dek
devam etmiştir. Başta Fossati Kardeşler’in görsel ve yazılı belgeleri ile
yayınlarının yanı sıra, aynı dönemde İstanbul’a gelen gezginlerin seya-
hatnamelerinde gravürler eşliğinde aktardıkları bilgiler, Osmanlı arşiv-
lerindeki kayıtlar, Ayasofya risaleleri ve dönemin ressamlarının Aya-
sofya konulu tablolarında onarımlar izlenmekte, yapının önemi ortaya
konmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Hagia Sophia Kilisesi, Ayasofya Camii,
Abdülmecid dönemi, Fossati Kardeşler, onarımlar.
Giriş
Ayasofya’nın Bizans ve Osmanlı Dönemlerine ait mimari, mimari bezeme ve
mozaiklerinin günümüze gelebilmesinde Sultan Abdülmecid’in (1839-1861)
yaptırdığı onarımların payı büyüktür. Ayasofya Bizans Döneminde isyanla-
rın, yangın ve depremlerin yarattığı tahribat nedeniyle pek çok onarım ve
yapı dönemine, Osmanlı Döneminde ise her padişahın yaptırdığı yeni ekle-
melerle pek çok evreye sahiptir. Yapının inşa evrelerini ve onarımlarını kro-
*
Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü / ANKARA
semad@hacettepe.edu.tr
bilig
, Bahar / 2009, sayı 49
2
nolojik olarak kısaca aktarmak, 19. yüzyılda gerçekleşen onarımın ne denli
büyük ve ince ayrıntılar içerdiğini ortaya koyması açısından yararlı olacaktır:
Hagia Sophia Kilisesi
4. yüzyılın ilk yarısında Hagia Sophia Kilisesi’nin ilk yapımını, olasılıkla I.
Konstantios (324-337) başlatmış, II. Konstantios (337-361) bitirmiştir. Ahşap
örtülü Hellenistik bazilika planında üç veya beş nefli kilisede, yan neflerin
üzerinde galeri katı vardır. Kilisenin içinde veya olasılıkla yanında, kaynak-
larda Olympas olarak adı geçen bir vaftizhane ile kilisenin güney cephesine
bitişik iki katlı episcopeion “piskoposluk sarayı” yapılmıştır. 361’deki dep-
remde zarar görmesinin ardından 381’deki Konsil toplantısı sırasında
Arianların saldırısı, yapıya büyük zarar vermiştir. İlk yapı, hé megalé ekklésia
- Büyük Kilise olarak adlandırılır. Kilise, 404 yılında geçirdiği yangının ardın-
dan onarılarak 415’te yeniden ibadete açılır (Antoniades 1907-09 I: 3-8;
Müller-Wiener 2002: 84).
İkinci yapıyı, olasılıkla Arkadios (395-408) başlatmış; II. Theodosius (408-
450) inşaatı tamamlatarak 415 yılında kiliseyi yeniden kutsamıştır. İlk yapı-
nın değişikliğe uğradığına ilişkin belge olmamakla birlikte, batısında sütunlu
bir atrium (avlu) ile doğusunda skeuphylakion (hazine dairesi) bulunduğu
bilinir (Antoniades 1907-09, I: 8-10, II, 146-153; Müller-Wiener 2002: 84-
96).
1935 yılında Alfons Maria Schneider’in yaptığı kazılarda Kilise’nin girişinde
ve atriumunda, 4. ve 5. yüzyıl başına tarihlenen kalıntılar bulunmuştur
(Schneider 1941: 1 vd.). Sütun dizisinin taşıdığı porticodaki (anıtsal giriş)
bezemeler, II. Theodosius döneminin özelliklerini taşır. İkinci yapı, 6. yüzyıl
kilisesinden daha küçük olarak, ekseni birkaç derece güneye dönük yapılmış-
tır. 532’deki Nika ayaklanmasında yıkılan Kilise’yi, İmparator I. Iustinianos
(527-565) yeniden inşa ettirir. Yeni kilise, Tralles’li mimar Anthemios ile
Miletos’lu İsidoros’un planları ile eski yapının yıkıntıları üzerine yapılır
(Prokopios 554/1994: 18-24). Bazilika ve merkezi planın birleşimi ile oluşan
plan tipindeki Kilise, Theodosius Dönemi yapısından daha büyüktür (Resim
1) (Restle 2000: 21-27). Yapının içten uzunluğu narteks ve apsis hariç
74,70m, genişliği 69,87 m’dir (Hoffmann 2005: 15). Dış narteksten apsise
kadar içten uzunluğu 92,25 m’dir.
Doğan, Sultan Abdülmecid Dönemi'nde İstanbul - Ayasofya Camii'ndeki Onarımlar
3
Resim 1: Ayasofya’nın güney cepheden görünümü (S. Doğan Arşivi)
Doğuda içte dairesel, dışta üç cepheli apsis, batıda kemerlerle dokuz bölüme
ayrılan esonarteks ve eksonarteks (iç ve dış giriş mekânları) yer alır. Dış
narteks 5,75 m, iç narteks 9,55 m’dir (Eyice 1984: 13).
Naos’un merkezindeki kubbe, dört büyük paye ile desteklenmiştir. Kubbenin
itki gücü, doğu ve batısında yarım kubbelerle, çapraz eksenlerinde eksedralar
(dörtte bir kubbe) ile hafifletilmiştir. Kubbenin yüksekliği 31,04 m, çapı ze-
minden 56,10 m’dir (Hoffmann 2005: 33). Yan nefler iki katlı olup, kubbeli
ana mekânı üç yandan dolaşan galeri, yan nefler ile batıda iç ve dış narteksin
üzerindedir. İkinci kata çıkış, iç narteksin kuzeyindeki rampadan sağlanır.
Yan nefler ile galeri, kubbeyi taşıyan büyük payelerden dış duvarlara atılan
kemerlerle bölümlere ayrılmış; her bölüm çapraz tonoz, batı galeri ise beşik
tonoz ile örtülmüştür.
Güneybatı giriş holüne girmeden önce doğusunda bir vaftizhane, kiliseye
bitişik olarak inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı ön giriş mekânından geçilerek
girilen vaftizhane, dıştan kare, içten sekizgen planlıdır. Kubbe ile örtülü me-
kân, çapraz eksenlerde eksedralarla desteklenir. Yapı 1639’da türbeye dö-
nüştürülürken, içindeki 3,20 x 2,50 m boyutlarında mermer vaftiz havuzu
dışarı çıkarılarak aradaki küçük avluya taşınır (Eyice 1984: 16). Kilise’nin
kuzeydoğu köşesinde daire planlı skeuphylakion (hazine yapısı) kilisenin
değerli eşyalarının korunması amacıyla yapılmıştır. Yapının iç çapı 11,50 m,
dış çapı 14,50 m’dir. İçte duvarlara açılan 12 nişle hareket sağlanmıştır.
557 yılının Aralık ayındaki büyük bir deprem, Ayasofya’nın kubbesine ve olası-
lıkla içindeki liturjik eşyalara zarar vermiştir. Genç İsidoros daha sonra kubbeyi
Dostları ilə paylaş: |