Hududlarni kompleks ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning metodologik asoslari

---

ILM-FAN VA INNOVATSIYA 
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
 
in-academy.uz/index.php/si 
85 
HUDUDLARNI KOMPLEKS IJTIMOIY-IQTISODIY RIVOJLANTIRISHNING 
METODOLOGIK ASOSLARI 
 
Abdullaev Farxod Ozodovich 
Urgench davlat universiteti tadqiqotchisi 
https://doi.org/10.5281/zenodo.8254104 
O‘zbekistonda keyingi yillarda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar sharoitida 
mintaqaviy iqtisodiy siyosatni takomillashtirish hamda hududlarning boy iqtisodiy 
salohiyatidan samarali va oqilona foydalanish masalalari muhim o‘rin tutadi. Bu borada 
“Viloyat, tuman va shaharlarni kompleks va mutanosib ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, 
ularning mavjud salohiyatidan samarali va optimal foydalanish” yo‘nalishlari belgilab berildi . 
Zero, hudud iqtisodiyotini modernizatsiya va diversifikatsiya qilish, uning tabiiy, mineral-
xomashyo, sanoat, qishloq xo‘jaligi va mehnat salohiyatidan kompleks hamda samarali 
foydalanish natijasida xalqning turmush darajasi va daromadlarini oshirish mumkin. 
O‘zbekistonda ham hududiy iqtisodiyotni rivojlantirish va uni boshqarish, hududlarning 
iqtisodiy salohiyatidan samarali foydalanish masalalari iqtisodchi olimlarning bu boradagi 
ilmiy qiziqishlari sohasi bo‘lib kelmoqda. Jumladan, hududiy sanoat majmualarini ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanishini modellashtirish, mintaqalarni kompleks rivojlantirish, ishlab 
chiqaruvchi kuchlarni hududiy joylashtirish va boshqarish, mamlakat mintaqalari 
raqobatdoshligini oshirishning metodo-logik asoslarini takomillashtirish singari masalalar 
O‘zbekistonlik iqtisodchi olimlardan S.S.G‘ulomov, T.M.Axmedov, A.M.Sodiqov, A.M.Qodirov, 
Sh.H.Nazarov, B.Ro‘zmetov, Sh.B.Imomov, P.Z.Xashimov, F.T.Egamberdiyev, A.A.Qayumov, 
A.J.Siddiqov, I.O.Yakubov va boshqalarning ilmiy izlanishlarida keng o‘rin olgan. 
Mazkur vazifalar bilan bir qatorda, hududlarda xo‘jalik yurituvchi sub'ektlarning iqtisodiy 
manfaatlarini yanada to‘laroq ro‘yobga chiqarish, ishlab chiqarishni maqbullashtirish, ichki 
tarmoq va tarmoqlararo kooperatsiyani mustahkamlash hamda mahalliylashtirish 
jarayonlarini kengaytirish va mazkur soha imkoniyatlaridan samarali, to‘liq foydalanish, 
eksportga mo‘ljallangan raqobatbardosh mahalliy mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirish, 
hududlararo sanoat kooperatsiyasini rivojlanti-rish va shu asosida moddiy farovonlikni 
oshirish masalalari mintaqaviy iqtisodiy siyosatda muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
Barqaror mintaqaviy rivojlanish muammolari bo'yicha bir nechta asosiy tadqiqotlar mavjud 
bo'lib, ular doirasida hozirda faol muhokamalar olib borilmoqda. 
Birinchidan, bu mintaqaviy tizimlarning barqarorligini o'rganish asoslarini shakllantirishga 
bag'ishlangan tadqiqotlardir. Dastlab, olimlar barqaror rivojlanishning individual omillariga 
e'tibor qaratdilar (Tatarkin va boshqalar, 1999). Keyinchalik, mintaqa uchun eng muhim 
bo'lgan sanoat majmualari va alohida tumanlar, shaharlar, munitsipalitetlarda sodir 
bo'layotgan jarayonlar tadqiqotning markazida joylashgan (Moskvina, 2003; Ilyin va 
boshqalar, 2005). Bu masala hozirgi vaqtda ham dolzarb bo'lib qolmoqda, ammo so'nggi 
yillarda rus olimlari mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning barqarorligini o'rganishga 
kompleks yondashuvni amalga oshirishga harakat qilmoqdalar (Dokholyan va boshqalar, 
2013; Uskova, 2020). Ushbu tadqiqotlarning asosiy natijasi mamlakatning barqaror 
rivojlanishiga erishishda mintaqaviy darajaning asosiy rolini isbotlashdir (Alferova, 202^), 
chunki bu, bir tomondan, uning tarkibiy qismlarining muvozanatiga erishishga imkon beradi. 
boshqa tomondan, bu butun mamlakat darajasida muvozanatni ta'minlaydi va mintaqalarning 
xilma-xilligi ularning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olishni talab qiladi (Maslennikova, 

---

ILM-FAN VA INNOVATSIYA 
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
 
in-academy.uz/index.php/si 
86 
2021; Shishigina, 2020). Tadqiqotning yana bir natijasi mintaqaviy ijtimoiy-iqtisodiy tizimlar 
barqarorligini oshirish bo‘yicha hududiy hokimiyat organlariga mavjud imkoniyatlarning 
namoyishi bo‘ldi. Shu bilan birga, ushbu imkoniyatlarni amalga oshirishning asosiy vositasi 
mintaqaviy strategik rejalashtirishdir (Maksimova, 2020), u mintaqalarning bir-biri bilan 
iqtisodiy va ijtimoiy aloqalarini hisobga olishi kerak (Rostanets va boshqalar, 2020). 
Ikkinchidan, tadqiqotning muhim qismi hududlarning barqaror rivojlanishini o'lchashga 
bag'ishlangan. Ko'pincha, bu ishonchli tahliliy ma'lumotlarga mintaqaviy strategik 
rejalashtirish ehtiyojlarini qondiradigan aniq o'lchanadigan ko'rsatkichlarni belgilashning 
amaliy zarurati bilan bog'liq. Ammo bu erda yana bir omil katta rol o'ynadi - bu Barqaror 
rivojlanish bo'yicha global kun tartibining (keyingi o'rinlarda Kun tartibi) ta'siri bo'lib, u 
milliy harakatlar rejalarida tobora aniq va tizimli tuzilmaga aylanib bormoqda. hukumatlar. 
Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan taklif etilgan barqaror rivojlanish ko'rsatkichlari 
tizimi birinchi navbatda global va milliy hukumat darajalari uchun shakllantirilganligi va 
mintaqaviy darajaga moslashtirilmaganligi sababli, rus tadqiqotchilari turli mintaqalarda 
sinovdan o'tkazadigan turli ko'rsatkich tizimlari, ekonometrik va statistik modellarni taklif 
qilmoqdalar. . Ba'zi tadqiqotchilar, masalan, mintaqaviy tizimning ichki muhiti omillarini va 
ularga mos keladigan ko'rsatkichlarni aniqlash (Xolodkovskaya, 2021) yoki indikatorlar 
tizimini shakllantirish asosida mintaqaviy iqtisodiyotning barqaror rivojlanishini baholash 
uchun noqulay tizimlarni quradilar. alohida ilmiy maktablarning g'oyalari, xususan, 
manfaatdor tomonlar yondashuvi mafkurasi doirasida ( manfaatdor tomonlar nazariyasi) 
(Kurganov, 2021). Boshqalar esa, oz sonli ko'rsatkichlarga asoslangan (Konovalenkov, 2020) 
yoki hatto mintaqaning ma'lum bir SDGga erishish qobiliyatiga e'tibor qaratgan tezkor 
baholash tizimlarini taklif qiladilar (Shutko va Samorodova, 2020). Umuman olganda, 
mintaqaning barqaror rivojlanishini o‘lchash muammosi haligacha hal etilmagani ta’kidlanadi. 
Tadqiqotchilar mintaqaviy rivojlanishda kuzatilayotgan jarayonlarni tavsiflash va miqdoriy 
baholash uchun ma'lum bir davrda eng muhim deb bilganlaridan foydalanib, mintaqa 
rivojlanishining mavjud muammolari to'g'risidagi o'z g'oyalari asosida baholash uchun 
ko'rsatkichlarni tanlaydilar (Alferova, 2021b). ). 
Uchinchidan, mintaqada barqaror rivojlanish tizimini tashkil etuvchi ijtimoiy soha, iqtisod, 
ekologiya, menejment kabi unsurlarni har tomonlama yoki alohida tahlil qiluvchi tadqiqotlar 
soni ortib bormoqda. Bu erda, birinchi navbatda, Rossiya mintaqalarining barqaror 
rivojlanishiga erishish yo'llarini ishlab chiqishda hisobga olinishi kerak bo'lgan mintaqaning 
barqaror rivojlanishining iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik tarkibiy qismlarini ajralmas aloqada 
ko'rib chiqadigan ishlarni ajratib ko'rsatish kerak (Shimanovskiy). & Tretyakova, 2020). Ba'zi 
tadqiqotchilar ushbu uchlik tizimiga institutsional komponentni qo'shib, ularni mintaqaviy 
ijtimoiy-iqtisodiy tizimning dinamik barqarorligi modeli doirasida birlashtiradi (Timofeev va 
boshq., 2020; Zaxarova va Baxova, 2020). 
Ushbu yo'nalish doirasida shakllangan yana bir tadqiqot bloki ijtimoiy soha, ekologiya yoki 
menejment alohida o'rganiladigan tadqiqotlardir. Masalan, hududning ijtimoiy 
mexanizmining tarkibiy-funksional modeli taklif etilib, uning vazifasi butun hududning 
barqaror rivojlanishini ta’minlashdan iborat bo‘lib, qishloq aholi punktlarining mintaqaning 
barqaror rivojlanishidagi roli ochib berilgan. (Poluyanova va boshqalar, 2021). Ijtimoiy 
omilning ahamiyati tadqiqotda ham isbotlangan (Grinchel va Nazarova, 2020), bu hisob-

---

ILM-FAN VA INNOVATSIYA 
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
 
in-academy.uz/index.php/si 
87 
kitoblarga asoslanib, hayot sifatining mintaqaning raqobatbardosh jozibadorligiga ta'sirini 
ko'rsatadi, bu esa o'z navbatida uning rivojlanishini belgilaydi. barqarorlik. 
Mintaqaning barqaror rivojlanishining ekologik komponentini o'rganishda zamonaviy 
tadqiqotchilar eko-intensivlik ko'rsatkichlarini statistik tahlil qilishdan (Vegner-Kozlova, 
2021) barqaror rivojlanishning ekologik ko'rsatkichlarini aniqlash va ekologik xavfsizlik 
muammosini hal qilish uchun yondashuvlarni taklif qilishgacha bo'lgan turli yondashuvlardan 
foydalanadilar. Rossiya sanoat hududlari (Sugak, 2020). 
Barqaror rivojlanishning boshqaruv komponenti turli pozitsiyalarda ko'rib chiqiladi. Ushbu 
tadqiqot guruhi, masalan, asosiy quyi tizimlarni aniqlash, institutlarning roli va ahamiyatini 
ta'kidlashni o'z ichiga olgan keng ko'lamli masalalarni qamrab oladi. 
quyi tizim (Timofeev va boshq., 2020), samarali institutsional muhitni shakllantirish 
zarurligini asoslash (Baxmatova va Sarishvili, 2021; Shimanovskiy va boshqalar, 2021), 
barqaror rivojlanishni boshqarish uchun instrumental tahlil usullarini qo'llash. mintaqa va 
uning rivojlanish traektoriyasini aniqlang (Valitova va Sheresheva, 2020). Boshqaruv 
komponentiga qiziqish ortib borayotganiga qaramay, hududlarni barqaror rivojlantirish 
tizimining ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik elementlarini o‘rganish hamon ustuvor vazifa bo‘lib 
qolmoqda. 
Hududlarning barqaror rivojlanishi muammolari bo'yicha xorijiy tadqiqotlarga murojaat qilib, 
biz ular namoyish etayotgan yondashuvlar va ruscha yondashuvlar o'rtasidagi tub farqni qayd 
etamiz. Rossiya tadqiqot amaliyoti "pastdan yuqoriga" harakati bilan ajralib turadi: asosiy 
e'tibor mamlakatning ma'lum bir mintaqasini barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning 
o'z muammolariga qaratiladi, ularni hal qilish milliy rivojlanish strategiyasiga mos keladi. 
Xorijiy tadqiqot amaliyotida yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga yondashuvlar 
kombinatsiyasi mavjud. Bu hududning barqaror rivojlanishi uchun submilliy siyosatni 
shakllantirish muammolari ma'lum bir geografik hudud sifatida tushuniladigan mintaqaviy 
rivojlanish kontseptsiyasiga mos kelishi bilan izohlanadi (masalan, Boltiq dengizi mintaqasi 
(Kern, 2011), Arktika (Ozkan va Schott, 2013), Himoloylar (Gosavi va boshqalar, 2016)) va bu 
erda hududlari ushbu geografik hududga tegishli bo'lgan mamlakatlarning milliy siyosatini 
uyg'unlashtirish va xalqaro normalarni hisobga olish ustuvor hisoblanadi. barqaror 
rivojlanishni tartibga solish. Bundan tashqari, ushbu mamlakatlar shaharlari va 
viloyatlarining hamkorligi, manfaatlarni lobbi qilish va mintaqaviy tashkilotlarda vakillik 
qilish uchun sheriklik tarmoqlarini barpo etish, transchegaraviy aloqalarni yo'lga qo'yish, 
qo'shma loyihalarni amalga oshirish taqdim etiladi. Aslida, submilliy hukumat o'zining 
barqaror rivojlanish siyosatini milliy darajadan e'lon qilinadigan qoidalar va talablar ta'sirida 
va qo'shni hududlarning holatini hisobga olgan holda, submilliy hukumatlar o'rtasidagi 
hamkorlikning rivojlanish darajasi bilan belgilanadigan darajada shakllantiradi. mintaqa. 
Shunday qilib, barqaror mintaqaviy muammolarni o'rganadigan ilmiy tadqiqotning eng 
muhim yo'nalishlarini qisqacha ko'rib chiqish asosida 
Asosiy tadqiqot masalalari mintaqaviy barqaror rivojlanish muammosiga nisbatan mintaqa 
tanlagan pozitsiyani tahlil qilish, shuningdek, barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga 
erishish uchun asosiy deb e'tirof etilgan sohalarni aniqlash sifatida shakllantirilgan. 
hududlarning barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishga erishish bo'yicha mintaqaviy 
harakatlar dasturlarini tahlil qilishga asoslangan. 

---

ILM-FAN VA INNOVATSIYA 
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
 
in-academy.uz/index.php/si 
88 
Ma'lumki, bozor iqtisodiyoti sharoitida sanoat korxonalari o‘z faoliyatlarini doimo to‘g‘ridan-
to‘g‘ri bozor konьyunkturasi o‘zgarishlariga mo‘ljallab tashkil qiladilar. Bozor konьyunkturasi 
esa, xoh u xalqaro miqyosda bo‘lsin, xoh milliy davlat doirasida, uzluksiz o‘zgarib turadi. 
Bunday sharoitda sanoat korxonalarining o‘z yashovchanligini saqlab qolishi va 
raqobatbardoshlik darajasini oshirib borishi ularning ushbu o‘zgarishlarga qay darajada tez 
va samarali moslashishiga bog‘liq. 
Hududlarda sanoatning rivojlanishi murakkab va uzoq muddatli jarayon bo‘lib, buni biz Xitoy, 
Hindiston, Janubiy Koreya, Lotin Amerikasi mamlakatlari va dunyoning boshqa ko‘plab 
sanoati rivojlangan davlatlarining tajribalaridan ham kuzatishimiz mumkin.