1(57)2017
30
KİMYANIN TƏDRİSİNDƏ MODUL TƏLİM TEXNOLOGİYASINDAN
İSTİFADƏ
A.Z.Məmmədova, R.X.Məmmədova, R.V.Bəndəliyeva. G.V.Şadlinskaya,
E.M.Mustafayeva
Məqalədə modul təlim texnologiyasının mahiyyəti, digər təlim
sistemlərindən üstünlükləri, modulların hazırlanması, kimyanın
tədrisində istifadə imkanları barədə ədəbiyyat materialları əsasında
ümumiləşdirmələr aparılmış və müvafiq sxem tərtib edilmişdir. Modul
texnologiyasının kimyanın tədrisindəı istifadə metodikasına aid
kurikulumla tədris aparılan VIII sinif kimya kursundan “Kimyəvi
rabitə” tədris vahidinin modulu hazırlanmışdır. Modulun məzmunu
doqquz tədris elementini (TE) əhatə edir. Hər bir tədris elementinə aid
dərslərin məqsədlərinin reallaşdırılması üçün sual və tapşırıqlar,
həmçinin istinad konspektləri verilmişdir. Modulun məzmununda
“Kimyəvi rabitə”-yə aid bütün məsələlərin şagirdlər tərəfindən
hərtərəfli mənimsənilməsinin təmin edilməsi nəzərə alınmışdır.
Müasir təhsil sistemində təlim prosesinin səmərəli təşkili, şagirdlərin
müstəqil bilik qazanmalarının təmin edilməsi üçün yeni pedaqoji
texnologiyalardan istifadəyə üstünlük verilir. Yeni pedoqoji texnologiyaların
tədrisdə, o cümlədən kimyanın tədrisində tətbiqi nəticəsində şagirdlərin idrak
fəaliyyəti, intellektual səviyyəsi, müstəqilliyi, elmə marağı, yaradıcılığı və s.
xüsusiyyətlərini inkişaf etdirmək mümkündür. Belə təlim texnologiyalardan biri
də dərsdə ünsiyyətin subyekt-subyekt səviyyəsində qurulmasına imkan verən
modul təlim sistemi (MTS)-dir [1].
Modul təlim sistemində öyrənən modul üzərində müstəqil işləyərək
konkret tədris məqsədlərinə nail olur. Bu təlim müəllim – şagird, şagird-şagird
münasibətlərinin yaranmasını reallaşdırmaqla yanaşı, məzmunun məqsədlərini
öyrənənlər tərəfindən hissə-hissə mənimsəməsini təmin edir ki, bu da onların
arasındakı ünsiyyət formalarının çevik dəyişilməsinə şərait yaradır. Bu sistemin
əsas vasitəsi tədris moduludur. Modul - tədris materialını və ona yiyələnmək
üçün zəruri didaktik texnologiyanı özündə ehtiva edən vahid “didaktik blokdur”.
Modulun tərkibində əməli fəaliyyət planı, informasiya bankı, konkret didaktik
məqsədlərə nail olmaq üçün metodik göstərişlər öz əksini tapır. Bu baxımdan da
modul məzmun və öyrənmə metoduna görə şagirdin idrak fəaliyyətinə tam
uyğunlaşdırılmış, fərdiləşdirilmiş təlim proqramıdır.
Kimyanın tədrisində bu təlim metodundan istifadə üçün əvvəlcə modul
proqramı tərtib edilməlidir [2-4]. Bu proqram Kompleks Didaktik Məqsəd (KDM)
və ona nail olmaq üçün modullar toplusunu özündə birləşdirir. Modul proqramını
Kimya məktəbdə
31
tərtib etmək üçün kimya müəllimi ilk növbədə kursun əsas elmi ideyalarını
dəqiqləşdirməli, daha sonra təlim məzmununu bu ideyalar ətrafında müəyyən
bloklar formasında strukturlaşdırmalıdır.
Mütəxəssislər Kompleks Didaktik Məqsədin iki səviyyəsinin
mövcudluğunu göstərirlər:
-
təlim məzmununun oyrənən tərəfindən mənimsənilməsi və praktik
fəaliyyətdə istifadə səviyyəsi;
-
gələcəkdə digər tədris materiallarının öyrənilməsində ondan istifadə
XDM-lər Tədris Elementinin öyrənilməsinə imkan verir. Hər bir XDM-ə
bir tədris elementi uyğun gəlir
Formalaşdırılmış modulun strukturunu aşağıdakı kimi təsvir etmək olar:
Modul təliminin əsas prinsipi Kompleks, Birləşdirici və Xüsusi Didaktik
Məqsədlərin əlaqələndirilməsindən, birləşdirilməsindən ibarətdir. Beləki, XDM-
lərin oyrənilməsi konkret modulun BDM-in oyrənilməsinə, bütün BDM-lərin
öyrənilməsi isə KDM-in öyrənilməsinə imkan verir.
Mütəxəssislər Tədris modulu hazırlayarkən aşağıdakı praktik qaydalara
riayət olunmasını məsləhət bilirlər:
-
yeni modulla işə başlamazdan əvvəl şagirdin ilkin hazırlıq səviyyəsi
haqqında məlumat əldə etmək zəruridir. İlkin yoxlamanın məqsədi çatışmazlıqları
müəyyən etmək, onları aradan qaldırmaqdır. Nəticədən asılı olaraq, zəruri hallarda
aşağıdakı ardıcıllıqla biliyin korreksiyası aparılmalıdır:
-
hər tədris elementinin sonunda cari nəzarəti həyata keçirmə imkanı
yaradılmalı;
-
modulla iş tamamlandıqdan sonra yekun nəzarət həyata keçirilməli, cari
mənimsənilmə səviyyəsi müəyyənləşdirilərək, zəruri korreksiya işi aparılmalıdır.
Modul təlim texnologiyasında öyrənənin işinin səmərəli olması üçün tədris
materialı elə şərh edilməlidir ki, o asanlıqla mənimsənilsin. Tədris materialı
müəllim-öyrənən dialoqu formasında tərtib edilməli və öyrənəni aktiv idrak
fəaliyyətinə sövq etməlidir. Deyilənlərin reallaşması isə modulun strukturundan
çox asılıdır.
Kompleks Didaktik
sistem (KDM)
Birləşdirici Didaktik
Məqsədlər (BDM)
Xüsusi Didaktik
Məqsədlər (XDM)
Tədris Elementi
(TE)
1(57)2017
32
Modulun strukturu tədris elementlərindən əlavə daha üç kiçik blokdan
ibarətdir:
modulun ilkin bloku – burada modulun ümumi didaktik məqsədləri şərh
edilir;
modulun sonuncu bloku – burada modulun qısa xülasəsi şərh edilir;
çıxış nəzarət bloku – burada modulun mənimsənilməsini müəyyən etmək
üçün suallar hazırlanır və yoxlamalar həyata keçirilir.
Mütəxəssislər Modul təlim sistemi (MTS)-nin üstünlükləri barədə qeyd
edirlər ki, bu sistemdə hər kəs sərbəst, müstəqil işləyir, müəllim və yoldaşlarından
zəruri halda məsləhət alır və nəticədə materialın məzmunu daha dərindən dərk
edilir [1].
Kimyadan hər hansı tədris vahidinin modul texnologiyası ilə tədrisi üçün
əvvəlcə onun planı hazırlanır. Planlaşdırmada şagirdlərin idrak fəaliyyətinin
məntiqi inkişafı və müəllimin təlimverisi fəaliyyətinin inkişafı əsas götürülür. Bu
cür planlaşdırma didaktikada tsiklik planlaşdırma kimi qəbul olunur.
Mütəxəssislər tsikli tədris proqramının bir mövzusundan o biri mövzusuna qədər
təlim prosesləri təşkilində şagirdlərin idrak fəaliyyətinin və müəllimin öyrədici
fəaliyyətinin məntiqi ardıcıllığının tsikli kimi nəzərdə tuturlar. Plan hazırlandıqda
əvvəlcə tədris vahidinin, sonra isə onun hissələrinin öyrənilməsinə aid dərslərin
məqsədləri, bu məqsədlərə çatmaq üçün vəzifələrin yerinə yetirilmə ardıcıllığı və
mərhələləri nəzərdə tutulur [5].
Modul təlimi tətbiq edilən dərslərdə təlim prosesini mütəxəssislər
aşağıdakı ardıcıllıqla aparılmasını məqsədəuyğun hesab edirlər:
-
şərhetmə dərsi, burada tədris vahidinin modulunun əsas məzmunu
müəllim tərəfindən şərh olunur, şagirdlər qeydlər aparır, onlar məzmunun əks
olunduğu cədvəl, sxem və diaqramlarla tanış edilir;
-
müstəqil işlərin növləri müəyyənləşdirilir;
-
öyrənilənlərin müzakirəsi və səhvlərin düzəldilməsi aparılır.
Kimyanın tədrisində modul təlim texnologiyasından istifadəyə aid
kurikulumla uyğun olaraq hazırda tədrisi VIII sinifdə nəzərdə tutulan “Kimyəvi
rabitə” tədris vahidinin modulunu və onun tədris elementlərinə aid dərslərin təşkili
və keçirilməsi metodikasını təqdim edirik [6,7].
Mövzu doqquz tədris elementindən (TE) ibarət modul tsiklində öyrənilə
bilər. Modul tsiklini aşağıdakı tədris elementlərinə bölmək olar:
1. Modul materialının öyrənilməsinə hazırlıq
2. Kimyəvi rabitə və onun növlərinin ümumi xarakteristikası
3. Kovalent rabitə və onun əmələgəlmə mexanizmi
4. Kovalent rabitənin növləri
5. Kovalent rabitənin xassələri
6. Atom orbitallarının hibridləşməsi və molekulların quruluşu
Kimya məktəbdə
33
7. İon, metal və hidrogen rabitələri
8. Kristal qəfəslərin tipləri
9. Yekunlaşdırma. Modul materiallarının mənimsənilmə səviyyəsinin
müəyyənləş-dirilməsi.
Mövzunun tədrisinin məqsədləri: şagirdlərin dövri sistemdə elementlərin
xassələrinin dəyişməsi qanunauyğunluqları, atom radiusu, ionlaşma enerjisi,
elektromənfilik barədə əvvəlki dərslərdə əldə etdikləri biliklərini aktuallaşdırmaq,
onların kimyəvi rabitə anlayışının mahiyyəti, tipləri, kovalent rabitənin
əmələgəlmə mexanizmi növləri, xassələri, hibridləşmə anlayışı, molekulların
forması, ion, metal və hidrogen rabitələri, kristal qəfəsin tiplərinə aid yeni biliklər
əldə etmələrinə nail olmaq. Modul materialları əsasında şagirdlərin müqayisə,
təhlil, ümumiləşdirmə kimi əqli əməliyyatlar aparmaqla maddələrin xassələrinə
əsasən quruluşları və əksinə quruluşlarına əsasən xassələri barədə müəyyən
nəticələr çıxarmaq, fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya yaratmaq bacarıqlarını
inkişaf etdirmək.
Dərslərdə istifadə olunan resurslar: kimyəvi elementlərin dövri sistem
və nisbi elektromənfilik cədvəlləri, kimyəvi rabitənin və hibridləşmənin əmələ
gəlməsində atom orbitallarının iştirakını, hibridləşməni, kristal qəfəslərin tiplərini
əks etdirən şəkillər, modulun məzmununa aid cədvəl və istinad konspektləri.
TE-1. Modul materialının öyrənilməsinə hazırlıq
Şagirdlər mövzuya aid modulun məzmunu əks olunmuş cədvəllə (Cədvəl)
tanış edilir və onlara tələb olunan məqsədlərə nail olmağın yolları izah edilir.
Cədvəl iri çap vərəqində, yaxud ekran vasitəsilə təqdim oluna bilər. Şagirdlər
modulun məzmununu dəftərlərinə köçürürlər.
Modulun məzmununa aid şagirdlərin əvvəlki dərslərdə əldə etdikləri
bilikləri aktuallaşdırmaq üçün onlara aşağıdakı suallar verilir:
Atomun elektron quruluşu elementlərin dövri sistemdəki yerindən
əlavə daha hansı xassələrini müəyyən edir?
Atom radiusu nəyə deyilir?
İonlaşma enerjisi və elektromənfilik anlayışlarını ifadə edin.
Dövri
sistem cədvəlində atomların ionlaşma enerjiləri və
elektromənfiliklərinin
əsas yarımqruplar və dövrlər üzrə dəyişməsi
qanunauyğunluqlarını xarakterizə edin.
Nisbi elektromənfilik cədvəlinə əsasən metallar və qeyri-metalların
dövri sistem cədvəlində yerini müəyyən edin.
Verilən sual və tapşırıqların cavabları müəllimin korreksiyası ilə
dəqiqləşdirilir.
1(57)2017
34
Cədvəl.
“Kimyəvi rabitə” mövzusunda modulun məzmunu
№
TE
Bilir
Bacarır
2.
Kimyəvi rabitə və onun əmələ
gəlməsində valent elektronlarının
rolunu. Kimyəvi rabitənin əsasən
kovalent, ion və metal rabitələri
kimi tiplərə bölünməsini. Kova-
lent rabitənin ümumi elektron
cütü vasitəsi ilə yaranmasını.
Molekulda kimyəvi rabitənin yaranmasının
təbiətinin qarşılıqlı təsirdə olan atomların xarici
elektron təbəqələrinin quruluşu ilə əlaqədar
olduğunu izah edir;
atomların elektromənfiliklərininin qiymətinə
görə kimyəvi rabitənin əmələ gəlməsinin üç halını
ayırd edir;
molekulların elektron formullarını tərtib edir.
3.
Kovalent rabitənin mübadilə və
donor-akseptor
mexanizmi
ilə
əmələ
gəlməsini.
Valentlik
anlayışının
kimyəvi
rabitə
baxımından kovalent rabitələrin
sayına bərabər olduğunu.
Müxtəlif maddələrin misalında mübadilə və
donor-akseptor mexanizmləri ilə kovalent rabitənin
əmələgəlmə mexanizminin sxemlərini tərtib edir;
birləşmələrdə atomlar arasındakı kovalent
rabitələrin sayına görə elementlərin valentliyini
müəyyənləşdirir.
4.
Kovalent rabitənin növlərini, σ-
(siqma) və π- (pi) rabitələrin
mahiyyətini, rabitənin tərtibini.
Kovalent rabitələrin növlərinin mahiyyətini
əsaslandırır, onları misallarla izah edir, σ- və π-
rabitələrin əmələgəlməsi sxemlərini tərtib edir;
birqat, ikiqat və üçqat rabitəli maddələrə aid
misallar göstərir, onlarda σ- və π- rabitələri
fərqləndirir.
5.
Kovalent rabitənin xassələrini,
onların mahiyyətini və ifadəsini.
Kovalent rabitənin xassələrini müxtəlif maddələr
üzərində
izah
edir
və
onların
rabitənin
möhkəmliyinə təsirini əsaslandırır.
6.
Hibridləşmənin mahiyyətini, sp
(es-pe), sp
2
(es-pe-iki), sp
3
(es-pe-
üç) hibridləşmələrinnin yaranma-
sını və onlara uyğun molekulun
formasının dəyişməsini.
Hibridləşmənin mahiyyətini ifadə edir, atom
orbitallarının hibridləşməısinin sxemini tərtib edir
və onları şəkillər üzərində izah edir;
metan, ammonyak və su molekullarında eyni
hibridləşmə
olmasına
baxmayaraq,
rabitə
bucaqlarının fərqli olmasının səbəbini izah edir.
7.
İon,
metal
və
hidrogen
rabitələrinin mahiyyətini, onların
hansı element atomları və hansı
maddə
molekulları
arasında
yarana bilməsinin səbəbini.
İon və metal rabitələrinin əmələgəlməsini
misallar üzərində göstərir, onların kovalent rabitə
ilə oxşar və fərqli cəhətlərini izah edir;
qarışıq rabitəli maddələrə misallar göstərir,
hidrogen rabitəsini yaranması sxemini tərtib edir və
onun digər rabitələrə nisbətən zəif olmasının
səbəbini izah edir.
8.
Maddələrin kristal və amorf halda
olmasını,
kristal
qəfəslərin
tiplərini, onların fərqli cəhətlərini.
Kimyəvi rabitənin xarakterinə görə kristal
qəfəsin tiplərini ayırd edir,onlara misallar göstərir;
maddə tərkibinin sabitliyi qanunun yalnız
molekulyar quruluşlu maddələrə aid olmasının
səbəbini aydınlaşdırır.
Kimya məktəbdə
35
TE-2. Kimyəvi rabitə və onun növlərinin ümumi xarakteristikası
Məqsəd:
1. Atomların xarici elektron təbəqələri barədə biliklərini aktuallaşdırır və
ona əsasən valent elektronlarını müəyyən edir.
2. Atomların elektromənfiliklərinin qiymətinə əsasən kimyəvi rabitəni
tiplərə ayırır.
3. Maddələrdə kimyəvi rabitənin yaranması sxemlərini (elektron
formullarını) tərtib edir və mahiyyətini aydınlaşdırır.
Sinfin təşkilindən sonra şagirdlər qruplara bölünür və istinad
konspektindən istifadə etməklə onlara aşağıdakı sual və tapşırıqların icra edilməsi
tapşırılır.
Hidrogen, oksigen, xlor və natrium atomlarınin elektron formullarını
yazın və onların xarici elektron təbəqəsində olan elektronların sayını müəyyən
edin.
Sizcə molekulda atomlar necə olur ki, bir yerdə qala bilir?
Təsirsiz qazların xarici energetik səviyyəsində neçə elektron olur?
Helium və neonun elektron formulunu yazın.
Atomun xarici elektron təbəqəsində yerləşən elektronların sayı dövri
sistem cədvəlində müəyyən istisnalar olmaqla nəyə bərabər olur?
Kimyəvi rabitənin yaranmasında hansı elektronlar iştirak edir?
Atomun normal və həyacanlabmış halı dedikdə nə başa düşülür?
Fikrinizi misallarla əsaslandırın.
Elektromənfiliklərin qiymətinə görə kimyəvi rabitənin əsas hansı
tipləri vardır?
İstinad konspektində göstərilənlərə əsasən hidrogen, hidrogen-xlorid və
natrium-xlorid molekullarında kimyəvi rabitənin yaranması sxemini yazın.
Oksigen, azot, hidrogen-flüorid və natrium-flüorid molekullarında
kimyəvi rabitənin yaranması sxemini yazın.
I. Kimyəvi rabitə və onun növlərinin ümumi xarakteristikasına aid
istinad konspekti
1.1. Kimyəvi rabitə molekulda atomları bir-birinə bağlayan qüvvədir.
1.2. Kimyəvi rabitənin əmələ gəlməsində valent elektronları iştirak edir.
1.3. Kimyəvi element atomları elektron almaq, yaxud verməklə xarici
elektron təbəqələrində olan elektronların sayını müvafiq təsirsiz qazların elektron
təbəqələrinə uyğun tamamlayırlar.
1.4. Kimyəvi rabitənin əsas növləri onu əmələ gətirən element atomlarının
elektromənfilikləri ilə xarakterizə olunur.
1(57)2017
36
1.5. Qeyri-polyar kovalent rabitə eyni qeyri-metal atomları, polyar-
kovalent rabitə müxtəlif qeyri-metal atomları, ion rabitəsi isə metal və qeyri-metal
atomları arasında yaranır.
TE-3. Kovalent rabitə və onun əmələgəlmə mexanizmi
Məqsəd:
1. Kovalent rabitə haqqında biliklərini aktuallaşdırır.
2. Kovalent rabitənin iki mexanizm üzrə əmələgəlməsini bilməklə
mahiyyətini izah edir.
3. Donor-akseptor rabitəsində donor və akseptorun rolunu aydınlaşdırır və
misallar göstərir.
4. Kovalent rabitə əsasında valentlik barədə təsəvvürlərini genişləndirir.
Sinfin təşkilindən sonra şagirdlərə istinad konspekti əsasına aşagıdakı sual
və tapşırıqları cavablandırmaq təklif olunur:
Kovalent rabitə necə yaranır?
Kovalent rabitənin əmələ gəlməsində valent elektronlarının hansıları
iştirak edir?
Kovalent rabitə neçə elektronlu və neçə mərkəzlidir?
Kovalen rabitəli maddələrə misallar göstərin.
Kovalent rabitənin əmələgəlmə mexanizminlərini misallar üzərində izah
edin.
Kovalent rabitə baxımından valentlik necə ifadə olunur?
Valentlik hansı birləşmələr üçün özünü doğruldur?
II. Kovalent rabitənin əmələgəlmə mexanizminə aid istinad konspekti
2.1. Kovalent rabitə lokallaşmış (yalnız iki atom arasında təsir göstərən)
iki elektronlu, ikimərkəzli rabitədir.
2.2. Kovalent rabitə iki mexanizm üzrə əmələ gəlir: a) əks spinli
elektronların cütləşməsi ilə (mübadilə mexanizmi); b) donor-akseptor mexanizmi
ilə.
2.3. Mübadilə mexanizmi ilə kovalent rabitə əmələ gələndə atomunun
valent elektronlarının təkləri cütləşir.
2.4. Donor-akseptor mexanizmi ilə kovalent rabitədə bir atomun boş
orbitalı, digərinin isə bölünməmiş cüt elektronu iştirak edir. Bölünməmiş elektron
cütünü rabitəyə təqdim edən atom donor, boş orbitalı olan atom isə akseptor
adlanır. Bu yolla əmələ gələn kovalent rabitə isə donor-akseptor rabitəsi adlanır.
2.5. Donor- akseptor rabitəsi ammonium ionu (NH
4
+
), hidroksonium ionu
(H
3
O
+
) və karbon-mono oksid (CO) əmələ gələndə yaranır.
2.6. Donor akseptor mexanizmi ilə əmələ gələn rabitə donordan akseptora
doğru istiqamətlənmiş oxla göstərilsə də molekulda olan digər kovalent
rabitələrdən fərqlənmir.
Kimya məktəbdə
37
2.7. Donor akseptor mexanizmi ilə rabitə yarananda donor atomunun
valenti bir vahid artır.
2.8. Kovalent rabitəli birləşmələrdə element atomlarının valentliyi onların
arasında yaranan kovalent rabitələrin sayına bərabərdir.
TE-4. Kovalent rabitənin növləri
Məqsəd:
1. Kovalent rabitəni növlərini atomların elektromənfiliyinin qiymətinə
görə xarakterizə edir.
2. Kovalent rabitənin növlərinə aid misallar göstərir və onlarda rabitənin
yaranma sxemini tərtib edir.
3. Molekulda qütbləşməni (dipolun əmələ gəlməsini) izah edir.
4. Molekulda atomlar arasında yaranan siqma və pi rabitələrin mahiyyətini
izah edir və misallar göstərir.
Sinfin təşkilindən sonra şagirdlər istinad konspektinə və kimyəvi rabitəyə
aid şəkillərə əsasən aşagıdakı sual və tapşırıqları cavablandırırlar.
Kovalent rabitənin növləri hansılardır və onlar biri-birindən nə ilə
fərqlənir?
Polyar və qeyri-polyar rabitələr nəyə deyilir? Fikrinizi misallarla izah
edin.
Dipol nədir?
σ - və π- rabitələr necə əmələ gəlir və onlardan hansı nisbətən
möhkəmdir?
III. Kovalent rbitənin növlərinə aid istinad konspekti
3.1. Kovalent rabitənin iki növü vardır: qeyri-polyar və polyar kovalent
rabitə. Elektromənfiliyi eyni olan qeyri-metal atomları arasında qeyri-polyar,
elektromənfiliyi ilə az fərqlənən qeyri-metal atomlar arasında yaranan rabitə isə
polyar rabitə adlanır.
3.2. Polyar kovalent rabitə əmələ gələndə molekulda qütbləşmə yaranır .
3.3. Bəzi polyar rabitəli molekullarda qütbləşmə yaranmadığı üçün, onlar
qeyri polyar olurlar. Karbon qazı, metan və s.-ni buna misal göstərmək olar.
3.4. σ- rabitələr birqat rabitə olub, rabitə əmələ gətirən atomların s-s, p-p
və s-p elektron buludlarının onların mərkəzlərini birləşdirən xətt üzrə örtülməsi
zamanı əmələ gəlir.
3.4. π- rabitə kovalent rabitəni əmələ gətirən atomların mərkəzlərini
birləşdirən oxun hər iki tərəfindən p-orbitallarının yandan örtülməsi hesabına
əmələ gəlir.
3.5. π- rabitə σ- rabitəyə nisbətən zəif olduğu üçün kimyəvi reaksiyalarda
daha tez qırılır.
1(57)2017
38
TE-5. Kovalent rabitənin xassələri
Məqsəd:
1. Kovalent rabitənin əsas xarakterik xassələrini bilir və onları ifadə edir.
2. Kovalent rabitənin xassələrinin onun möhkəmliyinə təsirini izah edir.
3. Kimyəvi reaksiyanın istilik effektiniə, ekzotermik və entotermik
anlayışlarına aid biliklərini rabitə enerjisi baxımından aktuallaşdırır, genişləndirir
və dərinləşdirir.
4. Atomların valent imkanları barədə biliklərini aktuallaşdırır və
möhkəmləndirir.
Müəllim sinfin təşkiliindən sonra istinad konspekti əsasında şagirdlərə
aşağıdakı sual və tapşırıqları cavablandırılmalarını təklif edir.
Kovalent rabitənin əsas xassələri hansılardır?
Kovalent rabitənin davamlılığı hansı amillərdən asılıdır?
Kimyəvi rabitənin enerjisi nə ilə xarakterizə olunur?
Kovalent rabitənin doymuşluğu, istiqaməti, uzunluğu, polyarlığını izah
edin və onun rabitənin möhkəmliyinə təsirini əsaslandırın.
Kovalent rabitənin doymuşluğunu valentlik imkanları baxımından izah
edin.
Rabitənin tərtibi nədir? Misallarla izah edin.
IV. Kovalent rabitənin xassələrinə aid istinad konspekti
4.1. Kovalent rabitənin əsas xassələri – onun möhkəmliyi, enerjisi,
doymuşluğu, istiqamətliliyi, polyarlığı, uzunluğu və tərtibidir.
4.2. Atom nüvələri arasında elektron sıxlığı nə qədər böyük olarasa, rabitə
daha möhkəm olar.
4.3. Kimyəvi rabitənin möhkəmliyini əsasən, kovalent rabitənin
doymuşluğu, uzunluğu və polyarlığı xarakterizə edir.
4.4. Rabitə enerjisi, rabitəni qırmaq üçün lazım olan minimum enerjinin
miqdarıdır. Rabitəni qırmaq üçün enerji çox olduqda, o, daha möhkəm olur.
4.5. Kimyəvi reaksiyalarda əmələ gələn maddələrin atomları arasındakı
rabitə enerjilərinin cəmi ilə reaksiyaya daxil olan maddələrin atomları arasındakı
rabitə enerjilərinin cəminin fərqi istilik effekti adlanır. Bu fərq müsbət olduqda
kimyəvi reaksiya ekzotermik, mənfi olduqda isə endotermik olur.
4.6. Atomların valentlik imkanları normal və həyacanlanmış halda olan tək
elektronların sayı ilə, həmçinin həyacanlana bilməyən cüt elektronlar və boş
orbitalla müəyyən edilir.
4.7. Kovalent rabitənin doymuşluğu atomların valentlik imkanları ilə
müəyyən olunur.
4.8. Kimyəvi rabitənin istiqaməti fəzada elektron buludlarının müxtəlif cür
yerləşməsi ilə izah olunur.
Kimya məktəbdə
39
4.9. Rabitənin uzunluğu rabitəni əmələ gətirən atomların nüvələri
arasındakı məsafə ilə ölçülür, polyarlığı isə kovalent rabitəni əmələ gətirən
elektron cütünün atomlardan birinə tərəf yerdəyişməsindən asılıdır.
4.10. Rabitənin uzunluğu qısa, polyarlığı çox olduqda, rabitə möhkəm
olur.
4.10. Rabitənin tərtibi (qatlılığı) iki atom arasında yaranan rabitələrin sayı
ilə müəyyən olunur. Rabitənin tərtibi artıqca onun enerjisi artır, uzunluğu isə
qısalır.
TE-6. Atom orbitallarının hibridləşməsi və molekulların quruluşu.
Məqsəd:
1. Atomun normal və həyacanlanmış halları barədə əvvəlki dərslərdən əldə
etdiyi biliklərini aktuallaşdırır.
2. Atom orbitallarının hibridləşməsinin mahiyyətini izah edir.
3. Müxtəlif növ hibridləışməni misallarla izah edir.
4. Hibridləşmənin molekulun formasına təsirini şərh edir.
Dərsin təşkilindən sonra müəllim şagirdlərə istinad konspekti və
hibridləşməyə aid şəkillər əsasında aşağıdakı sual və tapşırıqları cavablandırmağı
təklif edir.
Atom orbitallarının hibridləşməsi necə baş verir?
sp (es-pe), sp
2
(es-pe-2) və sp
3
(es-pe-3) hibridləşmələrini sxemlər tərtib
etməklə izah edin.
Hibridləşmənin molekulların quruluşuna təsirini izah edin.
Metan, ammonyak və su molekullarında hibridləşmənin eyni olmasına
baxmayaraq, rabitə bucaqlanın fərqli olmasının səbəbini izah edin.
sp-, sp
2
- və sp
3
- hibrid orbitallarını enerjiləri necə dəyişir?
Hibrid elektron buludlarının örtülməsi nəticəsində hansı rabitə əmələ
gəlir?
V. Atom orbitallarının hibridləşməsi və molekulların quruluşuna aid
istinad konspekti
5.1. Atomun həyacanlanması zamanı əmələ gələn tək elektronlu orbitallar
qarışaraq eyni enerjili və eyni yeni formalı hibrid orbitalları əmələ gəlir.
5.2. Müxtəlif orbitalların kombinasiyasından eyni enerjili və eyni formalı
yeni orbitalların əmələ gəlməsi prosesi hibridləşmə adlanır.
5.3. sp- hibridləşməni ikinci dövrün elementləri əmələ gətirir, yaranan iki
hibrid orbitalı 180
0
-li bucaq altında yerləşir və molekul xətti quruluşlu olur.
5.4. Aralarında üçqat rabitəsi olan karbon atomları eləcə də hər iki
tərəfində ikiqat rabitəsi olan karbon atomları ( məsələn karbon qazı: O=C=O) sp-
hibridləşmə halındadır.
1(57)2017
40
5.5. sp
2
- hibridləşməni üçüncü dövrün elementləti əmələ gətirir, yaranan
üç hibrid orbitalı bir müstəvidə yerləşərək bir-birinə nəzərən 120
0
-li bucaq altında
istiqamətlənirlər və molekul üçbucaq quruluşlu olur.
5.6. Aralarında ikiqat rabitəsi olan karbon atomları (alkenlər və birqat
rabitə ilə ayrılan alkadienlərdə) sp
2
- hibridləşmə halındadır.
5.7. sp
3
- hibridləşmə bir s- və üç p- orbitalının hibridləşməsindən əmələ
gəlir, yaranan dörd hibrid orbitalları bir-birinə nəzərən 90
0
-yə yaxın bucaq altında
istiqamətlənir və molekul tetraedr formasında olur.
5.8. Aralarında yalnız σ- rabitəsi olan karbon atomları (alkanlarda və
tsikloalkanlarda), ammonyakda azot və sudakı oksigen atomları sp
3
- hiridləşmə
halındadır.
5.9. Metan, ammonyak və suda karbon, azot və oksigen atomları eyni
hibridləşmə halında olmalarına baxmayaraq valent bucaqlarının fərqli olmasının
səbəbini belə izah etmək olar: metanda hibridləşmədə dörd elektronu olan dörd
orbital iştirak edir və dörd rabitə yaranır; ammonyakda hibridləşmədə beş
elektronu olan dörd orbital iştirak edir və üç rabitə yaranır; suda hibridləşmədə altı
elektronu olan dörd orbital iştirak edir və iki rabitə yaranır. Beləliklə, metandan
fərqli olaraq ammonyakda azotun bir bölünməmiş elektron cütünün, suda
oksigenin iki bölünməmiş elektron cütünün olması və onların rabitənin
yaranmasında iştirak etməmələri valent bucağının kiçilməsinə səbəb olur.
5.10. Eyni energetik səviyyədə yerləşən s- orbitalının enerjisinin p-
orbitalının enerjisindən az olması səbəbindən sp – sp
2
– sp
3
istiqamətində enerji
artır.
TE-7. İon, metal və hidrogen rabitələri
Məqsəd:
1. Kimyəvi rabitə barədə biliklərini aktuallaşdırır və inkişaf etdirir.
2. İon, metal və hidrogen rabitələrininin mahiyyətini bilir və misallar
üzərində izah edir
3. Kimyəvi rabitənin əsas tiplərini müqayisə edir və müvafiq nəticələr
çıxarır.
4. Qarışıq rabitəli maddələrdə rabitələrin növünü ayırd edir və sayını
müəyyənləşdirir.
5. Metal rabitəsinə görə metalların bir sıra xassələrini xarakterizə edir.
Sinfin təşkili və kimyəvi rabitəyə dair bir neçə sual verildikdən sonra
şagirdlərə istinad konspekti və şəkillərə əsasən aşağıdakı sual və tapşırıqların
cavablandırılması təklif olunur.
İon rabitəsi necə əmələ gəlir?
İon rabitəsi əsasən hansı maddələrdə əmələ gəlir? Misallar göstərin.
Qarışıq rabitəli maddələrdə ion və kovalent rabitələrin sayını necə
bilmək olar?
Kimya məktəbdə
41
Metal rabitəsi nəyə deyilir?
Metal rabitəsi metalların hansı xassələrini xarakterizə edir?
Hidrogen rabitəsi necə əmələ gəlir və onun digər rabitələrdən əsas fərqi
nədir?
Hidrogen rabitəli maddələrə misallar göstərin və onun maddənin
xassələrinə təsirini izah edin.
VI. İon, metal və hidrogen rabitələrinə aid istinad konspekti
6.1. İon rabitəsi elektromənfiliyi ilə kəskin fərqlənən metal və qeyri-metal
atomları arasında əmələ gəlir.
6.2. İon rabitəsi yaranması zamanı əvvəlcə elektronların tam yerdəyişməsi
nəticəsində müsbət (kation) və mənfi (anion) yüklü ionlar əmələ gəlir, sonra isə
onların arasında elektrostatik cazibə qüvvəsi ilə rabitə yaranır.
6.3. Oksigensiz turşuların duzlarında, qələvi və qələvi-torpaq metalların
oksidlərində yalnız ion rabitəsi, qələvilərdə, oksigenli turşuların duzlarında, turş,
əsasi, qarışıq və ikiqat duzlarda isə həm ion, həm də kovalent rabitə olur.
6.4. Ammoniumun duzlarında ion rabitəsi ammonium ionu ilə turşu qalığı
arasında olur.
6.5. İon rabitəli birləşmələrdə ion rabitəsinin sayı kationun sayı ilə
valentliyinin hasilinə bərabərdir.
6.6. İon rabitəsindən əlavə polyar kovalent rabitəsi də olan maddələrdə
polyar kovalent rabitələrin sayını müxtəlif cür hesablamaq olar.
6.7. Əsaslarda polyar kovalent rabitələrin sayı hidroksil qrupunun sayına,
normal və oksigenli turşu qalığı olan ikiqat duzlarda turşu əmələ gətirən elementin
valentliyi ilə turşu qalığının sayının hasilinə, turş duzlarda hidrogenin sayı ilə
turşu əmələ gətirən elementin valentliyinin cəmi ilə turşu qalığının indeksinin
hasilinə bərabər olur.
6.8. Əsasi duzlarda polyar kovalent rabitələrin sayı oksigensiz turşu qalığı
olduqda hidroksil qrupunun sayına, oksigenli turşu qalığı olduqda isə hidroksil
qrupunun sayı ilə turşu əmələ gətirən elementin valentliyinin cəminə bərabərdir.
6.9. Oksigenli turşu qalığı olan qarışıq duzlarda polyar kovalent rabitələrin
sayı turşu əmələ gətirən elementin (oksigenli turşu qalığında olan) valentinin turşu
qalığının indeksinə hasilinə bərabərdir.
6.10. İon rabitəsi kovalent rabitəyə nisbətən möhkəm olduğu üçün onlara
aid olan birləşmələrin xassələrində fərqlilik meydan çıxır. Beləki, ion rabitəli
birləşmələr polyar həlledicilərdə yaxşı həll olur, ionlara ayrılır, kimyəvi
reaksiyalara asanlıqla girir, yüksək ərimə və qaynama temperaturuna malik ion
kristalları əmələ gətirir, ərintiləri və suda məhlulları eklektrik cərəyanını keçirir.
6.11. Metal rabitəsi metalların ionları ilə nisbətən sərbəst elektronları
arasında yaranır.
1(57)2017
42
6.12. Metalların bərk (civədən başqa), plastik, metal parıltılı olması,
elektriki və istiliyi yaxşı keçirməsi kimi xassələri metal rabitəsi hesabına olur.
6.13. Hidrogen rabitəsi maddə molekulları arasında yaranır. Bir molekulun
hidrogen atomu ilə digər molekulun daha güclü elektromənfi elementinin (O,N,F)
atomu arasında yaranan rabitəyə hidrogen rabitəsi deyilir və üç nöqtə ilə göstərilir.
6.14. Hidrogen rabitəsi digər rabitələrə nisbətən zəif olub əsasən su,
hidrogen-flüorid, spirt, üzvi turşular, aminlərdə, həmçinin həmin maddələrlə su
arasında yaranır.
6.15. Spirtlər və üzvi turşuların qaynama temperaturunun onlara uyğun
karbohidrogenlərə nisbət çox olmasına səbəb hidrogen rabitəsinin yaranmasıdır.
TE-8. Kristal qəfəslərin tipləri
Məqsəd:
1. Maddələri formasına görə kristal və amorf kimi təsnif edir.
2. Maddələrdə olan kimyəvi rabitəyə görə onların kristal qəfəslərinin
tiplərini müəyyən edir.
3. Maddələrin kristal qəfəslərinin tiplərinə görə xassələri barədə məlumat
verir.
4. Maddə tərkibinin sabitliyi qanunun nə üçün molekulyar quruluşlu
maddələrə aid olduğunu izah edir.
Sinfin təşkilindən sonra istinad konspekti və əvvəlki tədris
elementlərindən əldə etdikləri biliklərə əsasən şagirdlər aşagıdaki sual və
tapşırıqları cavablandırırlar.
Kristal və amorf maddələr biri-birindən nə ilə fərqlənir?
Kristal qəfəslərin tipləri hansılardır?
Kimyəvi rabitənin təbiətinə görə kristal qəfəsin tiplərini xarakterizə
edin.
Kristal qəfəsin tiplərinə görə maddələrin xassələrini şərh edin.
Kristal qəfəsin tiplərinə aid misallar göstərin.
Tərkibin sabitliyi qanunu hansı quruluşlu maddələr üçün özünü
doğruldur?
VII. Kristal qəfəslərin tiplərinə aid istinad konspekti
7.1. Maddələr formasına görə amorf və kristal olurlar.
7.2. Kovalent rabitəli maddələr molekulyar və atom, ion rabitəli maddələr
ion, metal rabitəli maddələr isə metal kristal qəfəsləri əmələ gətirirlər.
7.3. Tərkibində metal atomu olan maddələr ion, metallar metal, polyar və
qeyri-polyar molekullar molekul kristal qəfəsləri əmələ gətirirlər. B, Si, SiC, SiO
2,
qırmızı və qara fosfor isə atom kristal qəfəsi əmələ gətirir.
7.4. Molekulyar kristal qəfəsli maddələr digərlərinə nisbətən aşağı ərimə
və qaynama temperaturuna malikdirlər
Kimya məktəbdə
43
7.5. Maddələrin quruluşuna görə xassələri, xassələrinə görə isə quruluşları
barədə fikir söyləmək olar.
7.6. Tərkibin sabitliyi qanunu molekulyar quruluşlu maddələr üçün özünü
doğruldur. Qeyri-molekulyar quruluşlu maddələrin tərkibi alınma üsulundan və
şəraitdən asılıdır.
TE-9. Yekunlaşdırma. Modul materialının mənimsənilmə səviyyəsinin
müəyənləşdirilməsi
Məqsəd:
1. “Kimyəvi rabitə” mövzusuna aid biliklərini sistemləşdirir,
ümumiləşdirir və dərinləşdirir.
2. Modulun məzmununa aid məsələləri necə mənimsədiyini test
tapşırıqlarını icra etməklə nümayiş etdirir.
Dərsin əvvəlində müəllim modul materialına aid hansı bilikləri
mənimsəmələri barədə şagirdlərin fikirlərini dinləyir və sonra aşağıdakı
məsələlərə aid ümumiləşdirmə aparır:
kimyəvi rabitənin mahiyyəti, atomların elektromənfiliklərinə əsasən
onların əsas tiplərinin müəyyən edilməsi;
kovalent rabitənin əmələgəlmə mexanizmlərinin sxemlər üzrə izah
edilməsi, valentlik anlayışının dərinləşdirilməsi və genişləndirilməsi;
kovalent rabitənin növləri, elektron buludlarının hansı ox boyunca
örtülməsinin σ- və π- rabitələrin yaranmasına təsiri;
kovalent rabitələrin xassələrinin rabitənin möhkəmliyinə təsirinin
araşdırılması;
atom orbitallarının hibridləşməsinin mahiyyəti və onun molekulun
quruluşuna təsiri;
ion, metal və hidrogen rabitələrinin mahiyyəti və onların kovalent rabitə
ilə müqayisəli xarakteristikası;
kimyəvi rabitənin təbiətinə əsasən kristal qəfəslərin tiplərinin müəyyən
edilməsi və maddə tərkibinin sabitliyi qanunnun molekulyar quruluşlu maddələr
üçün özünü doğrultduğunun əsaslandırılması.
Sonra modulun bütün tədris elementlərini əhatə edən, iki variantda
hazırlanmış test tapşırıqları böyük kağızlarda lövhədən asılır, yaxud ekranda
nümayiş etdirilir. Şagirdlərin həmin testləri nə dərəcədə cavablandırmaları
əsasında modul materialının mənimsənilməsi səviyyəsi müəyyənləşdirilir.
1(57)2017
44
İstifadə edilmiş ədəbiyyat:
1. A.O. Mehrabov, Ə.M. Abbasov, Z.Z.
Zeynalov, R. Həsənov. Pedaqoji
texnologiyalar. Bakı, “Mütərcim”, 2006.
370 s.
2. A.Əliyev. Müasir pedaqoji
texnologiyalar və kimyanın tədrisində
onlardan istifadənin metodikası. Bakı.
2009.
3. Г. М. Чернобельская. Методика
обучения химии в средней щколе.
М.,2000, 336c.
4. С.С. Kосмодемьянская, С.И.
Гильманшина. Методика обучения
химии. Kазан 2011, 135 c.
5. M.M. Abbasov, A.H. Əliyev, M.S.
Fərəcov, V.S. Əliyev. Ümumtəhsil
məktəbləri üçün kimya fənni üzrə təhsil
proqramı (kurikulumu) (VII-XI siniflər
üçün) “Kimya məktəbdə jurnalı” 2-3 (46-
47) 2014, s. 4-148.
6. R.Ə.Əliyeva, V.M.Abbasov və b.
Kimya 8-ci sinif üçün dərslik, Bakı,
“Aspoliqraf”, 2015, 200 s.
7. Н.Е.Кузнецова, И. М. Титова, Н.Н.
Гара. Химия. Учебник для учащихся 8
класса общеобразовательных
учреждений. Под. ред. проф.
Н.Е.Кузнецова. Москва 2012, 220 c.
Kimya məktəbdə
45
Использование модульной технологии обучения при обучении химии
РЕЗЮМЕ
В статье проведено обобщение на основе литературы о сущности модульной
технологии обучения, преимуществах его по сравнению с другими системами,
подготовке модулей, возможностях использования в обучении химии и составлена
соответствующая схема. Разработана модульная единица обучения «Химическая
связь» о методике использования модульной технологии в обучении химии из
курса VIII класса, обучение в котором проводится по курикулуму. Содержание
модуля охватывает девять элементов обучения (ЭО). Заданы вопросы и задания, а
также конспекты ссылок для реализации целей уроков по каждому элементу
обучения. Учтено обеспечение всестороннего освоения учащимися всех вопросов
про «Химическую связь» в содержании модуля.
The use of modular technology of training in teaching chemistry
SUMMARY
The article, based on the generalization of the literature about the nature of modular
training technology, its benefits compared with other systems, preparation of modules,
can be used in teaching chemistry and compiled the relevant scheme. The modular unit of
study "Chemical bonding" technique for the use of modular technology in teaching
chemistry of course VIII class training which is carried out on the curriculum. Module
content includes nine training elements (TE). Ask questions and tasks, as well as
summaries of references for the realization of the objectives of lessons for each element
of training. Taken into account to achieve the full development of students of all
questions about the "chemical bond" in the module content.
Açar sözlər: modul texnologiyası, tədris elementi, didaktik məqsəd, elektromənfilik,
kimyəvi rabitə, hidrogen rabitəsi, kristal qəfəs
Ключевые слова: модульная технология, элемент обучения, дидактическая цель,
электроотрицательность, химическая связь, водородная связь,
кристаллическая решетка.
Key words: modular technology, a learning process, didactic aim, electronegativity,
chemical bonding, hydrogen bonding, the crystal lattice.
Dostları ilə paylaş: |