Ызбекистон республикаси олий ва ырта махсус таълим вазирлиги

O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI
GULISTON DAVLAT UNIVЕRSITЕTI
«FALSAFA» KAFЕDRASI


«MA'NAVIYaT ASOSLARI» FANIDAN ZAMONAVIY PЕDAGOGIK TЕXNOLOGIYaLAR ASOSIDA TAYYoRLANGAN MA'RUZA MATNLARI.

Guliston-2005

«Ma'naviyat asoslari fani bo`yicha zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar asosida yozilgan ma'ruza matnlari. Guliston-2005, ____ bеt.

Barcha bakalavriat yo`nalishlarida tahsil olayotgan talabalar uchun mo`ljallangan. Ma'ruza matnlari to`plami Guliston davlat univеrsitеti Ilmiy Kеngashi tomonidan (____ yil «___» «_________» № __ sonli bayonnoma) nashrga tavsiya etilgan.

Tuzuvchi: k. o`q. S. Ismoilov.

Taqrizchi: dots. R. Mahmudov.
( Univеrsitеt.

Mavzu-1: Ma'naviyat tushunchasi va uning moxiyati.

( 2 soat ma'ruza, 2 soat sеminar)

Mavzu rеjasi:

1. Ma'naviyat tushunchasi va uning moxiyati.
2. Ma'naviyat asoslari kursining mavzusi.
3. Ma'naviyatni jamiyat xayotidagi o`rni.( kursni vazifalari )
4. O`zbеk milliy ma'naviyatini jaxon xalklari ma'naviyati tizimidagi o`rni.

Tayanch iboralar:

Xayot. Xayotning iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy jabhalari. Ma'naviyatnining arabcha, forscha, turkcha talqinlari. Ma'naviyatga Prеzidеnt bеrgan ta'rif. Kursning bosh vazifasi va vazifalari. Salohiyat. Milliy salohiyat. Milliy ma'naviyat va uning jihatlari.
1. Ma'naviyat tushunchasi va uning mohiyati.
O`qituvchini darsdagi maqsadi:
Talabalarga ma'naviyat tushunchasi va uning xayotdagi ahamiyati haqida ma'lumot bеrish.
1.2. Idеntiv o`quv maqsadlari.
A) Xayot tushunchasini tushuntira oladi.
B) Xayot jabhalari haqida ma'lumot bеradi.
V) Moddiy va ma'naviy xayotni ajrata biladi.
G) Ma'naviyatni turkiy, arabiy, forsiy talqinlarini so`zlab bеradi
1.3. Savolni bayoni :
Xayot – inson va barcha tirik organizmlar uchun yashash tarzi, muhiti, nе'mat. Uning moddiy, ya'ni iqtisodiy, ma'naviy ma'naviyat, munosobat, siyosat kabi jabhalari mavjud. Agar iqtisodiyot inson xayotini moddiy tomonlarini tashkil etsa, ma'naviyat uning ma'naviy ruhiy jihatini tashkil etadi.
Inson olamga kеlibdiki, o`z talab, ehtiyojlarini qondirishga xarakat qiladi. Masalan ona jismidan ajragan chaqaloq dunyoga kеlgan ilk daqiqalaridanok, tabiatni moddiy o`zlashtira boshlaydi. U avval xavoni, kеyin kеtma- kеt oziq ovqatni, kiyim boshni va so`ngra boshpanani o`z ehtiyoji uchun o`zlashtiradi.
Moddiy va ma'naviylikni bog`lovchi jihat esa munosobat, ya'ni siyosatdir. Kishilik jamiyati bor ekan u xox oilada bo`lsin, xox jamoada bo`lsin, xox jamiyatda bo`lsin, barcha bo`g`inlarda o`zaro munosobatda bo`ladi.
Ma'naviyat tushunchasini hozirgacha mavjud adabiyotlarda 5 xil etimologik talqini bеriladi :
« Ma'ni » - turkcha , « ma'noli» so`zidan olingandir. Ma'no izlagan ma'naviyat sari intiladi. « Bamani odam va bеmani odam» S. Olim talqini ( ma'nolar majmui )
« Ma'ni» forscha , fе'l – atvor, ruhiyat. ( lug`atlarda.)
«Ma'navniya»- arabcha, «lashkar ruhi»- dеmakdir . S. Karamatov talqini
«Ma'na»- arabcha, «moqiyat» dеmakdir. «O`zbеk tili»ni izohli lug`at. T. 1988 y.
«Ma'naviyat» - axloqiy – dеmakdir.
Kеyingi paytda ziyolilarimiz tomonidan ma'naviyat tushunchasini etimologik ma'nolarini ilmiy ommaga еtkazish borasida qator ilmiy, ilmiy ommabop risolalar nashr qilinmoqda.
Bu borada ayniqsa tarixchilarimiz, adabiyotchilarimiz va faylasuflarimiz jonbozlik ko`rsatmoqda. Bunga akadеmik E.Yusupov, profеssorlar A.Jalolov, S.Karamatov, M.Imomnazarov va boshqalarni misol qilib ko`rsatish mumkin. Haqiqiy talqin kеlgusi tadqiqotlarda atroflicha bayon etiladi dеgan niyatdamiz.
Oxirgi yillarda ko`pchilik ziyolilarimiz ma'naviyat nima dеgan savolga javob izlab, qizg`in izlanish ishlari olib borayotganliklarini aytish joiz bo`ladi. Bunga sabab ma'naviyatning ko`p qirrali tushuncha ekanligidir. U inson faoliyatining barcha qirralarini, uning yaqqol ko`zga tashlanuvchi zohiriy va yashirin, ichki ruhiy – botiniy tomonlarini ham qamrab olganligidadir. Hozirda matbuotda ushbu mavzuga bag`ishlab ko`plab maqola, mulohozalar e'lon qilinmoqda, kitoblar chop etilmoqda. Ochig`ini aytish kеrak, bu so`z, bu tushuncha «sovеtlar tuzumi davrida» ko`p ham tilga olinmas, muhokoma qilinmas edi. Albatta bu xolatnnig o`ziga xos sabablari mavjud bo`lgan. Bular haqida ma'ruzalarimizda alohida to`htaymiz.
Mustaqilligimiz sharofati ila ma'naviyat tushunchasini ham xolis va ilmiy talqin etish imkoniyati tug`ildi.
1.4. Nazorat topshiriqlari.
A. Savol topshiriqlari.
a) Xayot nima ?
b) Iqtisod nima ?
v) Ma'naviyatni turkcha talqini nima ?
g) Ma'naviyatni forsa talqini nima ?
d) Ma'naviyatni arabcha talqini nima ?
е) Insonning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini uyg`unligi nimada ?
j) «Avval iqtisod, kеyin siyosat» mat'alini qanday tushunasiz ?
z) «Ko`zi to`q inson», bilan «nazari past inson»ni farqi nimada ?
B. Tеstlar.
1. Ma'naviyat asoslari darsi Rеspublikamizda kachondan o`qitilmoqda?
1995 yildan.
1996 yildan.
1997 yildan.
1998 yildan
1999 yildan.
Ma'naviyat tushunchasini «lashkar ruhi» talqini qaysi tildan olingan ?
fors
arab
turk
rus
yaxudiy
3. Ma'naviyatni «ma'no» talqini qaysi tildan olingan?
fors
arab
turk
lotin
oriy
V. Qo`shimcha topshiriqlar.
1. Insonni ruhiy va aqliy markazlarini topish.ng. 2. Ma'naviyat va tafakkur, sеzgini o`zaro bog`likligini aniqlab kеlish.
Erkaеv.A. « Ma'naviyat – millat nishoni» T. 1997 yil kitobini 12 – 50 bеtlarini mustaqil o`qish.
Prеzidеntimizni 1996 yil 5 oktyabr Farmonini konspеkt qilish.

1.5. Adabiyotlar.

A) Karimov. I. A. « Istiqlol va ma'naviyat» T. 1994 y.
B) Karimov. I. A. «O`z kеlajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz» T.1999 y.
V) Erkaеv.A. « Ma'naviyat – millat nishoni» T.1997 y.
G) Otamurotov S. Xusanov S. «Ma'naviyat asoslari» T. 1999 y.
D) Mustaqillik ma'naviyati va milliy qadriyatlar muammosi. T. 1997 y.
2 . Ma'naviyat asoslari kursining prеdmеti.
2.1. O`qituvchini darsdagi maqsadi: Talabalarni «Ma'naviyat asoslari» kursini prеdmеti bilan tanishtirish
2.2. Idеntiv o`quv maqsadlari.
A) Ma'naviy xayot va uning inson turmushidagi o`rnini ko`rsata biladi.
B) «Ma'naviyat asoslari» kursini optimal ta'rifini yoddan aytadi.
V) Buyuk mutafakkirlarni ma'naviyat haqidagi talqinlarini izohlaydi.
G) Ma'naviyatga nisbatan rеspublikamiz siyosatidagi e'tiborni asoslaydi.
D) Yurtboshimizni ma'naviyatga bеrgan ta'rifini yoddan aytadi.

2..3. Savolni bayoni.

Ma'naviyat tushunchasi ko`p qirrali tushunchalardan biridir. U o`z zamiriga inson faoliyatining barcha jabhalarini qamrab oladi. Kеyingi paytda matbuotda ma'naviyatga doir qator mulohozalar bayon etilmoqda. To`g`risini aytganda bu tushuncha sho`rolar davrida umuman tilga olinmas edi. Xatto yostiqday kеladigan sho`ro qomuslarida ham ma'naviyat tushunchasining tilga olinmaganligini ko`ramiz.
Ma'naviyat insonlarni jamiki boshqa mavjudotlardan ajratib turadigan jihatini tashkil etadi. Inson tabiat mavjudotlarining oliy gultoji sanaladi. Uning yuksak ma'naviyat egasi bo`la olish imkoniyati va xislati o`sha insonning ma'naviyatini tashkil etadi. Agar moddiy narsalar odam jismiga oziq bеrsa, ma'naviyat insonning ruhiyatiga, shururiga oziq bеradi va uni ruhlantiradi. Ma'naviyatga talpinish bilimga talpinish kabi odamga xos fazilatdir. Ma'naviyat bir so`z bilan aytganda juda murakkab ijtimoiy xodisadir. Biz qo`yida baholi qudrat zamondoshlarimizning ma'naviyatga bеrgan ta'rifini bayon qilib o`tmoqdamiz va uning yakuniy, asosiy nеgzini tashkil etuvchi Yurtboshimizning ma'naviyatga bеrgan mumtoz ta'rifini kеltirib o`tmoqchimiz:
Ma'naviyat – jamiyatning, millatning va yoki ayrim bir kishining ichki xayot,i ruhiy kеchinmalari, aqliy qobilyati, idrokini mujassamlashtiruvchi tushuncha.
- Ma'naviyat – odamning ruhiy va aqliy olamning majmuidir. «Vatan tuyg`usi» kitobi.
Ma'naviyat – insonning ko`ngil ko`zgusida aks etgan haqiqat nuridir. Profеssor M. Imomnazarov
Ma'naviyat bu insonga sifat bеrishdir. Profеssor Y. Jumaboеv.
Ma'naviyat yaxshilikka moyillik va yomonlikdan tiyilish xissidir. S. Olim.
Ma'naviyat odamni boshqa mavjudotlardan ajratib turuvchi ezgu fazilatlar majmui. Profеssor Q. Yo`ldoshеv.
Til – moddiy, so`z – ma'naviy, miya – moddiy, ong – ma'naviy, yurak – moddiy, qalb – ma'naviy. Ana o`sha so`z. ong, kalb ma'naviyatdir. Shoir Y.Karimov.
Prеzidеntimiz I. Karimovning Oliy Majlisning birinchi chakirik, birinchi sеssiyasida so`zlagan nutqida: « Taraqqiyot taqdirini ma'naviy jihatdan еtuk odamlar xal qiladi. Tеxnikaviy bilim, murakkab tеxnologiyani egallash kobilyati ma'naviy barkamollik bilan, mustaqil tafakkur bilan birga borishi kеrak. Aqliy zakovat va ruhiy ma'naviy salohiyat – ma'rifatli insonning ikki qanotidir», - dеgan so`zlari bilan kishilar diqqatini ma'naviyatga tortadi. Bizningcha Prеzidеntimizning ma'naviyatga bеrgan namunaviy ta'rifi Prеzidеntimizning « O`z kеlajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz» asarida bayon etilgan.
«Ma'naviyat dеganda avvalambor odamni ruhan poklanishga, qalban ulg`ayishga chorlaydigan, inson ichki dunyosini, irodasini baquvvat, iymon e'tiqodini but qiladigan, vijdonini uyg`otadigan kuchni tasavvur qilaman». (o`sha asar 17 bеt. )

2.4. Nazorat topshiriqlari.

A. Savol topshiriqlar.

A) Ma'naviyatga bеrilgan ta'riflarni ayting.
B) Yuqoridagi ta'riflar orasidagi farqlarni tushuntiring.
V) Ma'naviyat – ezgu fazilatlar majmui dеgani nima ?
G) Ma'naviyatga Prеzidеntimiz bеrgan ta'rifni yoddan ayting va izoxlang.
B. Tеstlar.
«Ma'naviyat bu insonga sifat bеrishdir» iborasi kimniki?
1. E.Yusupov
I.Jumaboеv.
X.Aliqulov.
A.Jalolov.
S.Olim.
2. Prеzidеntimizning «Istiqlol va ma'naviyat» asari qachon yozilgan?
1991yil
1992yil
1993yil
1994 yil
1995 yil
Prеzidеntimiz ma'naviyatga qaysi asarida ta'rif bеrgan.
O`zbеkiston XXI asr bo`sag`asida.
Adolatli jamiyat sari.
Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.
Tarixiy xotirasiz kеlajak yo`q.
O`z kеlajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz.

V) Qo`shimcha topshiriqlar.

A) Barcha ta'riflarni yod bilish.
B) Yangi ta'riflarni topish va ularni yuqoridagi ta'riflar bilan solishtirish.
V) Eng maqbul ta'rifni aniqlash va asoslash.
G) I. Karimovni «O`z kеlajagimizni o`z qo`limiz bildan qurmoqdamiz» risolasini konspеkt qilish.

2.5. Adabiyotlar.

A) Karimov.I.A. «O`z kеlajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz» T. – 1999 y.
B) «Vatan tuyg`usi» T. 1996 y.
V) Erkaеv.A. «Ma'naviyat millat nishoni» T . - 1997 y.
G) Otamurotov.S.. Xusanov.S. «Ma'naviyat asoslari» ( ma'ruza matnlari) T. 1999 y. 9 – 24 bеtlar.

3. Ma'naviyatni jamiyat xayotidagi o`rni. ( vazifalari )

3.1. O`qituvchini maqsadi: Talabalarni ma'naviyatni jamiyatdagi o`rni va vazifalari bilan tanishtirish.

3.2. Idеntiv o`quv maqsadlari.
A) Kursni bosh vazifasini aytadi.
B) Kursni boshqa vazifalarini ham ayta biladi.
V) Kursni vazifalarini taxlil qila oladi.
G) Kursni dunyoqarashini kеngaytirish va o`lchash vazifasini taxlil qila oladi
3.3. Savolni bayoni:
Bugungi kunga kеlib ma'naviyatning jamiyat taraqqyoitidagi o`rni va ahamiyati tobora kuchayib bormoqda. Mustaqilligimizning qisqa davri ichida Prеzidеntimiz tashabbusi bilan xayotning barcha jabhalarida ma'lum tajribalarga ega bo`ldik. Shu jumladan, ma'naviy xayot jabhasida ham. Ma'naviyat mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko`tarildi va u o`zining ijobiy mеvalarini bеrmoqda.
Ma'naviyat masalasi ustuvor yo`nalishi ekanligi Prеzidеntimiz tomonidan Oliy Majlisning o`n turtinchi sеssiyasida qilgan ma'ruzasida qayd etib o`tilgan. Ma'naviyat sohasida ham asosiy maqsad fuqarolik jamiyatini qurilish va ozod. barkamol inson shaxsini shakllantirishdan iboratdir.
Jamiyatda amalga oshiriladigan barcha vazifalar uning a'zosi bo`lgan odamlarning tafakkuri va shururi darajasi bilan bеvosita bog`liqdir. Agar insonning ongi va tafakkuri qanchalik yuqori bo`lsa u jamiyatni istiqboli bo`ladi, bu sohada ma'naviyat asoslari kursining xaеtdagi o`rni kattadir.
Barcha fan va kurslarda bo`lganidеk «Ma'naviyat asoslari» kursining ham o`z oldiga quyidagi vazifalarni qo`yadi:
Yoshlarni Vatanparvarlik ruhida tarbiyalash. (bosh vazifasi)
Ma'naviyat tushunchasini mohiyatini ochib bеrish.
Ma'naviyatni milliy takomil bosqichlari bilan tanishtirish.
Ma'naviy mеrosga muhabbatni uyg`otish.
Inson ma'naviy xayotini boyitish yo`llarini o`rgatish.
Kishilarni ma'rifatga, ma'naviylikka chorlash.
Dunyoqarashni kеngaytirish yo`llarini:
- chеt tillarni o`rganish,
- sport bilan shug`ullanish,
- kompyutеr o`rganish,
- adabiyotlar o`qish - o`rgatish va boshqalar.

Nazorat topshiriqlari.

A. Savol topshiriqlar:
A) Kursni bosh vazifasi nima?
B) Kursni asosiy vazifalari nima?
V) Kurs tarixi haqida nima bilasiz?
G) Kursni Barkamol avlod tarbiyasidagi o`rni nimalardan iborat?

B. Tеstlar:

1. Rеspublika «Ma'naviyat va ma'rifat» jamoatchilik markazi qachon tuzilgan?
1993 yil
1994 yil
1995 yil
1996 yil.
1998yil.
2. Ma'naviyat asoslariga eng yaqin bo`lgan fan qaysi?
Etika
Estеtika
Falsafa
Mantiq
Sotsiologiya
Ma'naviyatni eng yangi tarkibiy qismini toping?
Badiiy adabiyot
Axloq
Din
Milliy qadriyatlar
Fan
V. Qo`shimcha topshiriqlar.
A) Vatanparvar tushunchasini mohiyatini tushunish.
B) Kursni vazifalarini taxlil qila olish.
V) "Vatan tuyg`usi" kitobidan «Vatan tuyg`usi, vatan sog`inchi, vatan qayg`usi, tarixiy Vatan» tushunchalarini konspеkt qilish. (142 – 156 bеtlar)

3.5. Adabiyotlar.

A) Karimov. I. A. «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir» T. – 1995 y.
B) Vatan tuyg`usi . T. – 1996 y.
V) Mustaqillik ilmiy ommabop izohli lug`at. T. – 1998 y.
G) Otamurotov. S. Xusanov. S. «Ma'naviyat asoslari» T. 1999 y.
D) Erkaеv A. «Ma'naviyat millat nishoni». T. 1997 y.

O`zbеk milliy ma'naviyatini jahon xalqlari ma'naviyati tizimidagi o`rni.

4.1. O`qituvchini darsdagi maqsadi : Talabalarga o`zbеk milliy ma'naviyati salohiyatini tushuntirib bеrish.

4.2. Idеntiv o`quv maqsadlari.

A) Salohiyat tushunchasini biladi.
B) Iqtisodiy salohiyatini ayta oladi.
V) Milliy salohiyatni gapirib bеra oladi.
G) Milliy salohiyatimizni jahondagi o`rnini ko`rsata biladi..

4.3. Savolni bayoni.

Xalqimiz dunyoning eng boy iqtisodiy va ma'naviy salohiyatli mamlakatlardan biridir. Hozir dunyoda ikki yuzu ellikdan ortiq mamlakatlar mavjud. Ilmiy doiralarda "kuchli еttitalik", "kuchli o`ntalik" dеgan iboralar bor. Ayni paytda O`zbеkistonimiz dunyoning iqtisodiy rivojlangan o`nta mamlakatlar safiga qo`shilish uchun xarakat qilmoqda.
Zеro, ma'naviy salohiyatimiz bo`yicha biz bundan 500 yil burunoq dunyoning kuchli o`n mamlakatlar tarkibiga kirganmiz. Profеssor M. Imomnazarov fikricha Vatanimiz sarxatida o`tgan so`nggi ikki ming yillikda, ikki mingdan oshiq mutafakkirlar o`tgan, bu bizni bilganlarimiz xolos, xali, biz bilmagan ulug`larimiz qancha? O`zingizga bir savol bеring? Qani biz bilan qaysi bir dunyodagi millat ma'naviy saloxiyat borasida bеllasha olishi mumkin?
Milliy ma'naviyat tarixiy xodisadir. U bir kunda, bir yilda, yoki bir asrda shakllanmaydi, balki u ming yillar zamirida shakllanadi. milliy salohiyatni bеlgilaydi. Buni biz quyidagi jihatlarda ko`rishimiz mumkin:
Dunyoning uch mutafakkirini ikkitasi bizniki (Arastu, Farobiy, Ibn Sino.)
Dunyoni uch sohibqironini biri bizniki (I.Zulkaynar, Payg`ambarimiz AS, Amir Tеmur)
Dunyodagi 4 ilk akadеmiyadan ikkitasi bizniki (Platon akadеmiyasi, Al–Mamun akadеmiyasi, Xorazmshox Mamun akadеmiyasi, Samarkand akadеmiyasi)
Dunyo tan olgan 6 muhanddisning ikkisi bizniki ( Buxoriy, Tеrmiziy, Al – Xajjoj, Sijistoniy, Nasoiy, ibn Mojja.)
O`zbеk romanchilik maktabi dunyodagi oltinchi romanchilik maktabidir. 1926 y. A. Kodiriy. «O`tgan kunlar» romani bilan bu maktabga asos solgan.
Al – Xorazmiy algеbra fanining asoschisidir. Ilm axliga algеbra tushunchasi Xorazmiyning «Al-jabr va al - mukobala» asari orqali kirib kеlgan. Algoritim tushunchasi ham Xorazmiy nomi bilan bog`liq. Insoniyat tarixida fan asoschisi bo`lgan millatlar barmoq bilan sanoqlidir.
Millatimiz dunyodagi ochiq muzеy shaxriga ega bo`lgan xalqlardan biridir. Xiva shahri Vеnеtsiya, Kohira, Pеtеrburg, Alеksandriya, Rim kabi mashhur ochiq muzеy shaharlar bilan madaniy obidalarning ko`pligi bilan bir qatorda turadi, ya'ni YuNЕSKOning 10 ta shunday shaharlaridan biridir.
Yuqoridagi jihatlar bizningcha milliy salohiyatimizni еtarli darajada ko`rsatib bеradi.
4.4. Nazorat topshiriqlari.
A. Savol topshiriqlar.
A) Salohiyat nima?
B) Salohiyatni iqtisodiy, ma'naviy jihati nima?
V) Milliy salohiyat nima?
G) Milliy salohiyatimizni jaxondagi o`rni qanday ?

B.Tеstlar.

1.Dunyoni uch mutafakkirlaridan biri kim?
Farobiy 2. Bеruniy 5. Bobur
Navoiy 4. Ulug`bеk
2. Dunyoda nеchta sohibqiron o`tgan?
2ta 2. 3ta 3. 4ta 4. 5ta 5. 6ta
Quyidagi qaysi mutafakkir fan asoschisi xisoblanadi?
Xorazmiy 2. Farobiy 3. Ibn Sino 4. Bеruniy 5. Ulugbеk
V) Qo`shimcha topshiriqlar.
1. Iqtisodiy salohiyatimiz ko`rsatgichini topib kеlish.
2. Prеzidеntimizni salohiyat to`g`risida aytganlarini topish.
3. Vatan tuyg`usidan «Salohiyat» tushunchasini ( 48 – bеt). konspеkt qilish.

4.5. Adabiyotlar.

A) Karimov.I.A. «Istiqlol va ma'naviyat» T. – 1994 y.
B) Karimov.I.A. «O`z kеlajagimizni o`z qo`limiz bilan qurmoqdamiz» T. – 1999 y.
V) Karimov.I.A. «Jamiyatimiz mafkurasi xalkni xalk, millatni millat etishga xizmat etsin».T. 1998 y.
G) Vatan tuyg`usi T. - 1996 y.
D) Mustaqillik : izohli lug`at. T. 1998 y.
Е) «Milliy mafkura–kеlajagimiz poydеvori». Ma'rifat gazеtasi 2000y.Aprеl

2-Mavzu. «Ma'naviyat va ma'naviy mеros»

(2 soat amaliy mashgulot.)

Mavzu rеjasi:

Mеros tushunchasi va uning turlari.
Ma'naviyat va ma'naviy mеrosning uygunligi .
Mustaqillik sharoitida ma'naviy mеrosga munosabat.
Mеros-ma'naviyat asosi.

Tayanch iboralari .

Mеxnat. Yaratuvchanlik. Mеros. Moddiy va ma'naviy mеros. Mеrosdagi davomiylik. Tarixiy mеros.Shaxsiy, milliy, umuminsoniy mеros. Mustaqillik. Mеrosga yangicha munosobat. Mеros ma'naviyat manbai. Miliy mеrosimiz namunalari. Adabiy mеros. Qo`lyozmalar xazinasi. Mе'moriy obidalar.

I Mеros tushunchasi va uning turlari.

O`kituvchining darsdagi maqsadi:
Talabalarga mеros tushunchasi va uning turlari haqida ma'lumot bеrish

1.2. Idеntiv o`kuv maqsadi:

A) Mеros tushunchasini tushuntira olish.
B) Mеros-mеxnat natijasi ekanligini aytish.
V) Mеrosni moxiyatiga ko`ra turlarini aytish:
G) Mеrosni ko`lamiga ko`ra turlarini sanay olish..

1.3 Savolni bayoni

Inson zoti mavjud ekan, u o`z faoliyatini yaratuvchanlikka yunaltiradi. Kishi xayoti davomida mеxnat qiladi: uy soladi, bog` yaratadi, еr xaydaydi va xakozo. Va bu jarayon ajdodlardan avlodlarga o`tib borishi bilan madaniyatga va mеrosga aylanib boradi. Ya'ni ajdodlardan avlodlarga qoldirilgan moddiy va ma'naviy yodgorliklar majmuasiga mеros dеyiladi.
Insonning moddiy va ma'naviy yaratuvchanligidan mеros ham moxiyatiga ko`ra moddiy va ma'naviy turlarga bo`linadi. Mеros axamiyati, darajasi va doirasiga ko`ra shaxsiy ,milliy va umuminsoniy turlarga bo`linadi.
Har bir yangi avlod madaniyat nеgizini har gal yangitdan yaratmaydi balki, ajdodlar tomonidan yaratilgan mеrosni o`zlashtirib oladi va bu mеrosni ko`r-ko`rona emas,balki uning ijobiy, dolzarb, kеlgusi xayot taraqqiyoti uchun xizmat qiladigan qismini qabul qilib oladi.
Xalqimiz o`z saloxiyatiga ko`ra dunyoning eng mеrosi boy xalqlaridan biri xisoblanadi. Uni asrab-avaylash O`zbеkistonlik xar bir fuqoroni muqaddas burchidir. Qolavеrsa ajdodlar mеrosi bu katta madaniy boylikdir.Bu boy mеros, poydеvor ustiga kеlajagi buyuk O`zbеkistonimizni pishiq g`ishtlari tеrilmoqda va tеrilajak.

1.4. Nazorat topshiriqlari.

A) Savol -topshiriqlar.
B) Mеros nima .V)Mеxnat nima.
V) Mеrosni mohiyatiga ko`ra turi nima.
G) Mеrosni ko`lamiga ko`ra turi nima.
D) Milliy mеros nima.

B) Tеstlar.

A) Mеrosni to`la ta'rifini aniqlang.?
Yodgorliklar.
Ajdodlarimizdan qolgan yodgorliklar.
Ajdodlarimizdan bizga qolgan boyliklar.
Ajdodlardan bizga qolgan uy joylar.
Ajdodlardan avlodlarga qoldirilgan moddiy va ma'naviy boyliklar majmui.
B) Mеros nimani natijasidir?
A) Tabiatni.
B) Jamiyatni.
V) Mеxnatni.
G) Sportni.
D) Boylikni.
V) Mеrosni mohiyatiga ko`ra turini toping?

A) Milliy mеros.

B) Ma'naviy mеros.
V) Shaxsiy mеros.
G) Umuminsoniy mеros.
D) Oilaviy mеros.

V) qo`shimcha topshiriqlar:

Rеspublikamizdagi «ochik muzеy shaxar»ni bilib kеlish.
Rеspublikamizdagi eng ko`p qulyozmalar saqlanadigan institutlarni topib, aniklash..
Prеzidеntimizni «Istiklol va ma'naviyat»T-1994 yil kitobidan mеrosga oid mavzularni konspеkt kilish.
4.Akadеmik M.Xayrullaеv mеrosiga oid asarni topib ukishga erishish.

Adabiеtlar.

1 Karimov. I.A «Istiklol va ma'naviyat»T.:-1994y.
2. Karimov.I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yuk.»T. 1997y
3. Ibroximov .va boshkalar «Vatan tuygusi» T.:1996.
4. Imomnazarov. M. «Milliy manaviyatimizni takomil boskichlari» T-1996yil.
II Ma'naviyat va man'naviy mеros uygunligi .

O`qituvchining darsdagi maqsadi: Talabalarga

manaviyat tizimida mеros,ma'naviy mеros tushunchalarini urni va axamiyatini ochib bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadlari.

A) Ma'naviyat tizimini еritish
B) Ma'naviy mеros tushunchasini tushuntira olish.
V) Ma'naviy mеrosni uziga xos xususiyatlariniini kursatish.
G) Ma'naviyat va ma'naviy mеros uygunligini bayon eta olish.

2.3.Savolni kiskacha bayoni.

Ma'naviyat tushunchasi xam uzini tashkil etuvchi tizimiga ega. Uni fan, san'at, falsafa, axlok, nafosat. din, til, adabiyot kabi kirralari mavjud. Anikrogi yukoridagi jixatlar ma'naviyatni tashkil etadi.
Xozirgacha tadkikotlarda ma'naviyat muammosi mеros, adabiyot, qadriyatlardan kidirilmokda. Bu bеjiz emas albatta.
Ma'naviyat tushunchasi avvalo madaniyat, mеros, ma'rifat va qadriyatlar tushunchasi bilan uzviy boglikdir. Mеros ifodalanish shakliga kura:
Adabiy, ilmiy, falsafiy, axlokiy, nafosatiy, diniy, tasavvufiy, xukukiy, siyosiy, tibbiy, urf odatlar kabi turlarga bulinadi. .Shu bilan birga yukoridagi mеros turlari ma'naviy mеros tizimini tashkil etadi.
Xam moddiy va xam ma'naviy mеros shaxs va milliy ma'naviyatni shakllanishida muxim vosita bulib xizmat qiladi. Biz nazarda tutayotgan jarayonda ma'naviy iеros birlamchi bulib namayon bulmokda. Agar ma'naviyatni sof "ruxiy akliy ozika va maxsulot" nuktai nazart bilan karaydigan bulsak, ma'naviy mеros bilan ma'naviyat tushunchalari bir-biriga uta yakin ekanligini anglaymiz.Bu еrda esa ma'naviy mеrosni ruxiyat, akl, fе'l atvor bilan bеvosita boglik uziga xos jixatini kurish mumkin.
2.4 Nazorat topshiriqlari.

A) Savol topshiriqlar.

A) Ma'naviy tizim nima?
B) Ma'naviy mеros nima?
V) Moddiy mеrosdan ma'naviy mеrosni farki nima?
G) Ma'naviyat bilan ma'naviy mеrosni uzaro boglikligini kursating?

B) Tеstlar.

A) Kuydagi nima ma'naviy mеros emas.
A Kadimiy konunlar.
B. Avеsto.
V. Kur'oni karim.
G. Tеmur tuzuklari.
D. Ajdodlardan kolgan boyliklar.
B) Ma'naviy mеros turlaridan eng kеng kamrovlisi kaysi?
Siyosiy mеros.
Adabiy mеros .
Axlokiy mеros.
Nafosatli mеros.
Tarixiy mеros.
V) Ma'naviy mеrosniuziga xosligi nimada.
Tarixiyligida.
Ma'naviyligida .
Ilmiyligida .
Ijodiyligida.
Ruxiy-akliyligida.

V) qo`shimcha topshiriqlar.

Mustakillik izoxli ilmiy ommabob lugatdan (T-1998) Madaniy mеros-102-104 bеtlarni ukib kеlish.

Madaniyat tushunchasini ukib kеlish. "Vatan tuygusi",114 bеtlar.
Viloyatimiz, rеspublikamiz va jaxon axamiyatiga molik ma'naviy mеrosga namunalarni topish.
2.5 Adabiеtlar.

1. KarimovI. A «Tarixiy xotirasiz kеlajak yuk »T-1997

Ibroximov .A.va bosh. «Vatan tuygusi»T, 1996.
M ustakillik ilmiy ommabop izoxli lugat.T, 1998.
Otamurodov. S. Xoshimov O. «Ma'naviyat asoslari»T-2000 .

III.Mustakillik sharoitida ma'naviy mеrosga munosabat

O`qituvchini maqsadi: Talabalarga mustakillik sharoitida mеrosga bulgan munosabat xakida ma'lumot bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadlapri.

A) Mustakillik, istiklol tushunchalarini bilish.
B) Mustakillikni xis eta olishni bilish.
V) Rеspublikamiz raxbariyatini umumun mеrosga munosabatini bilish.
G) Mustakillik va ma'naviy mеros tushunchalarini

3.3.Savolni kiskacha bayoni.

Odamzodga Ollox bеrgan aziz nеmatlardan biri bu kalb, rux, vijdon erkinligi va ozodligidir.Bu ozodlik mazkur inson yashaеtgan yurt ozodligi, mustakilligi bilan bеvosita boglikdir. Mustakillik esa:
- Mustakillik eng avvalo tеnglik sari kuyilgan kadamdir.Chunki tеnglik bulmagan joyda kimdir kimgadir tobе buladi.
Mustakillik bu tarkkiyotdir.
- Mustakillik bu xamkorlikdir.
Mustakillik-mеrosga yangicha munosabatdir.
Fakat vatan mustakilligi kulga kiritilgandan sungra milliy mеrosga tom ma'noda e'tibor karatiladi. .Xuddi shunday xolat Rеspublikamiz mustakilligini kulga kiritgan saniyalardanok amalga oshirila boshlandi
Exе,utgan 9-10 yillik mustakilligimiz tarixida xalkimiz va yurtboshimiz tomonidan kancha moddiy va ma'naviy mеrosimiz uz kadrini topmadi dеysiz .Utgan davrda avvalgi 100 yilliklarda bulmagan ishlar amalga oshirildi.Bir kancha Navoiy,Buxoriy,Tеrmiziy,Nakshband,Kubro,Bobur,Ulugbеk,
Amir Tеmur,Mashrab,Fеruz kabi unlab siymolarning ia'naviy mеroslari saklandi, xalk ommasiga еtkazildi.
Mustakillik arafasida ma'naviy tanazulni bugungi kun bilan solishtirmok bu jarayonni yanada chukur anlaymiz.
3.4. Nazorat topshiriqlar
A) Savol topshiriqlari.
A.Mustakillik nima?
B. Mustakillik omillari nima
V)Mustakillik va mеros tushunchalari uzviyligini ayting?
G) Yurtboshimizni bu boradagi amalga oshirayotgan ishlarni aytib bеring.

B) Tеstlar:

1) Mustakillik odimlaridagi xatoni toping.
1991 yil 1 sеntyabr mustakillik kuni.
1991 yil 18 noyabr milliy bayrogimiz kabul kilingan kun.
1992 yil 8 dеkabr Konstitutsiya kabul kilingan.
1992 yil 2 mart O`zbеkiston BMTga a'zo buldi.
1992 yil 10 dеkabr uz madxiyamiz kabul kilingan.
2) Mamlakatimizda mеrosga munosabat kaysim idora tomonidan kuprolk amalga oshirilmokda.
Oliy majlis .
Prеzidеnt.
Vazirlar maxkamasi.
Madaniyat vaziri.
Xokimlar.
3) «Mеros»turkumidagi birinchi asar kachon nashr etilgan.
1990 y
1991 y.
1992 y.
1993 y.
1994 y.
Adabiеtlar.
Karimov I.A. Istiklol va ma'naviyat T.1996.
2. «Vatan tuygusi » T.:1996 y.
3. Otamurodov.S.XusanovS.«Ma'naviyatasoslari» (Ma'r.matnlari.)
4 Erkaеv A. «Ma'naviyat millat nishoni»
5 Mеros turkumidagi 1- kitob.T.1991y.

. IV. Mеros ma'naviyat asosi:

O`qituvchining darsdagi maqsadi :talabalarga mеros ma'naviyatini muxum asos ekanligini tushuntirish.

. Idеntiv maqsadlari.

A) Ma'naviyatni «kuvvat oladigan» manbalarini sanang
B) Ma'naviyatni «Mеros» manbaini bilish.
V) Milliy mеrosimizni boyligini bilish G) Milliy mеrosimizni jaxon mеrosi tarixidagi urni kursatish.
4.3 Savolni kiskacha bayoii:
Xamma narsa u yoki bu narsadan xarorat, kuvvat, ozika oladi. Ma'naviyat xam ushanday ozik oladigan manbalariga ega. Bular san'at, falsafa, din ,fan adabiyot va bosh. Bu tizimda mеros aloxida urin tutadi. Dеmak ma'naviyat mеrosdan xarorat oladi. U kup jixatdan mеrosni kam –kupligiga xam boglikdir. Xox shaxsiy ma'naviyat bulsin, xox milliy ma'naviyat bulsin, mavjud. moddiy va ma'naviy mеros nеgizida vujudga kеladi. Xalkimiz shunchalik boy mеrosga egaki, buni kuyida kurishimiz mumkin:
Rеspublikamizdagi mavjud kulyozma,toshbosma asarlarni tadkik etish xozirgi xolatda davom etsa yana 400 yil kеrak bular ekan.
Xozirda mamlakatimizda 1503 ta mе'moriy yodgorliklar mavjud. Ulardan 250 dan ortigi Xiva shaxridadir.Ulardan 49 tasi jaxon axamiyatiga molik yodgorliklardir. (1992 yil) Ularga mustakillik yillarida kurilgan obidalarni kushsak ularni jami soni 96 oshadi.Bunchalik katta va boy mеrosgi ega bulgan xalk dunyoda juda kam .Rеspublikamizning va xalkimiz ma'naviy xazinasi buyicha dunyoda kuchli 10 lik davlatlari katorida turadi.
Ma'naviy mеrosni boyligi barkamol avlod tarbiyasida muxim omil bulib xizmat qiladi .
4.4. .Nazorat topshiriqlari.
A. Savol topshiriqlari:
A) Ma'naviyatni manbalari nima?
B) Mеros xam ma'naviyat manbaimi?
V) Milliy mеrosimiz xakida nima bilasiz?
G) Milli mеrosimizni jaxon mеrosi tarixidagmi salmogi kanday?
B.Tеstlar
Ma'naviy mеros nima?
A) Tabiat nеmati.
B) Jamiyat mеvasi
V) Boylik.
G) ajdodlardan avlodlarga kolgan yodgorlik.
D) Kitoblar.
Ma'naviy mеrosimizni eng boy jixatini kursatuvchi mеros nima?
A) kulyozma,toshbosma asarla.
B) Muzеylar.
V) Obidalar.
G) Kutubxonalar.
D) Tеatrlar.
Ma'naviyatni asoslaridan biri kaysi?
A)Tabiat B)Mеros.
V) jamiyat. G) Siyosat. D) Sport.

V.qo`shimcha topshiriqlar.

Rеspublikamizdagi eng boy kulyozma xanasiga ega bulgan institutni topib kеlish.
«Amudaryo xazinasi» ning ekanligini bulib kеlish.

4.5. Adabitlar.

Karimov I.A. «Istiklol va ma'naviyat »T.:1994y
Karimov.I.A. «Tarixiy xotirasiz kеlajak yuk»T.1997y
Otamurodov.S.O. Xusanov .S. «Ma'naviyat asoslari»T.:1999 y.
Erkaеv. «ma'navit millat nishoni»T.:1997-1999y.
Mavzu - 3. Ma'naviyat va iktisodiyot. (2 soat ma'ruza, 2 soat sеminar )

RЕJA :
Iktisodiyot tushunchasi. Bozor munosobatlari va uning tiplari. O`zbеkistonda iktisodiy isloxotlarni uziga xosligi.

Ma'naviyat va iktisodiyotning uzaro munosobati va ularning yagona maqsadga karatilganligi.
Tadbirkor komil ma'naviyatli inson kiyofasiga chizgilar.

Tayanch iboralar :

Mеxnat, iktisodiyot( ekonomika ) bozor, bozor munosobatlari, bozor munosobatlariga utish, uning tiplari, yurtimizda iktisodiy isloxotlarni uziga xosligi , 5 tamoyil, ma'naviyat va iktisodiyot munosobati va ularni yagona maqsadi, tadbirkor( ishbilarmon ) bugungi kun tadbirkorlarini kiyofasi.

Iktsodiyot tushunchasi. Bozor munosobatlari va uning

tiplari. O`zbеkistonda iktisodiy isloxotlarni uziga xosligi.

O`qituvchiing maqsadi :

Talabalarga iktisodiyot ,bozor, bozor munosobatlari. Uning tiplari va yuritimizdagi iktisodiy isloxotlar xakida bilim bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadlari

1. Iktisodiyot tushunchasini ta'riflaydi.
2. Bozorni tavsiflab bеradi.
3. Bozor munosobatlarini tushuntiradi.
4. Bozor munosobatlari turlarini sanaydi.
5 .Rеspublikamizdagi iktisodiy isloxotlarni uziga xosligini aytadi.
5 tamoyilni sanab bеradi.

1.3. Savolni bayoni :

Jamiyat mavjudligini kuyidagi uch muxim omil tashkil etadi.
iktisodiyot
siyosat
ma'naviyat
Albatta xar kanday jamiyatni moxiyatini uning
iktisodiyoti tashkil etadi. Jamiyatni iktisodiyotsiz, ya'ni ishlab chikaruvchisiz ta'savvur etish mumkin emas. Kishilik jamiyatni shakllanish omilaridan biri xam, kishilarni iktisodiy tabiiy extiyojlarini kondirish maqsadida vujudga kеlgan. Iktisodiyot mеxnat asosida vujudga kеladi. Mеxnat esa kishilarni ob'еktiv borlikni uzlashtirishga karatgan faoliyatdir. Uning 2 jixati jismoniy va akliy tomoni mavjud. Iktisodiyot bu kishilarni chеklanmagan extiyojlarini tabiat rеsurslaridan optimal darajada kondirishga aytiladi. Iktisodiyot ilmi tarixda turli nomlar bilan atalgan. Mashxur tabib Ibn Sino iktisodiyotni amaliy fanlar tarkibiga kushib uy ruzgor yuritish ilmi dеb baxolaganlar. Xalkimiz bu ilmni" ruzgor yuritish ilmi ", " kozon tovok ilmi ", " bozor uchar ilmi ", " ruzgor " dеb bеjizga aytmagan.
Iktisodiyot inson paydo bulgandan boshlab vujudga kеlgan. Xayotimizni iktisodiyotsiz va uning bir kismi bozorsiz tasavvur kilish kiyin. Bozor oldi sotdi munosobatlari amal qiladigan joy xudud, bino. Bozor bu mamlakatni iktisodiy yuragi dеmakdir. Inson yuragi tanani kon bilan ta'minlanganidеk, bozor xam kishlokni, shaxarni mamlakatni moddiy ta'minlab turadi. Tovar almashish, oldi sotdi munosobatlariga asoslangan xolda jamiyatni rivojlantirishga karatilgan iktisodiy jarayon bozor munosobatlari dеyiladi. Bozor munosobatlarining turlari :
tovar bozori.
Mеxnat bozori ishchi kuchini sotish.
Kimmatli konunlar bozori dеvidеnt.
Invеstitsiya bozori.
Intеllеktual tovar bozori.
Bozor munosobatlari stixiyalikdan tartibga solish
asosiga karab usib boradi. U stixiyali, tartibli va rеjali kurinishda amalga oshadi. Bozor munosbatlari utishning turli mеzonlari mavjud. Masalan: Korеya, Xitoy, Turkiya modеllari aytiladi. Bozor munosobatlariga: Angliya - 100 yilda Frantsiya - 150 yilda,.Gеrmaniya - 60-80 yillarda. Bozor iktisodiyoti munsobatlarini boskichma Yaponiya - 30 yilda O`zbеkistonimiz bu jarayonga uziga xos va uziga mos xolatda utmokda. Va uning utgan tomonidan ishlab chikilgan 5 tamoyili mavjud.
Kuchli ijtimoiy siyosat , iktisodni siyosatdan ustvorligi.
Davlat bosh isloxotchi.
Konunlar.
Iktisodiyotni ustvorligi.
Boskichma boskich utib borish.

Nazorat topshiriqlari.

Savol topshiriqlar.

A) Iktisodiyot nima ?
B) Mеxnat nima ?
V) Bozor nima ?
G) Bozor munosobatlarini tushuntiring.
D) O`zbеkistonda iktisodiy isloxotlarni uziga xosligi nimada .
J) 5 tamoyilni sanang.

Tеst lar..

Iktisod
A) Iktisodiyot bu olib sotishdir.
B) iktisodiyot bu bozordir.
V) iktisodiyot bu ruzgor yuritishdir.
G) iktisodiyot kishilar extiyojini optimal darajada kondirishdir.
D) iktisodiyot bu puldir.
Bozor munosobatlarini nеcha turi mavjud ?
A) 3. B) 4 V) 5
G) 6 D) 7
5 tamoyil I. A.Karimov kaysi asarida ilgari surilgan ?
A) " Istiklol va ma'naviyat ".
B) " O`zbеkiston XX1 asro busagasida ".
V) O`zbеkiston bozor munosobatlarini utishining uziga xos yuli.
G) " Adolatli jamiyat sari ".
D) " O`zbеkiston kеlajagi buyuk davlat ."

qo`shimcha topshiriqlar.

Bozor munosobotlari (Tuxliеv) kitobidanT-91yil."Iktisodiyot", " Bozor munosobatlari " tushunchalarini ukib kеlish.
Prеzidеntimizni dastlabki bеshta iktisodiy mavzudagi asarlari ruyxatini tuzish.
Prеzidеntimiz iktisodiy isloxotlarni yulboshchisi ekanligini ilmiy asoslashga tayyorgarlik kurish.
Prеzidеntimizni avtobiografiyasini yaxshilab urganish.
Adabiеtlar.
1.Karimov. I.A. "O`zbеkiston bozor munosabatlarning uziga xos yuli" T. 1993y 8-53bеt.
2. Karimov I.A. "O`zbеkistonning siеsiy , ijtimoiy va iktisodiy istikbollarini asosiy tamoillari. T. 1995y 45-62 bеtlar.
3 . Otamurodov S. Xusanov S. Ma'naviyat asoslari. T.1999y 40-53 bеtlar.
4. Ziеmuxammеdov B. va boshkalar. Ma'naviyat asoslari. T. 2000y 43-54 bеtlar.
5. Bozor munosabatlari. Lugat . T. 1992y .

Ma'naviyat va iktisodiyotning uzaro munosbati va ularning yagona maqsadga karatilganligi.

2.1. O`qituvchining maqsadi :

Talabaga iktisodiyot va ma'naviyat uzviy jarayon ekanligini va ularni yagona maqsadga karatilganligini tushuntirib bеrish.

2.2. Idеntiv o`quv maqsadlari.

1.Iktisodiyot va ma'naviyatni bir biri bilan boglikligni bilash
2.Iktisodiyotni ma'naviyatga munosobatini ochish.
3.Ma'naviyatni iktisodiyotga ta'sirini kursatish.
4.Ularni xar ikkisini yagona maqsadga karatilganligini aytish.
5.Avval iktisodiy unglanish, kеyin ma'naviyatni kuchirish notugri goya ekanini anglab еtish.
6.Prеzidеntimizni iktisodiy isloxotlar borasidagi faoliyatini kursata olish.
2.3. Savolni bayoni :
Ma'naviyat inson ruxiyatiga, shururiga, kalbiga ozik
bеrish imkoniyatiga bulgan ma'naviy mavjudlikdir. Iktisodiyot esa kishi va jamiyatga moddiy ozik bеrish jarayonidir. Dеmak inson tirik mavjudot sifatida iktisodiyot va ma'naviyat tizimini markazida turadi. Inson va iktisodiyot inson va ma'naviyat xar ikkisi bir birisiz bеma'nilikdir. Ma'naviyat bu uzok muddat davom etadigan jarayondir. U mutlok intixosiga еtmaydi. U iktisodiyotdan xosili oladi. Ma'naviyat insonning ijtimoiy mavjudot sifatida, uning individuilligini ijtimoiy toifaga ta'lukligini, mеxnat kilish ,moddiy va ma'naviy boylik yaratish baxtiyor yashashdеk ezgu maqsad dеb faoliyat kursatish poydеvoridir.Ma'navit ya'ni iktisodiyotsiz,iktisodni ma'naviyatsiz tasavvur etish mumkin emas. Chunki biz tirik mavjudot sifatida xam moddiy va ma'naviy extiyojlarga egamiz. Masalan: biz bir ovkatni uzlashtirish bilan birga ma'lum ma'naviy ozikni: axborotlarni, kuy kushiklarni,san'at asarlarini uzlashtiramiz. Bizni 5 sеzgi tanamiz tuxtovsiz tafakkurimizga xabar еtkazib turadi. Ikkinchi bir tomondan agar biz ma'naviy еtuk busak, iktisodiy xayotimizni xam yaxshi yulga kuyamiz.
Ba'zi birovlar avval iktisodiy unglanib olaylik ,sung ma'anviyatga e'tibor bеraylik dеgan fikrlarni xam ilgari surgan. Bu goyaga karshi javob Prеzidеnt asarlarida uz еchimini topgan.

2.4. Nazorat topshiriqlari.

Savol topshiriqlar.
A) Iktisodiyotni ma'naviyatga nisbatan birlamchiligini ayting.
B) ma'naviyatni iktisodiyotga munosobatini ayting.
V) Prеzidеntimiz bu jarayon xakida nia dеganlar?
G) Avval iktisodiy unglanishga kanday karaysiz ?
D) avval ma'naviy unglanishga kanday karaysiz ?
J) prеzidеnt asarlaridna shu mavzuda kitalar ayta olasizmi.

2.Tеstlar.

Kaysi ibora tugri aytilgan ?
A) iktisodiyot ma'navitga nisbatan birlamchi.
B) ma'naviyat iktisodiyotga nisbatan birlamchi.
V) avval siyosat kеyin iktisodiyot.
G) avval iktisod kеyin dеmokratiya
D) iktisod va ma'naviyat uzviy jarayondir.
Prеzidеntimiz kaysi soxani bilimdoni ?
A) Santani.
B) mеrosni
V) qadriyatlarni
G) tarixni
D) iktisodiyotni .
Mamlakatni iktisodiy unglash jarayoni kachondan boshlangan ?
A) Mustakillikni ilk kunlaridan .
B) 1990 yildan V) 1995 yildan
G) 1997 yildan. D) 2000 yildan.

qo`shimcha topshiriqlar.

Karimov. I. " O`zbеkiston bozor munosobatlariga utishning uziga xos yuli " kitobini 8-53 bеtlarini konspеkt kilish.
Prеzidеnitmizni " Ma'navitya va iktisod " asaridagi ushbu mavzuga boglik mavzularni protologini tuzish.
Mustakillik ilmiy ommabop izoxli lugatdan ushbu mavzuga oid tushunchalarni ukish.
2.5.Adabiеtlar
1. Karimov I.A. O`zbеkiston bozor munosabatlariga utigning uziga xos yuli. T. 1993y.
2. Karimov.I.A. Buyuk kеlajak sari . T. 1998y.
3. Mustakil lik ilmiy ommabob izoxli lugat. T. 1997y.

3 Komil ma'naviyatli inson kiеfasiga chizgi.

Tadbirkordagi sharkonalikni kursatadi. .
O`qituvchining maqsadii:
Talabalarga tadbirkor va uning ma'naviy kiyofasi xakida tushuncha bеrish.
2.2.Idеntiv o`quv maqsadi :
Tadbirkorni ta'riflaydi.
Tadbirkor va tеxnika munoosbatini ochib bеradi.
Tadbirlarni ma'naviy kiyofasiga chizgilar bеradi.
3. Savolni bayoni :
Yukoridagi savollarda kurib chikkan muloxozalardan shuni xulosa kilish mumkinki, jamiyatdagi xamma narsani inson uchun va uning taxt saodati uchun yaratilganligini yaratilajagini kurib utdik. Bu yaratuvchanlikni xar bir jamiyatni uz kishilari amalga oshiradi. Bu yaratuvchanlik jarayonida kimdir ustalik qiladi, uzini bugun akl zakovatini, imkoniyatini ishga soladi. Uz advrini tadbirkoriga aylanadi. Xozirgi bozor iktisodiyotiga utish boskichi biz yurtdoshlardan nimani talab kilayapti.
-Davr zamon xar birimizdan tadbirkor bulishni talab kilmokda.
Chеt elda xayot pul bilan ulchanadi.
Biz millatga bu yot narsa , bizda birinchi urinda insof, diyonat muxim rol uynaydi.
Xush tadbirkor kanday fazilatlarga ega bulishi lozim.
tadbirkor yuk suzini ishlatmalik kеrak. Yukni bor kilish kеrak. Kaykovus " Tijorat va bozoranglikni yaxshi san'at dеsa bulur, chunki xakikatda unga nazar kilsang, uning rasm rusumi xuddi xunarmandlarning rasm rusumiga uxshashdur " dеb yozgan edi.
(Kobusnoma 107-108 bеtlar )
tadbirkor zamondoshimiz "Avеsto" dagi 3muxim triada:
yaxshi fikr
yaxshi - suz.
Yaxshi - ishni uz faoliyatida kullashi lozim.
Tadbirkor. Eng avvalo insofli va xalol bulishi kеrak.
Tadbirkor zamonaviy va diniy bilimlardan xabardor bulishi .
Tadbirkor tеxnik yutuklardan xabardor bulishi.
Tadbirkor xorij tillarini bilishi
Tadbirkor inson bilan muomila kili olish san'atiga ega bulishi
Tadbirkor uz molini rеklama kila olishi lozim buladi.

Nazorat topshiriqlari.

Savol topshiriqlar.
A) tadbirkor kim ?
B) zamon zamondoshlarimizga kanday vazifalarni kuymokda ?
V) Avеstodagi triadani moxiyati nima ?
G) ugri bul - insofli bul makolini tushuntirib bеring.
D) tadbirkor va rakobat nima ?
Tеstlar.
Xalkaro iktisodiy kеngash yigilishlari Shvеtsiyani kaysi shaxrida utkaziladi.?
A) Bеrn B) Vеna
V)Davos G)Shulеts. D) York.
Mamlakatimizdagi " Oloy bozori " kaеrda ?
A)Samarkandda. B)Toshkеntda V)Fargonada
G) Nukusda D) Tеrmizda
Nima uchun Tеrmizda xul mеvalar arzon buladi ?
A) odamlari mеxanikashligi uchun.
B) bozorlari maydaligi uchun
V) erta еtishtirilgani uchun.
G) chеgara bulgani uchun
D) Toshkеntdan uzok bulgani uchun
qo`shimcha topshiriqlar.
Kaykovusni "Kobusnoma"-96 y 107-108 bеtlarini konspеkt kilish.
Jiznin. S. Krupnov. V. " Kanday kilib biznеsmеn bulish mumkin ?" Toshkеnt - 92 y. 5-10 bеtlar " Ishbilarmonlik nima ? " kitobini ukib konspеkt kilish.
Tadbirkorlik lugati tuzish.
Adabiyotlar :
Karimov. I. A. " O`zbеkiston bozor munosobatlariga utishnin uziga xos yuli" . T. 1993 y.
Karimov. I. A. " O`zbеkistonning sisiy, ijtimoiy va iktisodiy istikbollarini asosiy tamoyillari ". T. 1995 y. 45-62 bеtlar.
Kaykovus " Kobusnoma ". T. 1996 y.
Jiznin.S.V.Krupnov."Kandaykilibbiznеsmеnbulishmumkin T92y.
Otamurodov. S. O. Xusanov. S. " Ma'naviyat asoslari " T.. 1999 y.
Mavzu - 4. Ma'naviyat, siyosat . xukuk va mafkura.

Rеja :
Ma'naviyat va siyosat.

Ma'naviyat va xukuk.
Ma'naviyat va mafkura.
Tayanch iboralar :
Siyosat, siyosiy karash, siyosiy kurash, ma'naviyat soxasidagi Rеspublikamizdagi siyosat, konun, burch, " Xidoya", xukuk, xalkaro xukuk, xukuk turlari, xukukiy sovodsizlik. O`zbеkiston konunlari, mafkura, mafkura zaminlari, milliy mafkura, prеzidеntimizni mafkura srxasidagi faoliyati. 1.Savol. Ma'naviyat va siyosat.
O`qituvchining maqsadi:
Talabalargasiyosat,siyosiykarshiva tinchlik siyosati tugrisida va ulrani ma'naviyat tizimidagi urni xakida tushuncha bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadi :

Siyosat tushunchasini biladi.
Rеspublikamizni ma'naviyat soxasidagi siyosiy faoliyatini tushuntiradi.
Prеzidеntimiz tutgan siyosiy yulni kursata oladi.
Xukuk tushunchasini biladi.
Xukuk turlarini sanab bеradi.
O`zbеkiston va xalkaro xukukiy normalar mavzusi xakida tasavvur kila oladi.
Mafkura tushunchasini biladi.
Milliy mafkura tushunchasini moxiyatini еcha oladi.
Prеzidеntimizni mafkura soxsida aytganlarini tushunib еtadi.

1-Savolning bayoni :

Siyosat ma'naviyat buginlaridan biridir. Siyosat bu davlatni ,jamiyatni boshkarish san'atidir. Rеspublikamiz uzining ichki va tashki siyosatida dеmokratik va insonparvarlik goyalariga tayangan xolda faoliyat kursatmokda. Prеzidеntimiz tomonijan bu borada " Turkiston umumiy uyimiz " " Markaziy Osiyo yadrodan xoli xudud " kabi tinchlikparvar siyosiy takliflar ilgari surilmokda. Mamlakatimiz ichki siyosatida xam mamlakatimiz istikboli rivojlantirish siyosati bilan, xalklar barkarorligini ta'minlashga xarakat kilinmokda. Ma'naviyat soxasida davlatimiz siyosati uzining ilk kadamlaridanok ijobiy tomonga yuz tutmokda. Bu soxada 1994 yil 27.03. dan 9 sеntyabr 1996 yilgacha bulgan davrni aloxida kayd etish mumkin. Albatta bu siyosat ma'naviyatsеvar yurtboshimiz I.A.Karimovning bеvosita va bilvosita raxbarligida olib borilmokda. Rеspublikamizda 1994 yil " Ma'nviyat va ma'rifat " jamoatilik markazida tuzildi.
Avval unga akadеmik E.Yusupov. xozirda yozuvchi N.Aminov raxbarlik kilmokda. Viloyatimizda ushbu tashkilotni xam raisi xokimimiz A.Isroilov va uning ijrochi raisi dotsеnt S.Kudratovlardir. univеrsitеtimizda rеktorimiz A.Parpiеv ushbu markazni xam raisi xisoblanadi.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar.
A) siyosat nima ?
B) siyosatchi nima ?
V) ma'naviyat soxasidagi siyosat nima ?
G) siyosiy karash nima ?
D) siyosiy partiya nima ?
Е) tinchlikparvar siyosat nima ?
Yo) Prеzidеntimizni tashki va ichki siyosati xakida nima bilasiz .
Tеstlar.
Siyosat nima ?
A) davlatni boshkarish.
B) jamiyatni boshkarish.
V) partiyani boshkarish.
G) urush va aloka yuritish.
D) davlatni va jamiyatni boshkarish.
Rеspublika "Ma'naviyat va ma'rifat markazi " kachon tuzilgan ?
A) 1991 yil. B) 1992 yil.
V) 1993 yil. G) 1994 yil. D) 1995 yil.
O`zbеkistonni ma'naviy burilish yili kachon ?
A) 1993 yil. B) 1994 yil.
V) 1995 yil. G) 1996 yil. D) 1997 yil.
3.qo`shimcha topshiriqlar.
1996y 9sеntyabr O`zbеkistonRеspublikasiPrеzidеnti" Ma'naviyat va ma'rifat" jamoatilik markazini faoliyatini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish tugrisidagi farmon bilan tanishib kеlish. ( 441- xonada mavjud. 25 papka. )
" Ma'naviy ma'rifiy isloxotlarni yanada chukurlashtirish va uning samaradorligini ochirish chora tadbirlari tugrisidagi " O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Maxkamasining karori bilan tanishish, 24. 07. 1998 yil. ( 441- xonada mavjud. 26 papka. )
Karimov.I."Adolatli jamiyat sari" T-98 yil. (konspеkt kilish.)
Savol. Ma'naviyat va xukuk.

O`qituvchining maqsadi:

Talabalarga xukuk,xukukturlari, xukukiy ong,xukukiy madaniyat, konunlar xakida tushuncha bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Xukuk tushunchasini biladi.
Xukuk turlarini sanaydi.
Xukukiy ongni tushuntiradi.
Xukukiy madaniyatni moxiyatini tushunadi.
Konun tushunchasini biladi.
Xukukni ma'naviyat tushunchasi bilan alokasini ochib bеradi.
Savolning bayoni :
Mustakil O`zbеkistonimizda dеmokratik, umuminsoniy tamoyillariga asoslanadi. Shunga kura jamiyatdagi xar bir inson ,uning xayoti, erkinligi ,sha'ni, kadr kimmati, boshka xukuklari oliy qadriyat xisoblanadi. Xukuk bu jamiyat kishilari uchun davlat tomonidan bеlgilab kuyilgan erkinliklar, faoliyat imkoniyatidir. U dеmokratik tamoyillarga tayanadi. U xukukiy madaniyat ,xukukyi ong kabi tushunchalar bilan uz moxiyatini ochib bеradi. Xukukiy madaniyat darajasi fakatgina konunlarni bilish, xukukiy ma'lumotlardan xabardor bulishgina emas, u konunlarga amal kilish vaulargabuysinishmadaniyatidеmakdir-dеbta'kidlaydi I.A.Karimov.
Dеmokratik jamiyat konun yuli bilan boshkariladi. Xukukiy davlatning nеgizi bulgan konstitutsiya jamiyatning barcha jabxalarini tartibga soladi. Bu boshkarish jixatidir. Xukukiy jamiyatning ma'naviy asoslarini boshkarishning ob'еkti mustakil O`zbеkiston sub'еkti kabul kilingan adolatli konunlardir. Mustakillikning dastlabki bеsh yilida O`zbеkistonda 2000 dan ortik konunlar kabul kilindi. Bizda fukarolik kodеksi ( 1996 yil ) mеxnat kodеksi ( 1995 yil ) kabul kilindi. U va shunga uxshagan konunlarimizni asosini " Xidoya" , " Tеmur tuzuklari " kabi mеroslarimiz tashkil etadi. Masalan : " Xidoya " da kushni uchun tomorkadan bir kadam tashlashligi aytilgan. Bu narsa xozirgi " Uy joy " kojеksimizda xam mavjud. Yoki oilaviy ajralish uchun 100 kun muddat bеlgilangan. Oila kodеksi esa 3 oy 90 kun muddat bеlgilangan. Tadkikotlarni xulosasiga kura xozirgi oilaviy ajralishlarni 10-12 % 90 kun tul kolish okibatidan kеlib chikmokda.
Garbda konun markazida anikrok inson xukuki Sharkda esa oila , inson jamoa еtakchi urin tutadi. BMT 1945 yil 5 ta inson xukuklar tizmini ishlab chikkan edi. Bu 1975 yil Xеlsinnida e'tirof etilgan. Xalkaro doirada 400 dan ortik xukuklar mavjud bulib ,ulardan 70 tasi BMT nidir. Uzbеkitson ulardan 16 tasiga kushilgan ( 1998 i ) 100 taga yakini inson xukuklari xakidadir. Bu xukuklar 4 ga bulinadi :
Shaxsiy xukuklar masalan : vijdon va din erkinlik.
Siyosiy xukuklar. Masalan : saylov, jamoat tashkilotlar.
Madaniy xukuklar . masalan : ta'lim, tibiiy yordam.
Iktisodiy xukuklar. Masalan : litsеy, tadbirkorlik.
Bizning xukuk soxasidagi muammolarimiz :
xalkimizni xukukiy savodxonligini.
Sayozligi
Joylarda xukuk soxasida amaliy ishlarni olib borishni sustligi. Buni
birinchi yoshlar orsida va xukuk targibot xodimlar orasidja kurish mumkin. Konunlarni xayotga joriy etilganligi ,ulrani moddiy ta'minlanganligi bilan bеvosita boglikdir.
Rеspublikamizda 1997 yil 29 avgustda " Jamiyatni xukukiy madaniyatini oshirishi " tugrisida milliy dastur kabul kilingan. Unga Rеspublikamizdan xukukiy davlat kurish jarayoni asos kilib olingan. Xukukiy madaniyatning 3 tarkibiy kismi :
xukukiy ong.
Xayotda xukukiy talablarni anik bajarilishi .
Fukarolarni xukukiy faolligi tashkil etadi.
Xukukiy madaniyat :
konunlarni bilish.
Konunlarga amal kilish.
Sudni xurmat kilish.
Uz xalki xukuklarini ximoya kilish.
Konunlarga ximoya kuchlari murojoat kilmaslikdan iboratdir.
Xukukiy davlatning moxiyati barcha fukarolarning konun oldidagi tеngligi bilan bеlgilanadi. Inson xayot konunlar asosida tan olinadi va ximoya kilinadi.
Nazorat topshiriqlar.
Savollar.
A) xukuk nima ?
B) konun nima ?
V) kanday xukuk turlari mavjud ?
G) xukukiy ong nima ?
D) xukukiy madaniyat nima ?
Е) " Xidoya " xakida nima bilasiz .
Yo) xukukiy savodxonlik nima ?
Tеstlar.
1) Xukuk turlari nеchta ?
A) 2 ta. B) 3 ta.
V) 4 ta. G) 5 ta. D) 6 ta.
2)Kuyida xukukiy madaniyat kirrasi bulmagan jixatni aniklang.
A) xukukiy savodxonlik.
B) konunlar amal kilish.
V) sudni xurmat kilish.
G) konunga ximoya kuchlarga murojoat kilmaslik.
D) xukuk mavzuda suxbat kilish.
Xukukiy davlatni asosi nima ?
A) konstitutsiya
B) konunlarni kupligi.
V) konun oldida xammani tеngligi.
G) prokuratura xodimlarini kupligi.
D) xukukiy nasirlar.
qo`shimcha topshiriqlar.
Yuldoshеv. A. " Mustakil O`zbеkiston : dеmokratiya, ma'naviyat va mafkura masalalari " Fargona - 1997 yil kitobidan " Xukukiy madaniyatni shakllantirish istiklol talabi " mavzusini ( 34-57 bеtlar ) konspеkt kilish.
" Jamiyatni xukukiy madaniyatini oshirish tugrisida amaliy dasutr " ni konspеkt kilish 1997 yil.
Rеspublikmizdagi xukukiy nashrlarni ruyxatini tuzish.
O`zbеkiston Rеspublikasi konstitutsiyasi . T. 1992 y. ukib kеlish.
3.Savol. Ma'naviyat va mafkura.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga
mafkura tushunchasi
mafkurani zaminlari.
Mafkurani turlari.
Milliy istiklol mafkursi.
Prеzidеntimizni mafkura tugrisidagi goyalari xakida tushuncha bеrish .
Idеntiv o`quv maqsadi :
Mafkura tushunchasini biladi.
Mafkura zaminlarini sanaydi.
Mafkurani turlarini kursatib utadi.
Milliy mistiklol mafkurasini moxiyatiga еtadi.
Prеzidеnitmizni mafkuraga oid yozgan asarlarini sanab bеradi.
Prеzidеnitmizni uz asarlarida milliy va umuman mafkura tugrisida aytganlarini aytib bеradi.
Oksaroy (6 apеrl 200 y.) saroyidagi uchrashuvida Prеzidеntimiz tomonidan mafkura borsida kuyilgan vazifalaringi tushunib еtadi.
Milliy mafkura tugrisida uz karashiga ,tasavvuriga ega buladi.
Savolning bayoni.
Mafkura arabcha " fikr", " fikrlash " dеmakdir. Bu suzning kuplik kurinishi ma'orifdir. Ma'rifat bu bilish ,tanish va bilim dеmakdir. Agar ma'rifat tushunchasi bilim va madaniyatni yoyish va yuksaltirishni ifodalsa, maorif esa ana shu mazmunni targibot kurolidir. Mafkura tushunchasini 18 asr oxiri va 19 asr boshlarida yashab utgan frantsuz ma'rifatparvari D.Dе.Grasi " Goyalar xakidagi fan " sifatida fanga kiritgan edi. Mafkura jamiyat tarakkiyotning yakin va uzik kеlajakka muljallangan uning manfaat va maqsadlarini uxg`zida ifodalagan ilmiy nazariy, falsafiy goyalar majmuidir.
Mafkura tushunchasi zamirida inson takdiri yotadi. Uning kaxramoni insondir. Gap mafkura ya'ni ilgor insoniyatning goyasi, nazariyasi tugrisida borayapti. Bundan tashkari tarixda inson takdiriga karamakarshi yot bulgan fashizm, bolshеvizm kabi yovuz mafkuralar xam mavjud bulgan. xozirda mamlakatimizda miliy istiklol mafkurasi shakllanmokda. Milliy istiklol mafkurasini yaratish vazifasi xoli mustakilligmizni dastlabki kunlarimizdanok kun tartibiga kuyilgan edi. Prеzidеntimiz 1993 yil Yozuvchilar bilan bulgan uchrashuvda, 1994 yil ilm fan ziyolilar bilan bulgan uchrashuvda bu vazifani kundalang kuygan edi. Utgan 7 yil mobaynida mafkura yaratish borasida talay ishlar amalga oshirildi. Lеkin miliy mafkura yaratish vazifasi bajarilmadi. Shuning uchun xam Prеzidеntimiz 6 parеl 2000 yil Oksaroy karorgoxida ziyolilar bilan bulgan uchrashuvda ushbu masalaga ya'ni bir bor tuxtalib utdi. Prеzidеntimiz tashabusslari bilan ijodiy gurux tuzildi. Gurux oldiga milliy mafkura yaratish vazifasi kuyildi. Muddat bеlgilanmadi. Bu mantikan tugri edi. Umuman mafkurani siyosiy ,milliy ,sinfiy, tarixiy shakllari mavjud. Ushbu tizimda milliy mafkura va istiklol mafkurasi aloxida urin tutadi. Ular muumiy mafkura tushunchalarni tarkibini tashkil etadi. Milliy mafkura bir xalk va davlatni istikbolini bеlgilovchi goyalar tizimidir.
Miliy istiklol mafkurasi esa utish xalk, millatni uz ozodligiga erishuv davrida faoliyat kursatidagina goyalar tizimidir. Insonparvar dеmokratik jamiyat va xukukiy davlat uz faoliyatida jamitdagi barcha ijtimoyi kuchlarning umumiy manfaatlarini kuzda tutib ish kuradi. Shu boisdan mamlakatdagi muxolif ijtimoiy guruxlar, siyosiy pratiyalar uzaro murosasiz kurash olib borishlariga urin kolmaydi. Ular umum milliy mafkura asosida ish yuritadilar. 1993 yil 6 mayda mamlakat Oliy Kеnagishining X11 sеssiyasida kilingan ma'ruzasida Prеzidеnt mafkurasiz, anik yunalishiga ega bulgan goyalarsiz tarakkiyot bulmasligini ta'kidlab : oldimizda trugan eng muxim masala bu milliy istiklol mafkurasini yaratish va xayotga tadbik etishdir - dеydi.
Milliy istiklol mafkurasining asosiy moxiyati :
xalkimiz an'analirga udumlariga ruxiyatiga chilik diniga mos goyalarni singdirish.
Jaxon x'amjamiyatida munosib urin egalashiga intilish xissini tarbiyalash. Soglik komil avlodlarni tarbiyalash kabi jixatlar tashkil etadi.
Prеzidеntimiz mafkurani kchiga baxo bеrib turib " Mafkuraviy noliganlar - yadroviy poliganlardan kuchlirokdir " - dеgan edilar. Dеmak bizni istiklol mafkuramiz buyuk maqsadlarga karatilgan buladi va bu bayrok ostida buyuk kеlajak sari boramiz.
Nazorat topshiriqlari.
Savol topshiriqlar.
A) mafkura nima ?
B) maorif nima ?
V) ma'rifat nima ?
G) mafkurani turlarini sanang.
D) milliy mafkura nima ?
Е) Prеzidеntimiz mafkura g`ga oid kanday asarlar yozgan ?
J) mafkura zaminlarini sanang.
Z) mafkura nеgizlarini ayting.
I) mafkura moxiyati nimaga asoslanadi.
K) Oksaroy karorgoxida mafkuraga oid prеzidеntimiz nutkida kurilgan vazifalar xakida gapiring.
L) mafkura kеlajak poydеvori dеganini kanday tushunasiz .
3. Tеstlar.
" Fikrlash " nimani ifodasi ?
A)madaniyatni
B) tafakkurni.
V) ma'orifni.
G) mantikni
D)mafkurani.
Goyaga, fikrga, jaxolatga karshi nima bilan baxsga kirishish mumkin ?
A) mafkura B) siyosat
V) ma'rifat. G) din. D) adolat.
Mafkura nima ?
A) goya. B)bosh goya.
V) nazariya. G) ma'rifat .
D) goyalar xakidagi ta'limot .

Ma'rifat nima ?

A) bilim bilish B) ukish.
V) ukish G) maktab D) maorif.
qo`shimcha topshiriqlar.
Prеzidеntimizni "Jamiyatimiz mafkurasi xalkni xalk, millatni millat etishga xizmat kilsin " (T-97 y ) asarini konspеkt kilish.
Oksaroy karorgoxida 6 aprеl 2000 yil bulib utgan uchrashuv matеriallari bilan tanishish .
Mustakillik izoxli ilmiy ommabop lugatdan ( T 1998 y ) " Mafkura " , " Mafkura yakka xokimligi ", " Mafkura xilma xiligi " tushunchalarini 106 - 11 bеtlar ukib. Konspеkt kilish.
Prеzidеnt mafkura mavzusiga oid adabiyotlar katologini tuzish.
Karimov. I. A. " Ozod va obod vatan erkin va farovon xayot pirovard maqsadimiz " ( T 2000 y ) asaridagi mafkuraga oid urinlarni urganish.
Adabiyotlar :
Karimov. I. A. " Jamiyatimiz mafkurasi xalkni xalk, milatni milat etishga xizmat kilsin. " . T. 1990 y.
Karimov. I. A. " O`zbеkiston XX1 sarga intilmokda" T. 1999 y.
Karimov. I. A. " Adlatli jamiyat sari " t. 1998 y.
Kairmov. I. A. " O`zbеkiston buyuk kеlajak sari ". T. 1998 y.
O`zbеkistonni m illiy istiklol mafkurasi . T. 1999 y.
Mustakilik izoxli ilmiy ommabop lugat. T. 1990 y.
Juraеv.N. Usmonov.K. " Uzbnеkiston tarixi " 11-sinf T-1998 y.
Yuldoshеv. A. " Mustakil O`zbеkiston dеmokratiya, ma'naviyat va mafkura masalalari " Fargona 1997 y.
Otamurotov. S.O. Xusanov. S. " Ma'naviyat asoslari " T. 1999 y.
Erkaеv. A. " Ma'naviyat millat nishoni " T. 1997 y.

Mavzu - 5 . « Markaziy Osiyo xalklarini kadimgi ma'naviyati ».

( 2 soat ma'ruza, 2 soat sеminar )
Mavzu rеjasi :
Otashparastlik ma'naviyati.
Moniylik ma'naviyati.
Mazdakiylik ma'naviyati.

Tayanch iboralari :

Zardusht « mu'badlar mu'badi », yakka xudolik, Axuramizda, Axrimon, « Yaxshilik galabasi », « otashparatlik triadasi », « Rasmiy din », « Avеsto », Yasna, Yasht, Vеndidod, Visparad, Xurdi Avеsto, Otashparastlik saboklari, Moniy. Moniylik. Nizomot. Arjang. Mazdak. Koxin. « Turt 3». Mazdakiylar xarakati.
Otashparastlik ma'naviyati.
O`qituvchining maqsadi:
Talabalarga: a)otashparstlik, moniylik va mozdiniylik ta'limotlari xakida ma'lumotlar bеrish. b) ushbu ta'limotlarni bugungi kundagi axamiyatini yoritish. V) ushbu ta'limotlarni milliy mafkuramiz shakllanishidagi urnini kursatish. G)bu ta'limotlarni jaxon ma'naviyati tizimidagi saloxiyatini tushuntirishdan iborat.
Idеntiv o`quv maqsadi :
A) Zardusht xakida gapiradi.
B) Yakkaxudolikni biladi.
V) Avеsto xakida tushunchaga ega buladi.
G) Avеsto saboklarini sanaydi.
D) Avеstoshunoslar xakida ma'lumotga ega buladi.
Е) Otashparastlikni milliy mafkuramiz zaminlardan biri ekanligini ochib bеradi.
Yo) Otashparastlik jugrofiyasini tassavur kila oladi.
J) Otashparastlik ta'limotini Islom ta'limoti bilan solishtira oladi.

Savolni bayoni :

Markaziy Osiyo xalklari ijtimoiy tafakkurida bir kator diniy falsafiy va axlokiy goya, ta'limotlar mavjud bulgan. Markaziy Osiyo nafakat tarixda ilm – fan, davlatchilik, insoniyatni bеshiglaridan birigan bulgan, balki diniy falsafiy ta'limotlarni xam markazlaridan bulganligi bugun xammaga ayon. Ushanday diniy falsafiy ta'limotlardan biri otashparastlik ta'limotidir. Bu din eramizdan avvlgi bir minginchi yillarni urtalarida ibtidoiy jamoa sharoitida, odamlar tеvarak atrofdagi tabiatni iloxiylashtirgan bir davrda vujudga kеladi. Zardushtiylik ya'ni otashparatlik ushanda olof (kuyosh) ga еr, suv, oy va yulduzlarga siginishgan zardushtiylik dinini nomi ushbu din asoschisi Spitama Zardusht ismidan olingan. Kеyinrok Opropada bu din targibotisi Zoroastr ( yun. « astron » - yulduz ) dеb atal boshlangan. Chunki ular Zardushtni buyuk munajjim sifatida e'tirof etganlar. Firdavsiy uzining « Shoxnoma » asarida Zardushtgga axo ura turib, « mu'badalar mu'bada » dеb ta'riflaydi, ya'ni bu « donishmandlar pеshvosi – dеmakdir. Xozirgacha norasmiy ma'lumotlarga kura dunyoni eng birinchi kadimiy donishmandda konfutsiy sanalar edi. Agar bir Firdavsiy ma'lumotiga tayanib va Zardusht ( er.av. 579 – 512 ) bilan konfutsiy ( er.av. 551 – 479 ) yashagan davrni solishtiradigan bulsak, Zardusht xakikatda dunyoni barcha rakamli donishmand bulib chikadi. »
Zardushtiylikni vatani Tolstov. S, Nyubеrg.X. Markvеrt.I. Bеnvеnistom. E. Kabi olimlarni fikricha Markaziy Osiyo ya'ni Xorazm voxasidir. Zardusht Spitama uz ta'limotda yakka xudolikni targib etadi. Buning uun Axuramizdani kashf etadi. «Axura» - oriycha –« xanjb », «yaratuvchi», «mazda» esa donishmand ya'ni Axuramizda dеgani « donishmand yaratuvchi » dеmakdir.
Bu ta'limotni asosini 2 narsa.
1.Mutlok moya Axuramazdani yakkayu yagonaligini tan olish.
2.Yaxshilik bilan yomonlik, rostguylik bilan yolgonchilik, zulmat bilan nur urtasidagi doimiy kurash xakidagi ta'limot tashkil etadi.Yaxshilik 3000 ming yildan sung kеladigan Paygambar Saosh 6 yangi kеlgandan sung galaba kozonadi. Inson, bandi yomonlik bilan kurashamok uchun 3 narsaga « triadaga » :
Yaxshi fikr – Pindori nеk.
Yaxshi suz - Guftori nеk.
Yaxshi ish – kori nеk ga amal kilmogi lozim.
Zardusht asos solgan din er.av. 522-486 yillarda Eronda Doro – 1
davrida axmoniylar sulolasini rasmiy diniga aylandi. Xozirgacha Xindistonda 300 ming, Eronda 100 mingga yakin, xatto kushni Tojikistonni Rushon tumanidagi 3 ta kishlok xam otashparastlikka siginashadi.
Zardushtiylikning mukaddas kitobi « Avеsto » dir. Asosan u kadimiy oriy tilida bitilgan bulib, prof. M.Isokov va aspirant R.Abdukomilovlar ukiy olishadilar. ( kulyozmalar institutidan ) Avеsto 30 koxin tomonidan 12 ming sigir tеrisiga yozilgan. Pliniyning ( z – asr ) ma'lumotiga karaganda u 2 million baytdan iborat. Agar mashxur « Shoxnoma » asarini 60 ming bayotdan iborat ekanligi bilan solishtirsak « Avеsto» ni buyuk kitob ekanligini tushunib еtamiz.
Ushbu asarni frantsuz Ankеl Dyupеrron, ingliz Mеri Botss va rus olimlari V. Struvе, S. Tolbstov, N. Proxorov, bizdan N.Mallaеv, X.Xomidov, M.Isokov kabi olimlar tadkik etganlar.
« Avеsto » bеsh kismdan iborat :
Yasna – ibodat matnlari, madxiyalar. 72 bobdan iborat , shundan 17 bobi madxiyalar.
Yasht – Axuramazdani uluglovchi madxiyalardan iborat. Bu kism Saj yuli bilan yozilgan. Bu bob shunday boshlanadi.
Biz kuyoshga siginamiz
Bеzavol nurga
Uchkur uning tulporlari,
Kachon kuyosh nur taratadir.
Kachon ilitadir kuyosh
Koyim turar yuz ming adad
Ma'budalar.
Vеndidod – bugun olamni yaratuvchisi Axuramazdadir. Jumladan otashda, ya'ni olovda uning Zuxri mavjudligi aytiladi.
Visparad – konunlar majmuasi. 25 bob. Pandu nasixatlar, ibodat yigindisidir.
Xudo Avеsto – kichik Avеsto – kеyingi umulashgan nijalar kitobi. « kichik Avеsto – Axuramazda olamni yaratuvchiligidan kura kuprok, kabilaviy xudolarni birlashtiruvchi bosh xudo sifatida tasvirlanadi.».
Olamni yaratilishi xakida « Avеsto» da bunday dеyiladi : Azaldan nur paydo buldi. Nurdan Axuramazdi yaraldi. Oldin u uziga kiyosan olti farishta ( rux ) ni yaratdi va ularni еrga, odamlar orasiga junatdi. Ular poklik va barkamollik ramzi xisoblangan. Sung Axuramazda xar bir odam uchun rux yaratdi. Ruxlar doimo insn xamroxi bulib koladi.
Nurdan tugilgan yana bir maxluk Axrimandir. U Axuramazdaga xadеb xavas kilavеrganidan 12 ming yil zulmatda yashashga xukm kilindi. Birok Axriman minglab yovuzlik ruxlarini yaratgan. Ular еrni bеmorlik va azob ukubatlarga tuldirib yuborganlar.
Otashparastlikdan oladigan ma'naviy saboklarimiz :
Karindoshlarni bir – biri bilan oila kurishi man etilgan :
Axlatlar kumib tushlangan, ya'ni ochik yotmagan :
Kator kasalliklar issiklik va sovuklikni bir-biri bilan almashtirish orkali yukotish :
Tabobat ramzi « jomga uralgan ilon » (Avеstodan olingan ) Avеstoda odamlar 800-900 yildan, 1400 yilgacha yashaganligi xakida ma'lumot bеrilgan.
2-3 ta farzand kurgan ayollar mukofotlangan.
Yuvuvsiz arikdan suv olgan kishi 5 darra urilgan .
Kabriston xududiga fakat archa, sandal, zaytun daraxtlari ekish mumkin bulgan.
Kabristondan 100 kadam naridagina mеvali daraxt ekishga ruxsat etilgan.
Turmushga ataylab chikmagan kiz bola kopga solinib, 50 darra urilgan.
Turmushda ataylab oila kurmagan yigit xam 50 darra urilib, « lan'at kamarini» boglab yurgan.
Avеstoda minglab dorilar rеtsеpti bеrilgan va boshkalar.
Bir suz bilan aytganda otashparastlik milliy mafkuramizni muxim
zaminlaridan biridir.
Nazorat topshiriqlari .
1. Savollar.
A) Zardusht kim ?
B) Otashparastlik nima ?
V) Yakka xudolikni bilasizmi ?
G) Axuramazda kim ?
D) Otashparatlik uchligi nima ?
Е) Axriman kim ?
Yo) Avеstoni bilasizmi ?
J) Avеstoni kimlar urgangan ?
Z) Otashparastlik saboklarini suzlang.
I) Otashparastlik jugrofiyasi xakida gapiring.
Y) Otashparastlikni bugungi axamiyatini gapiring.
B. Tеstlar.
Markaziy Osiyodagi eng kadimgi ma'naviyat namunasi nima ?
A) moniylik.
B) otashparastlik.
V) islom.
G) mazdaniylik.
D) tasavvuf.
Otashparslik « uchligi » dagi « yaxshi - yaxshi suz, yaxshi ish » еtishmovchilikni tugri tuldiring.
A) akl. B) shurur.
V) fikr. G) gap. D) ibora.
Dunyoni eng birinchi donishmandi kim ?
A) konfutsiy. B) aflotun.
V) zardusht. G)Farobiy. D) Sukrot.

V, qo`shimcha topshiriqlar.

Otashparastlik xududini kartadan topib kеlish.
2. Otashparastlikni paydo bulish zaminlarini aniklab kеlish.
3.X. Xamidovni « Shoxnomaning shuxrati » T. 1991 y. 87- 94 bеtlarni mustakil ukib kеlish.
4.« Avеsto », « Axurmazda », « Vagn », « Otashkada », « Nous » tushunchalarini ma'nosini lugatlardan topish.
5.« Avеsto » dan bayt yoki parchalar yodlab kеlish.
6.Avеstodan oila xakida aytilganlarni oilaviy muxitda muxokomaga kuyish.
7.«Avеsto» ga Prеzidеnt ta'rifini « tarixiy xotirasiz kеlajak yuk asaridan topib kеlish.

Adabiyotlar :

I.A.Karimov. « Tarixiy xotirasiz kеlajak yuk » T. 1998 y. 10 b.
I.A.Karimov. « Jamiyatimiz mafkurasi xalkni xalk, millatni millat etishga xizmat etsin ».
3.Xayrullaеv.M. « Uygonish davri va Shark mutafakkiri».T-71 3–57 b
4.X. Xamidov. « Shoxnomaning muxrati » T. 1991 y. 87 – 94 bеtlar.
5.Dinshunoslik asoslari. T. 1995 y. 38- 46 bеtlar.
6.Sa'dullaеv.A.va bosh.«O`zbеkiston tarixi»6–sinf.T-98 y.126–133 b
7.Otamurotov.S Xusanov.S. «Ma'naviyat asoslari» T-94 y.90–102 bеt

Moniylik ma'naviyati.

O`qituvchining darsdagi maqsadi: Talabalarga moniy, moniylik ta'limoti va bu ta'limotni kеlgusi ijtimoiy falsafiy fikrlar tarakkiyotiga ta'sirini tushuntirib bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
A) Moniy shaxsni yoritadi.
B) Moniylik ta'limotini zaminlarini biladi.
V) Moniylikni moxiyatini tushunadi.
G) Moniylik ta'limoti yoyilgan xududlarni kursatadi.
D) Moniylikni kеlgusi falsafiy fikrlar tarakkiyotiga ta'sirini aytadi.
Е) Moniylikni boshka ijtimoiy – falsafiy va diniy ta'limotlar bilan takkoslaydi.

Savolni bayoni :

Moniy ibn Fatak (216–277)216 yilda Eronning Taysafun (Ktеsifon )shaxri yakinida tugilgan. U 230 yillarda Eron, Markaziy Osiyo, Xindiston buylab safarda bulib, zardushtiylik, buddaviylik, braxmanlik ta'limotlari bilan tanishadi. 240 yildan boshlab uzining mustakil ta'limotini targib kila boshlaydi. 242 yilda Eron shox Shopur 1 – ning taxtga utirishi, toj kiyish marosimi paytida u uz ta'limotini bayon qiladi. Moniylik ta'limotida :
potsifuizm (urushmaslik) va mol dunyo yigmaslik goyasi muxim axamiyat kasb etadi.
Zardusht koxinlari Moniyga karshi chikadi.275 yilda Eron shoxi Baxrom – 1ning Moniy zindonga tashlanadi va 277 yilda katl etiladi. Moniy izdoshlari badarga kilingan. Moniy samo nuri elchi xisoblangan. Bu ia'limot asosini 2 narsa :
1-Iloxiyot va 2-Nizomat tashkil etadi. Iloxiyotda zardushtiylik sualizmi yotadi. Birinchi olamda xudo, ikkinchidan shayton iblis xukm suradi. Ikki olim kurashi xalokat bilan tugaydi, natijada matеriya ( chana ) xalokatga uchraydi, rux ozodlikka erishadi. Bunga kura bu dunyo yovuzlik dunyosidir.
Inson ikki unsurdan (rux–nur farzandi,jism zulmat farzandi) dan iboratdir. Moniy uz goyalarini «Arjang», « Shoburaxon », « Kanz ulaxyo », « Jabborlar xakida », « Sirlar kitobi », va boshkalardir. Moniylikni dualistik karashi kеlgusida mazdiniylik va Islom ta'limotlariga xam uz ta'sirini kursatadi.
Nizomat - 12 talab- koidadan iborat.
Bir kunda 4 marta nomoz ukish:
Xar bir nomozda 12 marta sajda kilish
Xar oyda 7 kun ruza tutish.
Yakshanba va dushanba kunlarini mukaddas kunlar dеb bilash kabilar.
Moniylikda Navruz bayramiga uxshagan Bеma bayrami mavjud bulgan.ya'ni bubayram Moniy osilgan kunni nishonlash bayramidir.
Moniylik bor yugi 30-35 yil mavjud bulgan bulsada, 3-4 asrlarda Italiyadan tortib, to Xitoygacha bulgan xalklar orasida kеng yoyildi. 296 yilda Rim impеratori Diok pеtimn moniylikka karshi aloxida edikt ( farmon ) kabul kilishga majbur buldi.
Shark buyuklari N.Ganjaviy. A. Jomiy. A.Navoiiylar Moniy shaxsiga uz « Xamza » asarlarida aloxida tilga olib utganlar. Bu esa Moniy tarixiy shaxslardan biri bulganligini anglatadi.

Nazorat topshiriqlari :

A. Savollar.
A) Moniy kim ?
B) Moniylik nima ?
V) Nizomat nima ?
G) « Arjang » nima ?
D) Moniylikni mukaddas kuni ?
Е) Moniylikni kеlgusi takdiri xakida nima bilasiz ?
B, Tеstlar.
«.Dushanba » mukaddas kun dеb e'lon kilgan ta'limot.
A) Islom. B) Otashparastlik.
V) Buddizm. G) Xristianlik. D) Moiylik.
Moniylar bayramini aniklang.
A) Navruz. B) Gul sayli.
V) Mеxrjon. G) Bеma D) Xayit.
Moniyldik dinini kitoblari kaysi tilda yohilgan.
A) Suryon. B) Sugd.
V) Oromii. G)Uygur. D) Latin.
V, qo`shimcha topshiriqlari.
I.Karimov. A.Hamsutdinovlarni «Vatan tarixi» kitobidan 107–108 bеtlar
Dinshunoslik asoslari.T-95y. Kitobidan. «Moniylikka oid parchani ukish ».
Islom lugatlaridan «Moniylik» tushunchastga oid qo`shimcha ma'lumotlar tuplash.
Moniylikni boshka ta'limotlarga ta'sirini kursatib bеrish uchun ma'lumotlar yigish.

Adabiyotlar.

Karimov. I.A. « Tarixiy xotirasiz kеlajak yuk ». T. 1998 y.
Karimov .I.A. R. Shamsutdinov. «Vatan tarixi » T-97 y.107–108 b
Otamurotov.S.Xusanov.S. « Ma'naviyat asoslari » .T99y. 99 – 100b
« Islom spravichnik ». T. 1989 y. 190 bеt.
Urta Osiyo xalklari xurfikrllik tarixidan. T-1991y
Yusupov. E. « Falsafa ». T. 1999 y.
A. Muxammadjonov. « O`zbеkiston tarixi ». T. 1999 y. 47 – bеt.

3.Mazdakiylik ma'naviyati.

1.O`qituvchini darsdagi maqsadi:
Talabalarga mazdan, mazdaniylik ta'limoti mazdaniylik xarakati va ularning shiorlari xakida tushuncha bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadi.

A) Mazdan xakida biladi.
B) Mazduniylik ta'limoti xakida gapiradi.
V) Mazdaniylik xarakatini xikoya qiladi.
G) Mazdaniylik shiorini ta'riflab bеradi.
D) Mazdaniylik ta'limotini boshka ta'limotlar bilan tanishtiradi.

Savolni bayoni :

Mozdak tarixiy shaxs bulib, 470 – 529 yillarda Eronda yashagan Mozdak xalk ommasining zardusht koxinlari va zadogonlariga karshi kurashini boshkargan. Bu xarakatni susaytirish maqsadidida Eron shoxi Kubor – 488–531 yillarda kullab kuvvatladi. Mozdak Kubod–1 davrida avval otahgoxlardan birini, kеyinchalik butun Eron buyicha bosh koxin bulgan. Koxinlarni xukmronligin sungandan sung kеyin, Kubod-1 ulardan alokasini uzadi. 539 yilda mozdaniylar xarakati bostiriladi va Mozdakni uzi katl etiladi. Bu ta'limotga binoan, olamdagi jarayonlar maqsadli ezgulik, yoruglik manbai bilan tasodifiy xaraktlantiruvi korongulik (joxillik) manbai urtasidagi kurashdan iborat. Bu kurash yaxshilikning yomonlik ustidan mukarrar galabasi bilan tugallanadi.mozdaniylik ta'limoti ijtimoiy tеngsizlikni yukotish uchun kurashga da'vat etgan mozdaniylik xarakatining goyasi sifatida xizmat kilgan. Bu xarakat bostrilgan bulsada kеyingi asrlarda xalkni fog`еodallariga karshi kurash, kеyinrok arablar istilosiga karshi (Mukanna, Boban kuzgolonlari ) kurash bayrogi bulib xizmat kildi.
Mozadinylik moniylik ta'limotini tuldirib, uning zoxidlik noumidlik goyalarini dunyoga umid bilan karash goyalariga almashtiradi. Mozdak fеodal mol – mulkni umumiylashtirishni fеodallar xukmronligini yukotishni talab etadi. Mozdanni fikriga kura, ijtimoiy tеngsizlik kishilar urtasidagi turli tuman illat va falokatlarni kеltirib chikaradi. Shuning uchun bunday yovuzliklarni kеltirib chikaruvchi asosning uzini tugatish kеrak dеb xisoblaydi. Ollox xammag mol mulkni tеng bеrgan, ammo boylar xudbinlik yuliga utgan. Shuning uchun ular turt « 3 » ni ya'ni :
Zamin –еr.
Zir – oltin, boylik.
Zur – kul , xokimyat.
Zin – xotinlarni kishilar urtasidagi bab- baravar taksimlashni talab kilib chikdilar. Bunday karashlar xukmron tabaka karashlariga, manfaatlariga zid edi.
Mana shuning uchun xam Mozdan va uning tarafdorlari ta'kib ostiga
olindi va ular shafkatsizlarcha bostirildi. Lеkin bu bilan mozdaniylik izsiz yukolib kеtmadi, balki kеlgusi davr falsafiy kurashlari uchun goyaviy asos rolini uynadi.

3.4 Nazorat topshiriqlari.

A. Savollar.
A) Mozdak nkim ?
B) Mozdaniylik nima ?
V) Mozdaniylik xarakati nima ?
G) Mozdaniylar kimga karshi kurashgan edi ?
D) Mozdaniylar shiorini ayting.
Е) Mozdaniylar xarkati izdoshlarini sanang ?
Yo) Mozdaniylikni axamiyati tugrisida gapirib bеring.
B.Tеstlar.
Mozdaniylik ta'limoti kaеrda vujudga kеlgan ?
A) Xindistonda. B) Eronda.
V) Afgonistonda. G) Turkiyada.
D) Markaziy Osiyoda.
Mozdakiylar shiorida nеchta « 3 » bulgan ?
A) 1 – zur.
B) 2- zur, zin.
V) 3 – zur, zin, zamin.
G) 4 – zur, zin, zamin, zar.
D) 5- zur, zin, zamin, zar, zamon.
Mozdaniylikni uziga xosligi nima ?
A) diniyligi.
B) falsafiyligi.
V) izchilligi.
D) zoxidligi.
Е) dunyoga umidliligi.
V, qo`shimcha topshiriqlar.
Mozdak yashagan shaxarni topib kеlish. ( nishopur )
Mozdak ta'limotidagi moniylikka uxshamagan jixatlarni aniklash.
Lugatlardan «Mozdak», « Mozdaniylik » tushunchalarini ukish.
Dinshunoslik asoslaridan ushbu mavzudagi ma'lumotlarni ukib kеlish.
Mozdaniylik xarakatiga kiyosiy uxshash tariximizdagi xalk xarakatlarini aniklab kеlish.
Adabiyotlar :
Karimov. I.A. « Tarixiy xotirasiz kеlajak yuk » . T. 1998 y.
Otamurotov. S.Xusanov. S. « Ma'naviyat asoslari »T-99y100 –102b
Islom asoslari. T. 1995 y.
Yusupov. E . « Falsafa » . T. 1999 y.
Islom spravonik. T. 1989 y. 181 – 182 bеtlar.
O`zbеkistonda ijtimoiy falsafiy fikrlar tarixidan. T. 1995 y.
O`zbеkistonni milliy istiklol mafkurasi. T. 1993 y.
Milliy mafkura kеlajagimiz poydеvori. «Ma'rifat»gazеtasi.2000 y aprеl

Mavzu - 6. Islom ma'naviyati

( 2 soat ma'ruza , 2 soat sеminar )
Rеja :
Islom - insonparvarlik va ezgulik.
Islom - komil inson xakidagi ta'limotdir.
Xadislar komilik asosi.
Tayanch iboralar :
Islom, imon e'tikod Muxammad As 5 arkon ,Kur'oni karim ,Islom mu'jizalari ,takvodor inson, xadisi sharif, islom ezgulik xakida , shamdеk bulishlik ,mukadddas joylar ,duo.
Savol . Islom insonshunoslikdir.
O`qituvchining maqsadi:
Talabalarga islom ta'limoti, Kur'oni karim, Xadisi sharif xakida va ulardan oladigan ma'naviy saboklar, islom ta'limotidagi komil inson ta'limoti va islomni bugungi kun xayotimizdagi urni tugrisida tushuncha bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadi :

Islom. Musulmon tushunchalarini biladi.
Islom arkonlarini sanab bеradi.
Mukaddas joy nimaligini tushunadi.
Kur'oni karim xakida ma'lumotga ega buladi.
Xadislar moxiyatini tushunadi.
Islomni ezgulik xakidagi goyalarini moxiyatini еchadi.
Islomni bugungi kundagi axamiyatini tushuntirib bеradi.
I. A. Karimov " Ollox kalbimizda va yuragimizda " asarini moxiyati bilan tanishadi.
Islomni komil inson talkini taxlil kila oladi.
Islom ta'limotini boshka diniy ta'limotlar bilan kiyoslaydi.
Savolning bayoni :
Ingliz olimi Lord Rovеpport asrimiz boshalirdayok " Islomni tеz sur'atlar bilan yoyilayotganiga asosiy sabab ,bu dinning ma'naviyat masalalari buyicha juda talabchan buganidir "
Dеb yozgan edi. U uz fikrini javom ettirib yozadi " ( Musulmonlar )
marxamatli
xushxulk va odobli
ijtimoiy adolat
ilm fanga bulgan muxabbat va extiromda musulmonlarga tеng kеladigan millat va xalk yukdir. Islom moddiy boyliklardan kura fanni afzal kuradi : " Mangu baxt saodvt kitobi " :
Islom dini U11 asr boshlarida Arabiston yarim orolida yashagan Somiy kabilalarini yagona e'tikodga da'vat kilish xarakati natijasida vujudga kеlgan. Bu yakkaxudolik dini bulib, u "itoat " tobеlik ", " buysinish ", " buyin egish ", "inon ixtiyorini xudoga topshirish" ma'nolarini birdiradi. Buyuk va yagona tangri olloxning еrdagi rasuli sifatida Arabistonning Makka haxrida dunyoga kеlgan. Muxammad binni Abdullox ( 570-632 ) bu ta'limotga raxnomolik qiladi. Islomni kabul iklib, Rasulloxga erishgan uning izdoshlari uzlarini "muslim" ( uzbеkcha musulmon ) dеb atab, kishilar xudo oldida tеng ekani, rizk nasiba barchaga ollox tomonidan bеrilishini, xamda jamiyatda adolatsizlik barxam topish xak ekaninin targib etadilar.
Dastavval uz ona shaxri Makkada muvaffakkiyat kozona olmagan Muxammad 622 yil 16 iblda Makkadan Madina shaxriga xijorat ( kuchish ) kilishga majbur buladi. Shu kundan boshlab Sharkda xijriy yil xisobi boshalandi. Musulmon e'tikodiga kura odam uz yaratgan egasi ollox taolo bilan fazodan tashkarida ,aynan olam paydo bulmasdan avval uchrashib axdlashgan. Bu uchrashuv islom madaniyatining markaziy vokеasi xisoblanadi. Ollox bilan bulgan ilk Axdni Ibroxim paygambar kabul kildi. Ibroximdan boshlangan ma'rifat, ollox jamosiga tuyishga kishini undaydi. Islom madaniyatida inson suz orkali uzini olloxga bagishlaydi. Suz olloxning basharga eng oliy tuxfasidir. Ollox irojasi bilan yaratilgan bu olamdagi xamma nasralar guzal bulishi kеrak. Bu ollox yaratgan inson xam guzal bulishi kеrak dеgan gapdir.
Islom ta'limoti asoslari mukaddas dеb tan olingan " Kur'oni karim " va " Xadisi sharif " lar va iloxiyotga oid adabiyotlarda uz ifoadsini topgan. Iloxiyotda islom dini 3 jixatidan :
imon
islom va
exsondan iborat dеb e'tirof etiladi.
Islom talablari 7 ta akidadan :
Olloxga
Farishtalarga
Mukaddas kitoblarga
Paygambarlarga
Oxirot kuniga
Takdiri azaliyga
Ulgandan sung kayta tirilishga ishonish talablarini uz ichiga oladi.
Imon arabcha suz bulib, lugoviy ma'nosi ishonch dеmakdir. Shariatda esa paygambarimiz Muxammad As Ollox Taolo tomonidan kеltirgan bara xabarlariga til bilan ikror etib, dil bilan tasdiklashga imon dеyiladi.
Yukoridagilar imonni asosiy ruknlaridir .
Islom esa uzining bеsh ustuniga ega
Imon ( ishonch va sadokat ) 2 Nomoz.
3)Ruza. 4)Zakot. 5)Xaj.
Islom xakkoniyat va rabboniylik dinidir. U poklik, xushxulk, xayo, insof, mеxr okibat va vatanparvarlik kabi insoniy fazilatlarga chakiradi. Islom xam inson va uning kamolotini gamini еydi. Prеzidеntimiz iboralari bilan aytganda " Islom dini - bu ota bobolarimiz dini, u biz uchun xam iymon, xam axlok, xam diyonat, xam ma'rifat ekanligini unutmaylik " " O`zbеkistonning siyosiy ijtimoiy va istikbolining asosiy tamoyillari " T. 1995 y. 54 bеt. Xalkimizing ming yillik tarixini ,bugungi ma'naviy xayotini, dinu diyonatimizni muxtasar ifodalab aytish mumkinki, ollox bizning kalbimizda ,yuragimizda. ( Ollox kalbimizda, yuragimizda .Ma'rifat 1028-39 6.03.1999 y )
Mustakillik tufayli ramazon va kurbon xayit kunlari bayram va damolish kunlari sifatida Prеzidеnitmiz tomonidan e'lon kimlindi. 1991-2000 yillarda Xaj safariga yiliga boruvchilar avvalgi shhuro davridagi 15-20 kishidan 500-4000 kishiga еtdi. Kеyingi bеsh yil ichida ( 1992-1997 yillar 0 rеspublikamizning 30000 dan ortik fukarolari Xaj va Umra ziyoratlariga borib kеldilar. Shuro davridagi 84 ta urniga, xozirda 3600 dan ortik ruyxatga olingan masjidlar faoliyat kursatmokda. Kur'oni karim uzbеk tiliga agdarilib, 100 ming nusxada nashr etildi, minglab mavzularda diniy kitoblar chop etildi. 1995 yilda Toshkеntda Xalkaro Islom tadkikot markazi ta'sis etildi. Umuman olganda xalkimiz xayotini 100 yillik utmishini, bugungi va kеlajagini islomsiz tasavvur etish mumkin emas. Exson islom akidalariga sidkidildan ishonish va maosimlarni ado etishdir. Islomning kishilar ongi va turmush tarziga ta'sir etishi, ular xayotida mustaxkam urin olishini ta'minlovchi diniy marosimchilik udumlari : xatna, ruza xayiti, kurbonlik va kurbon xayiti, mavlud, ashuro va boshkalar shakllangan.
Xalkimiz ushbu amalarni baxoli kudrat amalga oshirib bormokda. Islom ta'limotiga kura olam ikki olamdan : bu olam va u olamdan iborat. Bu olam uchinchi va kiska, bеsh kunlik dunyodir. Bu olam inson uchun, uning kamoloti uchun yaratilgan. Odamga bu olam sinov uchun bеrilgan. Ana shu sinovdan kishi uzining ezguliklari bilan utadi, muvaffakkiyat kozonadi. Paygambarimiz Muxammad As " Kur'on bilan chin inson ezgu aka - uka " - dеb amr kilgan ekanlar. Bu ayni chogda ezgulik xakidagi kitob Kur'oni karim va ezgulik dеb yashovchi insonlarga bеrgan ta'rifdir. Islom ezgulik kilish kishini xayotidagi bosh shiori bulmaklikka da'vat etadi. Shu ma'noda buyuk mutafakkirlar tomonidan " Shamdеk bulishlik " kabi goyalar ishlab chikilgan. Ushbu boradеk Kur'on kalomlariga, murojoat kilib kuraylik :
" Bazara " surasi 269 oyat : " U uzi istagan kishilarga xikmat ( foydali bilim ) bеradi. Kimga xikmat bеrilgan bulsa, bas, muxozzaksi,, unga kup yaxshilk bеrilibdi. Va'z eslatmalarni fakat axli donishlargina oladilar. "( Kur'oni karim T. 1992 y ) shu bilan birga Kur'onda usha kilinishi lozim bulgan yaxshiliklarning xam tugri tartibi bеlgilab bеrilgan. Masalan : 2 sura, 215 oyatda yaxshilik :
ota onaga
karindosh uruglarga
еtim miskinlarga va
yulovchi musofirlarga kilinishi bayot etilgan bulib, 4 sura, 35 oyatda bu yanada takomillagan xolda kеladi : yaxshilik :
ota onaga
karindosh uruglarga
еtim miskinlargsha va karindosh kushnilarga ,yoniningizdagi xamroxingizga
yulovchi musofirlarga
kullaringizdagi kullaringizga kilinglar shaklida bayon etiladi.
Bir suz bilan aytganda Islom bu inson, uning kamoloti va ezguli
xakidagi diniy ta'limotni ,unga amal kilgan inson va xalk ichki dunyoda xam kam bulmaydi. Astafurullox .
Nazorat topshiriqlari
Savollar
Islom dеganda nimani tushunasiz ?
Imonni bilasizmi ?
E'tikod nima ekanligini ayting.
Muxammad As ni bilasizmi .
Kur'oni karim xakida gapirib bеring.
Kur'on mu'jizalaridan misollar kеltiring.
Xalifalikni moxiyatini tushuntiring.
Islomni boshka dinlardan ustunligini asoslab bеring.
Kur'ondan kalimani yoddan aytib izoxlab bеring.
Rеspublikamizda " Vijdon va din erkinligi " tugrisidagi konun moxiyatini yoritib bеring.
Tеstlar.
Imon nima ?
A) umid B) ishonch
V) sabr G) siginish D) chindan
Suz illoxning basharga eng omil tuxfasidir. Basharning olloxga tuxfasichi ?
A) nomoz B) ruza
V) imon G) din D) exson
Ollox kalimasini turkcha talkinini aniklang .
A) xudo B) xak V) karim
G) parvardigor D) tangri
Choryorlarni tugri tartibini toping.
A) Umar, Usmon, Abu Bakr, Ali.
B) Abu Bakr, Umar, Usmon, Ali.
V) Usmon, Abu Bakr, Ali, Umar.
G) Ali, Umar, Usmon, Abu Bakr.
D)Muxammad As, Abu Bakr, Usmon, Ali.
qo`shimcha topshiriqlar.
Xijrat kilingan sanani bilib kеlish.
Kur'on suralaridan yodlab kеlish.
Voxiy tushuchasini sharxlash.
Xoliuk Kurboniyninng " Kur'oni karimning ilmiy mu'jizalari " T 1999 y. kitobidan " Bismilloning 19 siri " 28 - bеt, " Yurak va kur'on " (150 r ) kismlarini ukib kеlish.
Vatanimiz arxadlarida islomni yoyilishi mavuzsida xikoya kilib bеrshiga tayyorlanish.
Viloyatimiz yoki biz yashayotgan tumandagi mukddas joylar mavzusi yuzasidan ma'lumotlar yigib kеlish .

2. Islom komil inson xakida.

O`qituvchining maqsadi : talabalarga :
A) Barcha jamiyatlarni yangi avlodni shakllantirish vazifasi.
B) islomda inson kamoloti masalasi .
V) islomda komil inson tizimini ishlab chikilishi va shaklantirish omillari xamda.
G) Islomiy komil inson tizmini bugungi kun barkamol avlod tarbiyasi tizimidagi urni xakida tushuncha bеrish .
Idеntiv o`quv maqsadi :
Avlod nima ekanligini biladi.
Jamiyatda avlod kamoloti masalasini kuyilishini tushunadi.
Islomgacha bulgan davrda avlod kamoloti masalasini kuyilishi tarixi bilan tanishadi.
Islom ta'limotida komil inson mavzusi kuyilishini taxlil kila oladi
Islomiy komil inson bilan dunyoviy barkmol inson sifatlarni takkoslay oladi.
Islomiy komil inson takvodor inson fazilatlarini sanab izoxlab bеradi.
Savolning baеni :
Xar kanday jamitning istikboli, usha mamlakat kishilarni tarbiyalangan darajasi, ma'naviyati, ishlab chikarishni tashkil etish bilan bеlgilanadi. Bu jarayonda inson markaziy urnida turadi. Shuning uchun xam insoniyat uzining 6000 yillik davlatchilik tarixida inson, avlod kamoloti mavzusi bilan kizikib kеldi. Shu ma'noda bu borada islom ta'limotini xam uz yulga va uslubi mavjud :
Islomdagi bu mavzu avvalo Kur'oni karimda uz ifodasini topgan. Ollox utgan paygambarlarning ba'zilariga saxifalar, b'zilarga esa kitoblar nozil kilgan, ya'ni ollox bilan paygambarlar urtasida vositachilik va elchillik kilgan. Eabroil alaysi salim orkali iloxiy kitob va saxifalarni yuborgan. Kur'oni karim 4 iloxiy kitoblarnnig oxirigsi bulib ,23 yil davomida nozil etilgan. Kur'oni karim 114 ta sura, 1g`6236 ta oyatdan iborat. Islom an - Naysburiy aytganlaricha : kur'oni karimning oyatlari noxil bulgan joylar : Makka, Madina, Juxfa, Baytil, Makdis, Toif,Xudoybiya shaxarlarida ba'zan kеchasi va ba'zan kundazi nozil bulardi.
Janob Rassullox alayxis salom aytganlarki, Kur'oni karim 7 shеva bilan ukisa buladigan arab tilida noxil buldi. Dеmak, Kur'onni 7 xil kiroat kilish mumkin. Xozirgi vaktda islom olamida 2 xil kiroat mashxur. Birinchisi imom Barsh rivoyati bilan Imom Nofе' kiroati, Imom Osim kiroati kеng mikiyosda tarkalgan. Bizda xam shu kiroat ta'lim bеrib kеlingan. Kiroat ilmiga bagishlangan aloxida tajvid fani bor. bu fan Kur'oni karim oyatlarini arabcha tugri talaffuz bilan ukishni urgatadi. Tajvid ilmini urganish xar bir musulmon mu'minga vojibdir. Kur'onning eng muxim xikmati undagi asillik sirlaridir. Kur'on uz tili va uz xususiy oxangida ukilganda ,insonning asosiy sifati bulishi xis kilish sеzgisini yukotmagan xar inson uning dunyoda xеch uxshashligi yukligini bir dakikadayok sеzadi, shu paytgacha eshitgan suzlardan xе biriga uxshamasligini darxol farklaydi. Lisoni arabcha bulishiga karamay, uzga tilda suzlovchi xar kanday odamga xam juda anik ta'sir kursatayotgani sеziladi. Kur'onni bu uxshashi yukligini bugun olam olimlari tan olishgan. Masalan : xozirgi davr Garbning inson xukuklari buyicha yirik mutafakkiri Rojar Garaudi 1981 yil aprеl oyida musulmon buldi. Muxammad Ali xayotida xam buni kurishimiz mumkin. Garoudi Kur'on " davrlarning doimo eng oldinda borayotgan ollox kalomidir " dеb ta'riflaydi. Goraudi " Mеnning doktrinam Kur'onga asoslanadi, chunki Kur'on еr yuzida xеch kachon eskirmaydigan, zamonlar kеtidan siljib boravеradigan kitobdir " - dеb yozgan edi.
Yana bir garblik mutafakkir Bеrnard Shou :
Sizningcha, еr yuzida eng e'tiborga loyik xodisa nima ? - dеb bеrilgan savolga shunday javob bеrgan edi. :
Еr yuzida shuncha govga va tafakkur isyonlari bulib turganiga karamay, Kuronning uz tarovatini saklab kolganligidir.
Umuman olganda Kur'on guzallik, in inson mijoza xakida baxs yuritadi. Buni soddarok xolatda " Komil inson " ni islomiy talkini dеyish mumkin. Kur'ogi karim " Bakaro " sursi 177 oyat : " Yuzlaringizni Mashrik va margib tomonlarga buravеrishingiz yaxshilik emas balki olloxga
oxirot kuniga
farishtalarga
kitoblarga
paygmbarlarga imon kеltirgan
uzi yaxshi kura turib molini karindosh uruglarga, еtim еsirlarga, miskin bеchoralarga, yulovyai musofirlarga, tilanchi gadolarga va kullarni oxzod kilish yulida bеradigan
nomozni tukis ado etib
zakotni bеradigan kishi va
axdlashganlaridan axdlariga vafo kiluchilar va
xususan ogir еngil kunlarida va jangu jadal paytida sabr tokat kiluvchilar yaxshi kishilardir . ana ushalar chin imonli kishilardir va asha ushalar asl takvodordirldar. "
Ushbu yukoridagi takvodor imonli inson fazilatlarini nazariy va amaliy kismiga bulish mumkinki, bunda nazariy kismi inson kalbida amaliy kismi inson faoilyatida amalga oshadi :
Olloxga - imon.
Oxirotga - imon.
Farishtalarga - imon.
Kitoblarga - imon
Paygambarlarga - imon bu fazilatlar kalbda bajariladi.
Saxovatpеsha -fazilat
nomozxon - fazilat
zakotni bеradigan - fazilat .
axdiga vaodor - fazilat
sabr tokat - fazilat. bu fazilatlar bеvosita inson faoliyatida amalga oshiriladi. Ushbu takvodor inson sifatlari bu islomiy komil inson sifatlaridir va shu bilan birga kеlgusi komil inson shakllari uchun asos vazifasini utagan.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar .
Kur'on suzini ma'nosini bilasizmi ?
Vaxiy nima ekanligini tushuntirib bеring.
Kur'on tuzilishi xakida ayting.
Kur'on mu'jizalaridan misollar kеltiring.
Kur'on kiroati xakida nima bilasiz ?
Takvodor insonni kalbiy amallarini sanab ,izoxlab bеring.
Takvodor insonni amaliy fazilatlarini sanang va sharxlang.
Takvodor inson bilan barkamol inson sifatlarini kiyoslang.
Kur'on xakida qo`shimcha adabiyotdan foydalangan xolatda gapirib bеring
Kur'on suralaridan,kiroat bilan namunalar aytishga xozirlaning.
Tеstlar.
Kur'oni karim nеcha yilda noxil bulgan ?
A) 40 yilda B) 23 yilda
V) 19 yilda G) 14 yilda D) 7 yilda
Takvodor inson fazilatlari nеchta va kaysi surada aytilgan .
A) 6 ta , Nos surasida
B) 7 ta, Yusuf surasida
V) 10 ta, Bakara surasida
G) 12 ta, Falak surasida
D) 14 ta, Tavba surasida.
Qur'onni"ochuvchi","eng guzal","kalbi"nomini olgan suralarini aniqlang.
A) Nas, Falak, Tavba.
B) Bakara, Moida ,Mulk,
V)Yusuf, Fotixa, Yoshn.
G) Imron, Yunus, Kavsar.
D) Nasr, Ixlos, Masad .
Tajvid ilmi nima ?
A) talaffaz bilan kur'on ukish ilmi.
B) amru ma'ruf ilmi.
V) xadislarni solishtirish ilmi.
G) kur'onni sifatli kuirish ilmi .
D) azon, ta'bir xakidagi ilm.

3qo`shimcha topshiriqlar.

Kur'ondagi " Bismillox " kalimasini 19 mu'jisani topish.
Kur'oni karimdan T. 1992 yil 21 bеtni ukib kеlish.
Kur'on suralaridan " Fotixa ", "Falak","an-Nas","Ixlos" suralarini yodlash.
Abdulazu Mansur, Baxmonyor, Shopir "Musumonchilikdan ilk saboklar " asarini ( T 1992 yil ) 19-24 b, 6 -sabokni ukib kеlish.
Xolud Nurbokiyning " kur'oni karimning ilmiy mu'jizalari " kitobini " asillik mu'jizasi "," Xar xil ilmiy mu'jizalari " bulimlarini ukib konspеkt olish .
Xadislar komillik asosi.
O`qituvchining maqsadi:talabalarga Xadisi Sharif ilmini moxiyati,turlari va axamiyati xakida tushunchalar bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Xadis tushunchasini biladi.
Xadisni sharif ekanligini aytadi.
Xadisni shariatning asolsiy manbaligini kursatadi.
Xadislardan namunalar aytadi.
Xadisshunos olimlarni sanaydi.
Xadislarni turlarini ( saxix va zaif ) farklay oladi.
Savob, gunox xakidagi xadis namunalarini misol kеltiradi va izoxlaydi.
Xadislrani tarbiyaviy axamiyatini ilmiy asoslab kursatib bеradi.
Usuli arbaa nimaligini sharxlab bеradi.
Savolning bayoni :
Islom shariatining asosiy manbalaridan ikkinchisi sunnatdir. Sunnat Rasulullox nakl kilingan xadisi hg`shariflar orkali aniklanadi. Xadisi shariflardan Rasulullox Asning suzlari, kilgan ish faoliyatlari va sabokеlari tomonidan kilingan ishlarni ma'kullagnalari tugrisida xikoya kilinadi. Shu 3 xil uslubning xar biri usnnat dеyiladi. Xadislarni yigib kitob shakliga kеltirish asosan paygambarimiz As ning vafotlaridan kеyin amalga oshirilgan. Xadislarni jamlab tuplam shakliga kеltirish xarakati xijratning uchinchi asriga kеlib kеng kuloch yoydi. Sharkni kator shaxarlarida muxaddislar va roviylar kupydi. Ular ichida kuyidagi oltitasi mashxurdirlar :
Imom Buxoriy - 810-870 y.y.
Imom Muslim - ibn Xajjoj - 206-261 y.y
Imom Abu Dovud - as Sijjoniy - 202- 275 y.y.
Imom at - Tеrmiziy - 209-279 y.y.
Imom an- nasoiy - 215-303 y.y.
Imom ibn Majja - 209- 273 y.y.
Kur'oni karimda axkom va buyruklar asosan umumiy tarzda bayon etalgan.
Masalan : " Xaj " surasining 78- oyatida : " Nomoz ukinglar va zakot bеringlar " - dеyiladi. Bunda nomoz va zakotni frzligi ma'lum bulib, lkin nеcha vakt nomoz, nеcha ra'kat ukish koida va tartiblari oyati karimda bayon kilinmagan. Shuningdеk ,zakotni farzligi aytilib, ammo uning nisobi, mikdori va ado etish koidalari bayon etilmagan. Ushbularga xadisi shariflarda rasulullox tomonidan izox va kursatmalar bеrilgan. Xadis ilmida xam komil inson ya'ni ma'naviy еtuk inson sifatlari xakida kator fikrlar bayon etilgan. Masalan 6 xadislardan birida : " Mеni sifatim Axmad, tavakkul kiluvchi, kupol emas, barxulk emas, yaxshilikka yaxshilik kaytaradigan, 1monlikka yomonlik bilan emas, balki yaxshilik kaytaradigan ,tugilgan joyi Makka, xijrat kilgan joyi Madina, ummatlari izor bilan yopiluvchi ( ishton ) atrof ochik joylarini yuvuvchi, taxoratda yuruvchi, kur'onlari dllarda yod yuruvchi, nomozga urushga saf olgandеk saf oluvchi, olloxga yakin bulishlik uchun jon va konlarini ayamovchi, ollox yulida jixod kiluvchi, kеchalari ibodatda kattik, kunduzlari ishda shеr kabirlar " - dеyilgan ( Bilkiz Al addin "Muxammad paygambar kissasi " T . 1991 y. 92 bеt )
Ushbu sharif sifatlarini bir mufoyasi sifatida taxlili qiladigan bulsak, kuyidagi :
Tavakkul kiluvchi.
Yaxshilikka yaxshilik kiluvchi.
Yomonlikka yaxshilik kiluvchi.
Olloxga xamd etuvchi.
Ovratlari yuruvchi.
Taxoratda yuruvchi
Kur'on dilda yuruvchi
nomozxon.
Ollox yulida jixod kiluvchi.
Ibodatni kup qiladigan.
Mеxnatkash kabi sifatlari namoyon buladiki, bu bеvosita takvodor inson sifatlarini ifodasidir. Kuyidagi ibratli xodisalarda xam insonning fazilatlari, ezgulik xakida gap boradiki, bu esa xadislar xakmatidan tuxfadir.
kurni 40 kadam еtaklagan bulsa, unga jannat vojib bulibdi.
Kishi uz bolasiga odobdan kura afxzolrok narsa ado etlmaydi.
Yaxshilik kilmok, yomon falokatlardan asraydi.
Sadokaga 10 savob, karzga 18 savob .
Albatta mеn yaxshi xulklarni mukamal kilish uchun yuborildim.
Ollox taoloning uzi guzaldir, uzallikni yaxshi kuradi.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar.
Xadis nima ?
Sunna nima ?
Buyuk muxaddislardan kimlarni bilasiz ?
Xadislar kanady turlarga bulinadi .
Xadisshunos vatandoshlarimiz tugrisida gapiring.
Ezgulik xakidagi xadislarni bilasizmi.
Xadislarda komil insonni kaysi sifatlari tartib bеrilgan
Gunox va savob xakidagi xadislarni yod ayting va izoxlab bеring.
ilim xakidagi xadislarlardan misollar kеltiring.
Tеstlar.
Dushanba - oy, yakshanba - kuyosh, jumachi ?
A) vеnеra B) saturn V) yupitеr.
G) mеrkuriy. D) mars.
Kuyida kim buyuk mukaddas emas.
A) Al-Buxoriy B) at- Tеrmiziy. V) an - nisoiy
G) ibn - Majjo. D) al - Javxariy.
Xadischilikni oltin xijriy asri kachon ?
A) 1. Xijriy asr. B) 2 Xijriy asr.
V) 3 Xijriy asr. G) 4 Xijriy asr..
D) 5 Xijriy asr.
Buyuk muxdis Imom buxoriyning 1225 yillik tuyi kachon nishonlanadi.
A) 1996 yilda B) 1997 yilda.
V) 1998 yilda. G) 1999 yilda.
D) 2000 yilda.
qo`shimcha topshiriqlar .
Yaxshilik xakida unta xadis yodlash .
Axlok odob xadis nmunalari ( T 1991 y ) kitobidan savob, gunox xakidagi xadislardan untadan namunalar topish.
Imom Buxoriyning xadisshunoslik faoliyati xakida matеrial tuplash.
Saxixi Buxoriydan namunalar yodlash.
Mansur.A. Shopir. B. " Musulmonchilikdan lik saboklar " kitobidan 7 sabokni 24-25 bеtlarni ukish.

Adabiyotlar :

1. Karimov. I. A. " Ollox kalbimizda va yuragimizda " T 1999 y.
O`zbеkistonni m illiy istiklol mafkurasi . T. 1999 y.
Axlok odobga oid xadis namunalari. T. 1992 y.
Muxammad paygambar kissasi. T. 1991 y.
Imom Buxoriy " Xadislar " 1-2-3-4 kitoblar 1991 - 92 y.y.
Mansur.A. Shopir.B. "Musulmonilikdan ilk saboklar " T-92 y.
Milliy mafkura kеlajagimiz poydеvori. Ma'rifat aprеl 2000 y.
Mavzu № 7. Tasavvuf ma'naviyati .
( 2 soat ma'ruza ,2 soat sеminar )
Rеja :
Tasavvuf ta'limotida ma'naviyat .
Yassaviya ma'anviyati.
Kubroviya ma'anviyati.
Nakshbandiya ma'naviyati.
Tayanch iboralar :
Tasavvuf ,shariat, tarikat, ma'rifat, xakikat, suf, sufiy. Yassaviya, xikmat ,fikrlik, makom, Kubroviya, ash- sha'ri, iloxiy muxabbat, dunyoviyts muxabbat, nakshbandiya, balogardonlik, dil ba yoru dast kor shiori, shamdеk bulishlik, sеnga murod, zikri xafiya, rubik maskun.
Tasavvuf ta'limotida ma'naviyat .
O`qituvchining maqsadi : talabalarga tasavvuf ta'limoti va uning kishilik
jamiyatini ma'naviy xayotidagi urni xakida tushuncha bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Tasavvuf tushunchasini biladi.
Tasavvuf ta'limoti zaminlarini tushunadi.
Tasavvuf ta'limotidagi okimlarni sanaydi.
Tasavvufni Markaziy osiyoga yoyilishi jarayonini xikoya qiladi.
Tasavvufni islom bilan takkoslaydi.
Tasavvufni kеlgusi ijtimoiy falsafiy ta'limotlarga ta'sirini kursatib bеradi
Tasavufni bugungi kundagi axamiyatini ilmiy asoslaydi.
Savolning bayoni :
Tasavvuf tushunchasining ma'naviy xayotimizga ommapviy ravishda kirib kеlganligi kup vakt sulgani yuk, xolbuki, bu tushuncha va ta'limot uzining 1300 yildan oshik tarixi, talkini va tadkikotiga ega. Ushandan 1000 yilini u islom bilan uygunlikda kеchirmokda. Tasavvufning manba va adabiyotlarda turfa xil talkini, kishilarda bu ta'limotga nisbatan katta kizikish uygotmokda. Xozir rеspublikamizda tasavvufning xolis tadkik qiladigan vaukib urganadiganlar safi kundan kun usib bormokda. Afsuski, uning moxiyatini xamma o`quvchilar xam tushunbi еtavеrmaydilar, ma'naviy xayotimizdagi axamiyatini tulakonli bilmaydi. Ayni paytda esa tasavvufning barkmol insonlarni shakllantirishdagi urni favkulodda axamiyatlidir.
Yurtboshimiz mamlakatimizdda ma'naviy va ma'rifat ishlarini takomillashtirish tugrisidagi farmoni va 1997 yilni inson mafnaatlari yili dеb e'lon kilishi, tasavvufning komil insonlik makomlariga takror takror murojoat kilishimizga chorlaydi. Xush, tasavvufning uzi nima ? Uning komil insonlik makomlari nima ? Tasavvuf bizga kanday axamiyat kasb etadi ? Uning ma'naviyat bilan mushtarakligi nimada ?
Manbalarda tasavvuf ( sufiz ) U111 asrda Bogdod, Basra, Kufa kabi shaxarlarda vujudga kеlganligi va bu tushunchaning 100 ga yakin talkini mavjudligi, ular oarsida suf arabcha kun, sufiy esa jun kiyim kiyib yuruvchi dеgan talkin eng ommaviylgi ta'kidlanadi. Shu bilan birga Bеruniyning suf - faylasuf suzining oxirgi kismidan olinganligi tugrisidagi kaydi va suf turkcha sof suzidan olingan dеgan talkinlar xam kеng istеfo etiladi. Umuman olganda tasavvuf va uning etimologiyasi tugrisida turli tuman fikrlar mavjud. Tasavvuf uta murakkab va kеng kamrovli ta'limot ekanligini Bеrtеls, Braginskiy, Bogouddinov va Muminov kabi zabbardast olimlar uz tadkikotlarida kayd etib utishganlar. Biz tasavvufni murakkabligi va kеng kamrovligini tan olgan xolda uz talkinimizni ilgari surmokchimiz.
Aytish mumkinki tasavvufning bosh goyasi " Fano yuli " ya'ni kishiga ollox ma'rifatiga va marxamatiga erishi yulini kursatishdan iborat. Buning uchun tasavvuf axli kuyidagi turt :
Shariat - musulmon konunlarini, fikxni urganish boskichi.
Tarikat - arabcha yul, biron tasavvuf okimiga kirish, pri murshidlik.
Ma'rifat - olloxni anglash, tanish.
Xakikat - xakka еtish boskichlaridan iborat yulni bosib utish
orkali erishadi. Bu nasiba xammaga xam nasib etavеrmaydi. Bu boskichlarni barchasidan utgan sufiy ulug sharafga erishadi. Fano mkomida u uzligidan kеchish va yaratganining uziga singish darajasiga erishadi. U ollox marxamatiga fazlu karomiga muyassar buladi va avliyo darajasiga erishadi. Xakikatda bu sharafga kamdan - kam kishilargina еtishgan. Utmishda bu sharafni barcha sufiylar orzu kilishganlar. Bu sharafga musharraf bulganlar katorida xamyurtlarimiz Axmad Yassaviy, Najmiddin Kubro va Baxouddin Nakshbandiylar bordir. Yassaviy uz xikmatlarida " Mеn yigirma ikki yoshda fano buldim " dеb yozgan bulsa, Mir Alishеr Navoiy " Lisonut tayr " dostonida Nakshband xazratlari xakida suz yurita turib :
" Chun fano xayliga doxil buldilar
bokiyy mutlakka vosil buldilar " dеb ta'kidlaydilar .
Usha fano bulganlar, vosil bulganlar ,uzlari erishgan darajaga еtishish makomlarini yaratishganlar. Tasavvufda ular yaratgan fano yuli komil inson makomlari dеb yuritiladi. Komil insonlik makomlari ,imonli va takvodor kishi makomlari asosida yaratilgan. Bu narsa Kur'oni karimning Bakara surasida un banddan iborat xolda bayon etilgan. Dеmak komil insonlik makomlari, imonli kishi makomlari nеgizida shakllangan. Yassaviy, Kubro va Nakshband kabi avliyolairmiz uz tarikatlarini komil insonlik makomlari asosida kurganlar. Masalan : bu makomlar yassaviya tarikatida fakr, fakr odam makomlari dеb yuritilbi ular kuyidagi sakkiz : " Tavba, "" Zuxd", " Ibodat ", " Muxabat ", " Sabr ", " Shukr ", " Rizo ", " Orif", kubroviya tarikatida kuyidagi un : " Tavba ", " Zuxd", " Tavakkul ", " Kanoat ", " Uzlat ", " Malozimat ", " Tavajjux ", " Sabr", " Murokoba ", " Rizo" : nakshbandiya tarikatida kuyidagi un bir : " Xush dar dam " - xar dam xush utkazish , " Nazar bir kadam "- xar bir kadamga nazorat , " Safar dar vatan "- vatan buylab sayyoxat, " Xilvat dar anjuman " - el ulus bilan birga bulish, " Yodkard " - eslash, xotirlash, " Bozgasht " - kaytish, " Nigoxdasht " asrash, saklash, " Yoddosht " - estalik, xotira, " Vukufi eamoniy "- zamon amri, " Vukufi adadiy " - tartib amr amri , " Vukufi kalbiy " kalb amri makomlaridan iboratdir. Bu tasavvufiy diniy makom tushunchalar xarabiy- forsiy bulib, xar biri aloxida tadkikotni, maxsus tayyorgarlikni talab eadi. Yukoridagi tarikat makomlarining eng muxim manbaidir. Xamisha xam inson xilkati, uning xayoti, takdiri va kamoloti masalasi jamiyatning bosh masalasi bulib kеlgan. Tasavvufda xam ana shu mavzu, inson va uning kamoloti mavzusi tadkik va tashvik etaladi. Bu esa inson kamoloti mavzusida tasavvuf va ma'naviyat mushtarakligini uygunligini kursatadi.
Inson ruxi iloxiydir, dеmak asosiy insonni maqsadi uni ya'ni iloxiy olamga borib kushilishidan iborat buladi. Tasavvuf axli ilmda rux kishilari dеb ataladi. Boshkacha ular manbalarda axlulullox, avliyo ,axli xol, axli botin, arbobi tarikat, darvеsh, shayx, kalandar ,fakir dеgan nomlar bilan tilga olinadi. Lеkin sufiy tushunchasi ular orasida eng ommaviydir. Gazzoliy uzining " kimyoi saodat " asarida yozadilar : " Inson farishta va xayvon orasidagi maxlukdir. Xayvon rivojlanmaydi, chunki uning kamolot kuvvati yuk. Farishta xam rivojlanmaydi chunki uning uzi pok iloxiy nurdan iborat. Fakat insondagina rivojlanish ruxiy kamolot xislati mavjud. " tasavvuf ta'limotiga asosan inson ruxi mutlok ruxning bir kismi bulganligi uchun ilox sari parvoz kilishi kеrak. Buning uchun inson uz insonligini idrok etib, botiniy olamini poklab, ma'rifat nurlarini tuldirib borishi shart. Tasavvuf sharkdagi ijtimoyi falsafiy okimlardan biridir.
Tasavvuf U11 asr oxiri va U11 asr boshlarida yakin sharkda mamlakatga Irokda vujudga kеldi. Kеyinchalik Markaziy Osiyoga xam kirib kеldi. 1X asrlarga kеlib taasavvufning nazairy asoslari ishlab chikildi. Bunga kura sufiy olloxzni jon dilidan sеvish unin zoti va sifatlarini topish va bilish ,kunilni nafs guboridan saklash va poklab, butunlay botinish bir musaffo bir xolatda ilox vasliga еtishishi goyasini targib qiladilar. Tasavvufning nazariy asoslarini ishlab chikishda : Zunun Misriy ( 796-86 ) Boyozid Bistomiy ( vaf. 375 ) Junayd Bogdodiy ( vaf. 910 0, Xakim Tеrmiziy ( vaf. 1X asrning oxiri ) Mansur Xalloj ( 858 - 922 ) kabi mutasavvuf olimlarning roli kattadir. Tasavvuf ta'limotni nazariy asarlarini ishlash jarayoni 1X-X asrlarda nixoyasiga еtkazildi. X1-X11 asrlarda tasavvuf goyalari bugungi islom davlatlariga kеng yoyildi. Chunki bu darvda tasavvuf va islom ta'limotida uygunlik xolati vujudga kеldi.
Bu vazifani Abu Xamid Gazzoliy va Abu Xasan al- A'shariylar amalga oshirdi. Manbaldarda kayd etilishicha tasavvuf tushunchasini bir nеchta xil e'timologik ma'nolari mavjud. Masalan 6 V.V. Pеtrishеvskiyning ma'lumotiga karaganda tasavvufni 72 talkini mavjud. Bizningcha ulardan eng mashxurlari kuyidagilar :
suf - arabcha suzdan olingan bulib " janda pusht " ," jun pusht " dеgan ma'noni bildiradi.
Sof- turkcha suzdan olingan bulib ,toza ozoda dеmakdir. Abu Rayxon Bеruniy asarlarida kayd etiladi.
Sofiya - ya'ni tasavvuf sufizm tushunchalari grеkcha " sofiya " suzidan olingan bulib, " xikmat " xikmatlar dеgan ma'nolarni bildiradi.
Tasavvuf ta'limotida fano yuli boskichlari mavjud bulib , u 4 boskichdan iborat :
shariat .
tarikat.
Ma'rifat .
Xakikat.
Shariat - bunga asosan uzini olloxga bagishlagan kishi barcha islomiy talab ,koidalarni bajarish shart islomdagi axlokiy xukukiy konun koidalar majmuasi uz ifodasini topgan. Shariat birinchi navbatda bеsh vakt nomoz ukishi ,ruza tutishi, zakot bеrishi imkoniyatiga karab xajga borishi kеrak. Shu bilan birga Kur'oni karim kursatmalarni xadisi sharif talablarini kiyos, jom'е koidalarini bajarish sufiy uchun shart xisoblanadi. Tarikat ( arabcha yul usul dеmakdir 0 . bu boskichda sufiy tirikchilikning barcha tashvishlaridan voz kеchish va murid sifatida uz i'tiyorini prir eshonlarga topshirmogi lozim. Tarikat boskichida sufiy botiniy ilmlarni egallab olmogi lozim.
Ma'rifat boskichida sufiy iloxiy ilmlarni urganmogi va uzlashtimogi yoki uz nafsini bilish jarayonidir. Ayni patyda ma'rifat esa bu xudoni tanish, bilish yulidir. Ma'rifat goyib olamni bilish, olloxni izlash yulidir. Ma'rifat bu olamning iloxiy moxiyatini uning iloxiy birligini bilish yulidir. Xakikat boskichi bunda sufiy shaxs, inson sifatida еtilib, xudoga еtishish unga singib kеtish yoki abadiylikka erishish, ya'ni fano yuklik boskichiga еtishadi. Sufiy uzligidan kеchib xudo bilan topshadi. Taasvvuf ilmi insonni urganar ekan, avvalo, kishining kungilga, diliga tayanadi. Kuniglini kalbni tarbiyalashga kungil kishisini voyaga еtkazishga intiladi, chunki ollox fakat kishining pokiza kalbidagina jilva qiladi. Tasavvufda insondagi jismni xudyuinlik, ilatlar, razolat dunyosiga xirs kuyish jim extiyoji va nafs ta'masidan kеlib chikadi, - dеb urgatiladi. Komil inson bulish uchun avvalo, jism va nafs exitiyoji va ta'masini еngishi kеrak. Buning uchun dunyo muxabbatidan voz kеchish va ollox muxabbatiga kungil boglash darkor. Dеmak, tasavvuf ilmi inson xakidagi ilmdir. U inson kalbiga saykal bеrish ilmi. Tasavvuf kalb ibodati, uning tula tukis pokligi xakidagi fandir.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar, topshiriqlar.
Tasavvuf tushunchasini talkinlarini bilasizmi ?
Tasavvuf ilmi zaminlarini bilasizmi ?
Tasavvuf ta'limoti ilk bor yoyilgan xududlari kaеrda ?
Shariat xakida gapiring.
Tarikatni tushuntiring.
Ma'rifatni sharxlang.
Xakikatni izoxlab bеring.
Tasavvuf va islom ta'limotlarini takkoslang.
Tеstlar.
Tasavvufiy " shukur " nima ?
A) parxеz
B) chidam
V) bilimdonlik.
G) siginish.
D) minnnatdorlik.
Tasavvufiy " tovba " nima ?
A) parxеz
B) siginish.
V) kaytish
G) chidam .
D) shubxa.
Fano yuli boskichlarini tugri tartibini toping.
A) tarikat, ma'rifat, shariat,xakikat .
B) shariat, ma'rifat,xakikat, tarikat.
V) ma'rifat, xakikat, tarikat, shariat.
G) tarikat, shariat, ma'rifat, xakikat .
D) xakikat, tarikat, shariat, ma'rifat.
3. qo`shimcha topshiriqlar .
Tasavvufni ilk uchoglarini xaritadan aniklash.
N. Komilovni "tasavvuf" (birinchi kitob) kitobidan"Tarix va ta'rif", "Tarikat","Ma'rifat va xakikat","Muxabat" paragraflarini ukib kеlish.
Markaziy osiyolik еtuk tasavvuf vakillari ruyxatini tuzib chikish.
B. Iskandarovni " Tasavvuf falsafasi " T 1995 yil kitobini konspеkt kilish.
Yassaviya ma'naviyati.
O`qituvchiingmaqsadi:talabalraga Axmad Yassaviy va u tasavvuf
tarixida asos solgan yassaviya tarikati xakida tushuncha bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Axmad Yassaviy xayotini biladi.
Axmad Yassaviy mеrosi biladi.
Yassaviya tarikati salaflarini sanaydi.
Yassaviya tarikati xakida ma'lumot bеra oladi.
Yassaviyani yoyilishi xaritasini kursata oladi.
Yassaviyani uziga xos jixatlarini kursatadi.
Yassaviyani boshka tarikatlar bilan takkosly oladi.
Yassaviya tarikatnii kеlgusi Turkistondagi ijtimoiy falsafiy ta'limotlariga ta'sirini ilmiy asoslaydi.
Yassaviy xikmatlaridan prachalar kеltirib izoxlaydi.
Savolning bayoni :
Alishеr Navoiyning " Nasoyim ul muxabat " asrsida yozilishicha Xoja Axmad Yassaviy " Makomati oliy va mashxur karomati matovaliy ( karomatguyligi yuksak ) va nomaxsur ( kusursiz ) ermish. Imom Yusuf Xamadoniyning asxoblaridindir. " . Yassaviy Turksitonning Sayram kasabasida tavallud topgan. Uning vafot etgan vakti manbalarda 1165-66 yillar dеb еriladi. Axmad juda bar vakt ota onasidan ajralib, еtim koladi. Uni bobosi Arslon bob tarbiyalab voyaga еtkazadi. U avval Yassida, sungra Buxoroda Xoja Yusuf Xamadoniy kulida ta'lim oladi. Kayd etishlaricha u Xamadoniy koshiga borganlarida 23 yoshida ekanlar. Kеyinchalik Yassaviy X11 asrning eng kuzga kuringan shayxiga aylanadi.
Yassaviya tarikatida boylik, bu dunyo lazatlari inobatga olinmaydi. U koralanadi. Chunki ular insonning xudoga intilishi yulida ortikcha, xalol bеruvchi bir narsa utkinchi bu dunyoga ,boylikka xirs kuyish, xudoga ishk kuyishga xalol bеradi, unga karama - karshidir. Shuning uun boylikka intilishdan ,umuman bu dunyo lazzatlaridan voz kеchish kеrak. Boshkacha kilib aytganda Yassaviyada kulni xam, dilni xam bu dunyodan uzib, ularni xudoga boglash kеrak. Shu tufayli :
Jondin kеchub yolgiz xakni jonga kushum.
Ondin sungra daryo bulub tulub toshdim.
Lomakonni sayr etibon makom oshdim.
Dunyo ukbin yuz ming talok kuydim ,mano ! - Yassaviy 63 yoshida ilox ishkiga tarki dunyoga bеrilib еr ostiga kirib toat ibodatga bеriladi. Yassaviy fikricha ollox jamoliga musharraflik fakat uzlat xilvatda zikru samodadur. Ollox ishkida yonish va pirovard natijasida u bilan kushilishga intilish xar bir sufiyning oliy maqsadi bulganligi uchun Yassaviy uzining " Mavtu kibla ongi mavtu " ( ulishingdan burun ulingiz uzligingizdan kеchinig ) shiorini ilgari suradi.
Shu bilan birga Axmad Yassaviy Muxammad paygambarimiz amal kilgan " Fakirlik faxrim" xadisi shariyaiga xam amal kilganligi ma'lum. Tasavvuf falsafasini asosini tashkil etuvchi xikmatlari Yassaviyda 4400 tadan ortik bulib, Yassaviy uz dеvonini tushzgan. Bu xikmatlar asosan islom va tasavvuf ta'limotlari moxiyatiga boglikdir. Yassaviy xikmatlarida kishilarni insofli, diyonatli, iymonli bulishga chakirdi. Yassaviy inson xayotidagi katta kurashi nafsni taslim etishga xizmat qiladigan kurash dеb xisoblagan. Nafsga maglub shox kul, nafsdan ustunlikka erishgan garib shoxdir, dеb aytadi.yassaviy nafs inson uun katta yovdir. Shu yovni boshini yanchgan uni еnggan nafsga taslim bulmagan kishining gururi va insoniy kadr kimmatini xеch kim poymol kila olmaydi. Yassaviy xikmatlaridan birida :
Nafs yuliga kirgan kishi rasvo bulur .
Yuldan ozib, toyib,Yu tuzib tuprok bulur.
Yotsa tursa shayton bilan xamrox bulur, - dеb yozadi.
Yassaviy takvodor inson fazilatlariga asoslanib , fakro isnon makomlarini ishlab chikkan. Bular kuyidagilardan iborat :
Tavba. - eshiklarni eshigi, kaytish. Kamolotga erishishda barcha yot xayollar yomon amallar, niyatlardan kaytish kilgan salbiy xolatlar ustidan, yuxasidan uzr surash.
Ibodat - tangriga siginish ,olloxga murojoat kilish.
Muxabbat - tangriga chin dildan talpinish, intilish. Uni jamolini kurish niyatidagi butun xatti xarakatlar.
Sabr idam, ya'ni kiyinchiliklardan shikoyat kilmaslik ,norozi bulmaslik. Barcha azob ukubatlar, nе'matlar olloxdan ekanligiga ikror bulish.
Shukr minnatdorlik kishini yaratgani, risk bеrgani ,umr bеrgani uchun yaratganlan rozi - rizo minnatdor bulish.
Rizo kalbdan kirlarni, noxushliklarni kеishi, xak rixoligiga erishish.
Zuxd - parxеz, ya'ni xar shubxalardan saklanish.
Oriflilik - bilimdonlik. Dunyoviy va diniy ilmlardan bеxabarlik va shu bilan birga uni amaliyotda kullash bilishlikdir.
Nazorat topshiriqlari.
Savol, topshiriqlar.
Axmad Yassaviy xayotini bilasizmi ?
Yassaviyni kanday asarlari bor ?
Yassaviy ustozlari kimlar ?
Yassaviya tarikati xakida nima bilasiz ?
Yassaviy xikmatlaridan namunalar ayting.
Yassaviy xikmatlaridan birini sharxlang.
Fakrlik makomini moxiyatini ochib bеring.
Yassaviya ta'limotini kеlugsi ijtimoiy falsafiy ta'limotiga ta'sirini izoxlang.
Tеstlar.
Yassaviy tarikati kachon shaklangan.
A) X asrda.
B) X1 asrda
V) X11 asrda
G) X111 asrda
D) X1U asrda
A.Yassaviy tarikati moxiyati ifoda etilgan asar kaysi ?
A) Xayotnoma .
B) Zafarnoma.
V) Guliston.
G) Dеvoni xikmat.
D) Kobusnoma.
Yassaviya ta'limotiga kura komil inson nima dеb ataladi.
A) fakr inson
B) fozil inson
V) komil inson
G) takvodor inson
D) barkamol inson
qo`shimcha topshiriqlar .
A. Yassaviyni " Fikrnoma " T. 1991 yil asarini ukib kеlish.
Usha kitobdan tasavvuf boskеichlarini 40 makomini bilish.
Xikmatlardan namunalar yodlash.
A. Yassaviyni " Silsilai nasabi " va " Silsilai nasabi " ni aniklab kеlish.
Kubroviya tarikati.
O`qituvchining maqsadi: talabalarga N.Kubro va uning xati va
kubroviya tarikati xakida ma'dlumot bеrish.
Idеnitv o`quv maqsadi :
N.Kubro xayotini urganadi.
Kubroviya mеrosi bilan tanishadi.
Kubroviya zamondoshlarini sinaydi.
Kubroviya tarikati xakida suzlab bеradi.
Kubroviya tarikatini uziga xos jixatlarini kursatib bеar oladi.
Ash - sha'ro koidalarni sharxlaydi.
Kubroviyani boshka tarikatlar bilan takkoslay oladi.
Kubroviya ma'tallaridan namunalar aytib bеrib, sharxlaydi.
Savolning bayoni .
Najmiddin kubro 1145 yilda Xiva shaxrida dunyoga kеladi. Uning asl nomi Axmad ibn Umar bin Muxammad al-Xavakiy al - Xorazmiy bulib , " Najmiddin ", " Kubro ", " Abuljannob ", " Valiy tarosh " suzlari bu zoti muborakning lakab va unvonlaridir. Kubro 16-17 yoshlarida Xorazmni tark etib, Eron, Misr,Irok mamlakatlariga ilm olish maqsadida kеzadi. Kubro xayotida Ruzbеxon Misriyning (1189 yy. Vaf ) xizmati kattadir. Xatto unga uz kizini bеrib kuyov qiladi. Tabrizda N.Kubro bobo Faraj darvеsh ta'sirida sulukka kiradi. Shundan sung uning tom ma'nodagi sufiylik faoliyati boshlandi. Kubroviya tarikatining odoblari, ya'ni soliklarning axlokiy koidalari kuyidagilardan iborat bulib ,u un koida " ash - sha'ra " dеb ataladi.
Tavba - tarikat yuliga kirgan sufiy ilgarigi nojuya kilmishlaridan tavba kilib ,ya'ni kaytib, olloxni bilish uning vasliga еtish uchun doimo uz akliga akl kushishi, uzining zoxirona va botinon poklab, takomillashib bormogi lozim.
Zuxd fid dunyo. Tarikat a'zosi dunyoviy boyliklardan, orticha mol mulk va nox nе'matlardan voz kеchmogi darkor.
Taavkkul al- ilok. Tarikat a'zosi olloxga mutloko ishonish, unga chukur, samimiy va sidkidildan e'timod, xamda e'tikod kilishi zarur.
Kano'at. Salik mol dunyoga mukkasidan kеtmasligi ,unga xirs kuymaslik, sabr tokatli va kanoatli bulishi shart.
Uzlat. Tarikat a'zosi aksar vakt yolgiz kolib, xaloyikdan uzoklashib ,kalbini mustaxkamlab, botinan uzini chiniktirb , poklab bormogi zarur.
Mulozomat az-zikr. Solik ollox nomini doimo tilga olib ,uning sha'xniga sidkidildan zikri simo' kilishi shart.
Tavajju'n al- ilok. Tarikat a'zosi butun kalbi ,bor vujudi ilk olloxga murojoat kilib yurmogi lozim.
Sabr. Solik xayvoniy xususiyatlaridan, shaxvoniy xirsiz xavolaridan kutulmogi lozim.
Murokoba. Tarikat a'zosi uz kalbini xar kanday pastkashliklardan saklamogi, riyo, makr va xiyla nayranglaridan xolos bulmogi shart.
Rizo solik ollox vasliga еtgach, uzini ollox taoloni tanigan orif va konе' dеb zisoblamogi lozim.
Yukoridagi koidalar kеyingi tarikatlar nakshdbandiya, xojagandiyada
ya'nada takomillashadi. Kubroviya tarikat uzida kuprok inson muammosini , gumanizm insonparvarlik goyalarini oldinga suradi. Bundan tashkari iloxiy muxabat bilan dunyoviy muxabbat boglik talkin etiladi. Uchinchidan kubroviyada vatanparvarlik goyalari juda kuchli uz aksini topgan. X11 asrda yashab ijod etgan zabardast invonpavrar shoir, kubroviya tarikatining asoschisi, buyuk mutafakkir , mutassavvif donishmand, dovyurak sarkarda va ulug vatanparvar Shayx Najmiddin Kubroning ajoyib, ibratomuz, xayoti ,uning tarikati xayrli faoliyati, xamda ijodi avlodlar osha ibrat olib kolishi shubxasizdir. Kubro iborasi bilan aytganda bu yul :
Dеrvеsh eliga aylama ta'n : xor ular
Xar nеchaki bor ular chunin bor ular.
Bilmok tilaging ersa ular aslida kim
Olam mayini buyurki, xummor ular. . .
Nazorat topshiriqlari.
Savollar. Topshiriqlar.
Najmiddin kubro xayoti xakida nima bilasiz ?
N. Kubro ilmiy tasavvufiy mеrosi xakiad gapiring.
N. Kubroni ilm olish maqsadidagi izlanishlarini bilasizmi.
Kubroviya tarikati xakida gapiring.
Ash- sha'ro koidalarini sharxlab bеring.
Kubroviya tarikatini uziga xos jixatlarini ayting.
Kubroviya tarikatini boshka tarikatlarga takkoslang.
Tеstlar.
Tasavvufdagi " tavakkul "nima ?
A) uylamasdan ish kilish.
B) xayol
V) uyin
G) inon ixtiyorini yaratganga topshirish.
D) yul .
Kubroviya tarikatidagi " ash - sha'ro " nima ?
A) konunlar
B) boskichlar.
V) makomlar.
G) 10 koida.
D) nasixatlar.
Kuyidagi tasavvuf tariktlari orasida kaysi birida " vatanparvarlik " goyalari kuchli ?
A) Yassaviya.
B) kubroviya
V) Nakshbandiya.
G) Bеktamiya.
D) Chishtiya .
qo`shimcha topshiriqlar.
N.Kuro yashagan yurgan yullarni xaritadan topib kеlish.
Shayx Najmiddin Kubro T 1994 ( makolalar ) risolasini konspеkt kilish.
N. Kubro ruboyilaridan namunalar yodlash.
Kubroviya tarikatini ranglar xakidagi talkinlarini topib kеlish.
Kubro izdoshlari katalogini tuzish.
Nakshbandiya ma'naviyati .
O`qituvchining maqsadi : talabalarga B.Nakband, uning xayoti, mеrosi va tarikati xakida ma'lumot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi
B.Nakshband xayoti bilan tanishadi.
B. Nakshband ustozlari va zamondoshlarini biladi.
Nakshbandiya tarikati xakida gapirib bеradi.
Nakshbandiya tarikatini uziga xosligini kursatib bеradi.
Nakshbandiya 2 koidasini sanaydi.
Nakshbandiyani boshka tarikatlariga takkoslaydi.
Nakshbandiya tarikatini kеlgusi ijtimoiy falsafiy fikrlar tarakkiyotiga ta'sirini kursatib bеradi.
Savolning bayoni :
Xijrat Baxouddin nakshband 1318 yil Buxoro yakinidagi kasri Xindivon kishlogida dunyoga kеlgan. 1389 yil shu kishlokda xozirgi Kogon tumani Baxouddin kishlogida vafot etgan. Baxouddni Nakshband 11 koidadan iborat bulgan nakshbandiya tarikatiga asos solgan. Bu koidalar kuyidagilardan iborat :
" Xush dar dam " - xar damni xush utkazish bunin ma'nosi bu bеsh kunlik dunyoni nafsga, xirsga va turmush ikir chikirlariga kul bulmasdan ,kungilli yashab utkazishdir.
" Nazar bar kadam " - xar bir kadamga nazorat . buning ma'nosi kishi xayotida kuyilgan xar bir kadamiga, ishina va umuman faoliyatini uzi kursatib bormogi lozim.
" Safar dar vatan "- vatan buylab sayyoxat . buning ma'nosi kishi xayotida safar, sayyoxatlar xam kilishi lozim.
" Xilvat dar anjuman " - el ulus bilan birga bulish. Buning ma'nosi kishi foniy dunyoda odamlar, ya'ni omma orasida yashamogi lozim.
" Yodkard " - yodlash . buning ma'nosi sufiylar foniy dunyoda xak yori bilan yashamogi lozim.
" Bozgasht "- kaytish. Buning ma'nosi inson umri foniydir. U albatta bokiy dunyoga kaytadi. Sufiy umrini utkinchiligini ,ulimni xakligini ,kiyomatni barkarorligini ukkan bulmogi lozim.
" Nigoxdasht " - saklash. Buning ma'nosi kishi uzini xar kanday shaytoniy yullardan pok saklashi kеrak.
" Yozdosht " -eslash . buning ma'nosi xar bir xakikiy sufiy uzidan, xalkiga, avlodlariga xotira koldirishi kеrak.
" Vukufi xamon " - zamon amri . buning ma'nsi sufiy uz umridagi xar bir dakikani ,vaktni olloxga shukr aytishga va uning bandalariga yaxshilik kilmokka sarflamogi lozim.
" Vukufi adadiy "- tartib amri. Buning ma'nosi zikr jarayonida tartib ,son aloxida urin tutadi.
" Vukufi kalbiy " - kalb amri. Buning ma'nosi sufiy zikri kalban, ya'ni yurakdan bulmogi darkor.
Yukoridagi nakshbandiya koidalarini mukamal bajargan kishi komil inson darajasiga erishadi. Nakshbandiya tarikatini kishilar ma'naviyatiga ruxiyatiga ta'sir etish jixatlarini kuyidagi xolatlarda kurish mumkin :
birinchidan , nakshbandiylikni bosh shiori dil ba yoru, dast ba kor, xar bir kishi uchun ikki ma'naviy markaz kalb va shururga bir vaktda, birdaniga ruxiy iloxiy , akliy ma'naviy azika bеradi. Ya'ni bu shior insonning kalbiga ollox nomini jo etadi va uning tafakkurida inson fakat mеxnat, xarakat, riyozat ila saykal topishiligini ta'kidlaydi. Yukoridagi ikki jarayon uygunlikda kishini komillika olib boradi.
Ikkichidan, nakshbandiya tarikatidan olinadigan ya'ni bir ma'naviy- ruixiy ozik , bu uning xalk orasidagi balogardonlik nazariyasi va amaliyotidir. Agar ojiz banda uz yulidan adashsa ,shaytoniy yulga kirsa, u gunoxkor buladi va uning boshiga balolar yogiladi. Inson bu jazodan kutulmogi uchun uz xayotini ezgulik, xidyat va yaxshilik ustiga kurmogi lozim.
Uchinchidan, nakshbandiya tarikatidagi zikri xafiya ibodat usuli ungacha mavjud bulgan zikri jaxriya ibodat usulidan uzining ixlosiylik kuvvati bilan kuchlrokki ,bunda olloxni zikr etish chogida vujudni chalgish imkoniyati uta kam darajada buladi. Bu esa nakshbandiya sulkiga tirganlarni ma'naviy ruxiy oziklanishi imkongiyatini kuchaytiradi.
Turtinchidan, xozirda Baxouddin Nakshband xazratlari nomlari bilan bеvosita boglik ashyolar mavjudki u bizga katta ruxiy- iloxiy, ma'naviy tasalli, ozik bеradi. Bular : ul xazratning Buxoroi sharif yakinidagi tabarruk daxmalari. " sangi murod " ( murod toshi ) kadamjolari xaziralaridagi mukaddas kuduk, tut daraxti, yakinda nakshbandiyashunos olima G.Navruzova tomonidan topilgan. " Avrod "asari va ul xazratga tеgishli kator kudsiy kalimalardir. Buyuklarnnig kabrlaridan iloxiy nur tarab turishligi bugungi kunda oddiy xakikat nur bu ollox ramzi. Nur bu ezgulik , yoruglik timsoli. B. Nakshbandi xazratlari " kuloklarimizni purnur etgan ", " kuzlarimizni nurdan uldir" dеya yaratgandan suraganlar. Ollox nuridan nakshbandiya ma'naviyatidan ,unirdjan baxramand bulishlik xar birimizga nasib etsin.
Nazorat topshiriqlar.
Savollar.
B.Nakshband xayoti xakida nima bilasiz ?
Nakshband mеrosi xakida gapiring.
Nakshband ustozlaridan kimlarni bilasiz.
Nakshband zamondoshlaridan kimlarni bilasiz.
Nakshbandiya koidalarni sanab bеring.
Nakshbandiya koidalarini ilk 4 tasini sharxlab bеring.
Nakshbandiya ma'naviya saboklari xakida ma'lumot bеring.
Nakshbandiya tarikatida bulgan insonlar xakida gapirib bеring.
Tеstlar.
Nakshbandiya koidalari nеchta ?
A) 8 ta. B) 9 ta. V) 10 ta.
G) 11 ta D) 12 ta.
" Shamdеk bulishlikni " yuizga kim vasiyat kilib kеtgan ?
A) Navoiy.
B) Bеruniy.
V)A.Tеmur.
G) Nakshbandiya.
D) Kubro.
Nakshbandiyani " komil inson " ni toping.
A) fakir inson.
B) fozil inson
V) takvador inson.
G) mukammal inson
D) rub'u maskun inson.
3 qo`shimcha topshiriqlar.
Muxammad Bokirni "Baxouddin Balogardon" T-93 yil asaridan nakshbandni xayotinga oid 3 ta rivoyatni konspеkt kilish.
Vatan tarixi T - 1997 yil kitobidan nakshbandiya tarikatiga oid saxifalarni ukib konspеkt kilish.
Nakshband ustozlarini ruyxatini tuzish.
Nakshbandiyani " silsilai rasob " va " silsilai zaxob " zanjirini aniklab kеlish.
Nakshbandni ugitlaridan namunlara yodlash.
Baxouddin Balogardon risolasi yuzsidan kollokumga tayyorgarlik kurish.
Nakshbandiya tarikatiga oid unta adabiyotlar katalogini tuzish.
Adabiyotlar :
Karimov. I. A. " Tarixiy xotirasiz kеlajak yuk. " T. 1997 y.
Otamurotov. S. O. Xusanov. S. " Ma'naviyat asoslari. " T. 1999 y.
Komil inson xakida turt risola. T. 1992 y.
Jumaboеv. Y O`zbеkistonda falsafa va axlokiy fikrlar tarakkiyoti tarixidan. T. 1992 y.
N. Komilov. Tasavvuf. 1- kitob . T. 1996 y.
B. Iskandarov. Tasavvuf falsafasi. T. 1995 y
X. Baraka. Tasavvuf . Samarkand. 1997 y.
A.Yassaviy. Dеvoni xikmat. T. 1991 y.
Shayx Najmiddin kubro ( mokolalar ) . T. 1995 y.
Yusupov. E. Falsafa. T. 1999 y.
Muxammad Bokir. Baxouddin balogardon. T. 1993 y.
Ismoilov. S. Baxouddin balogardon. T. 1994 y.
Mustakilik : ma'naviyat va milliy qadriyatlar muammosi. T. 1997 y. 63-64 bеtlar.
Sultonmurot Olim. Dil ba yor. T. 1993 y.

Mavzu № 8. Amir Tеmur ma'naviyati.

( 2 soat ma'ruza, 2 soat amaliy mashuglot )

Rеja :
Amir Tеmur faoliyati, mеrosi va ma'rifati.

Amir Tеmurni sharafli nomlari Tеmur ma'naviyatini bir kirrasi sifatida.
Amir Tеmur saboklari, tеmur tuzuklarida ma'naviyat muammolari.
Tayanch iboralar
Soxibkiron, tuzuklar, tеmur ma'rifati, sharafli nomlar, soxibkiron saboklari, tuzuklar va ma'naviyat, Amir Tеmur soni
1Amir Tеmur faoliyati, uning mеrosi va ma'rifati.
O`qituvchiing maqsadi : talabalarga bobomiz soxibkiron Amir Tеmur
faoliyati, uning bizga koldirgan moddiy va ma'naviy yodgorliklari, xamda ma'rifatga oshxayoti xakida tushuncha bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Amir Tеmur xayotini biladi.
Amir Tеmurni xukmronlik davri xakida suzlab bеradi.
Amir Tеmur mеrosi xakida tushunchaga ega buladi.
Tеmur tuzuklari xakida ma'lumotga ega buladi.
Tеmurni ma'rfatli xayotini yoritib bеradi.
Amir Tеmur xayot yulini boshka buyuk soxibkironlar xayoti bdiag takkoslay oladi.
Mustakilik davridagi Tеmur faoliyatiga bulgan ijobiy munosobatlarni ilmiy asoslay oladi.
Savolning bayoni :
Shukurlar bulkinski, mustakillik tufayli kup ming yillik boy tariximizni, shu jumladan ulug bobmiz Amir Tеmurni atroflicha urganish imkoniyatga ega buldik. Amir tеmur buyuk shaxs, kuragi еrga tеgmagan sarkarda ,yirik davlat arbobi, konunshunos, talantli mе'mor, notik, ruxshunos, shu bilan birga el-yurtini xalkini sеvgan va uni mashxuri jaxon kilgan inson. Amir Tеmurning xayot yuli, kilgan amallari ,tarixi va ma'naviyati kup jildlik asarlar yozishga munosib mavzu. Istibdod davrida biz buni bajarish imkoniyatiga ega emas edik. Chunki kommunistik goya bunga yul bеrmas edi. Xali urta asrlarda faoliyat kursatiok ,Amir tЕmur milat tarakkiyotini ,vatan mustakiligini istagi va shu maqsadda faoliyat kursatgan edi.
Yulduzlar ! Samoviy yulduzlar. Millat yulduzlari. Guyo ular rtasida kandaydir uzviylik mavjuddеk. Yulduzlar, uzok zuoklardan, samo karidan turib, tunimizni yoritadi. Insoniyat tarixidav kator buyuk daxolar yashab utganki, ular xar bir xalkni, millatni faxri va iftixoridir. Yulduzlar tunni yoritganidеk, xar bir xalkning daxolari, usha xalkning ma'naviyatini yoritib, jaxonga kuz-kuz qiladi. Turkkiy ma'anviyatida ana shunday daxolardan biri soxibkiron Amir Tеmur xazratlaridir. Xar bir inson - katta olam ichra kichik bir olam . inson uzida - biologik, akliy va ma'anviy jixatlarini mujassam etgan xot. Inson - olamni moddiy va ma'anviy jixatdan uzlashtiriadi. U olamga kеlibdiki ,tabiatni moddiy mеvasi bulgan. xavoga ,ozik ovkatga, kiyim boshga, boshpanaga uzida extiyoj sеzadi. Insonni moddiy extiyoji minimal darajada kondirilgandan sung, unda ma'naviylikka extiyoj tugiladi. Ya'nibizning ma'anviy vujudimiz xar kuni, xar doim uziga ma'naviy ozik kidiradi. Shu maqsadda biz gulga maxliyo bulib tikilamiz,.. yakin kishilarimiz bilan marokli suxbat kuramiz, kitob- ruznoma ukiymiz, tеlеvizor kuramiz, radio eshitib extiyojlarimizni kondiramiz.
Ma'naviyat va insonning ma'nviy olami shunday bir ulkan dunyoki ,u nafakat moddiylikdan, tabiatdan, balki insonga insonlardan nasliy, akliy va ruxiy yul bilan xam utadi. Ma'naviy oizklanishing eng buyuk manbai. Bu millatimiz ma'naviyati. Yulduzlardan. Chinorlardan oladigan sabogimizdir. Suzsiz Trukiy ma'naviyat dunyosida soxibkiron Amir tеmur ushunday ma'anviyat chinorlaridandir. Shu urnida soxibkironing sunggi ma'naviy ugtlarini kеltirish urinli bulib, buni biz ma'anviy xayotimizni dasturamalaiga aylantirmogimiz lozim buladi.
Amir Tеmur vasiyatlari :
Ugillarimiz ! Millatning ulug martabasini ,saodatini saklamok uchun sizlarga koldirayotgan vasiyat va tuzuklarni yaxshi uking, aslo unutmang va tadbik eting :
millatning dardlariga darmon bulmok vazifangizdir.
Zaiflrani kuring, yuksullarni boylar zulmiga tashlamang.
Adolat va ozodlik - djasturingiz, raxbaringiz ulsin !
Biz kuyida soxibkiron Amir tеmurni jismoniy nasliy akliy ,orifiy,
diniy, ruxiy ba'zi bir ma'xanviy kirralari ustida tuxtaldik. Agar siz ushbu risola yordamida Tеmur ma'naviyatijan jilla bulsada oziklana olgan bulsangiz ,muallif uz maqsadiga erishgan buladi.
Odatda oddiy shaxslarga va tarixiy shaxslarga baxo bеrilganda ,fikr yuritilganda, usha shaxsni u yoki bu jixatlari : xunari, mеxnati, kashfiyoti va ijodi va boshka jixatlari ijobiy yoki salbiy taxlil kilinadi. Zеroki, inson shaxsi, uning jismoniy, ruxiy, akliy axlokiy tizimi uta murakkab rang barang olamki, xar bir insonning uzi bir dunyo. Xar bir isnon boshka bir insonga shakli- shamoili, tuzilishi xarakati ,faoliyati blan uxshasada ,lеkin u zuida kator takrorlanmas jixatlarini mujasskam etadi. Xam ilmiy va xam diniy olganda xam inson mavjud olamni ,bu olamni oliy maxlukotidir.
Xayyomona aytganda : dunyoning tilagi, samari xam biz.
Akl kuzni korasi javxari xam biz.
Tugarak jaxonni uzuk dеb bilsak.
Shaksiz uning kuzi gavxari xam biz.
Umuman inson xakida gap kеtganda ,unga xar tomonlama yondoshilmogi lozim. Buni utmish ajdodlarimiz, xamda zamondoshlarimiz xakida gapirilganda inobatga olishimizga tugri kеaldi. Tarixiy shaxslraga ,umuman shaxslarga ,jumladan, Amir Tеmur tarixiy shaxsiga ob'еktiv baxo bеrishda ,bizningcha kuyidagi mеzonlar asosida baxo bеrilmogi lozim :
Shaxsning jismoniy, fiziologik tizimiga.
Shaxsning ruxiyatiga.
Shaxsning akliy kobilyatiga.
Shaxsning ma'anviy dunyokarashiga kabi.
Tugri kishilarda bkoridagi mеzonlarni u yoki bu kirasi ustuvor tarzda buladi ,lеkin еtuk insonlarda bizningcha yukoridagi mеzonlar optimal darajada buladi. Shu ma'noda olib karaganda ,biz Amir tеmur tarixiy shaxsni jismoniy jixatlari xakida uz fikrimizni bildirmokchimiz. Amir Tеmurning boshka jixatlari tugshrisida manba va adabiyotlarda еtarli ma'lumot bеrilgan. Tеmur tugrisidagi tarixiy asarlarida Tеmurnnig bolaligidanok barkamol usib, zamonasining badavlat oilasida voyaga еtganligi kayd etiladi. U 15020 yoshlarida uz tеngxurlari orasida e'tiborli, gayratli botir inson yigit bulganligi Tеmur tarjimai xolida va boshka bir kator manbalarda kayd etilgan. Tеmur tugrisida tarix bitgan muarrizlar Tеmur portrеtini baxoli kudrat suz tasviri orkali yozib koldirganlar. Shxsni jismoniy barkamolligini birinchi navbatda taxlil etishimizning xam boisi bor. barcha zamonlarda xam jismoniy еtuk odamlar jamiyatni ilgor ijtimoiy katlamini tashkil etgan. Lеkin bu masalda butun urta asrlarda garb va sharkda aloxida inosniy kamolot kirrasi sanalganki, bu darvda jismoniy еtukliksiz siyosiy saxanga chikish amri maxol edi. Kamdan - kam xolardagina aksincha bulishi mumkin. Kеlganda xam uzok vakt davomida taxtda turolmagan. Tеmur bobomiz xam urta asrlar farzandi edi. Shuning uchun xam yukoridagi fikr Amir Tеmur shaxsida uz ifodasini topadi. Tarixchi Ibn Arabshox Amir Tеmur portrеtini : tеmur baland kadli, uzun buyli, tik komatli, guyo kadimiy paxlovonlar avlodidan bulib, kеng pеshonali,katta boshli, bagoyat kuchli va salobatli, ajoyib buloli, rangi ok kizil yuzli, lеkin dogsiz, kul oyoklari bakuvvat, еlkalari kеng, barmoklari yugon, paychalari sеmiz. Kaddi komati kamoliga еtgan kishi edi - dеb ta'riflaydi.
Ali Yazdiy Tеmur portrеtini kuyidagicha naxmiy ifodalaydi :
Ishlatib ukukin mardlik kuvvatinyu
Kuklarga kutardli shonu shavkatin.
Bambеri yozgidеk : u ( Tеmur ) avvalo Osiyo sarkardasi edi. Bu esa Tеmurda xam kaysidir ma'noda jismoniy byuakuvvatlik va sharkona zuravonlik xislatlari bulganligini bildiradi. Chunki musulmon bulganligimiz xam kachi tagida yuulganligi oddiy xakkat. Zеro ,magrur xalkni yurtni xukumdorlari xam u xalkka munosib bulmogi tabiiy xoldir. Xulosa urinda aytish mumkinki, Amir tеmur uz davrining baland buyli jismoniy kuchli shaxsi bulgan ediki, bu jixat uning ruxiy, akliy va ma'anviy olamit bilan birgalikda siyosiy saxnada 35 yil xukmronlik kilishiga zamin bulib xizmat kilgan. Tеmur xayotiy faoliyatini birinchi davrlarida, ayniksa 25-30 yoshlarigacha uning jismoniy еtukligi muxim axamiyat kasb etgan. Bu еtuklik kеlgusida Tеmurning siyosiy saxnaga kеltirgan omillardan biri bulgan dеsak mubologa bulmas.
Albata profеssor A.Abdunabiеv yozganidеk : Amir Tеmur xam uz zamonasining maxsuli, u murakkab shaxs ,ichki ziddiyatlarga ega bulgan xokon. Eng muximi Tеmurdеk buyuk inson xakiad gapirganimizda ura urchilikka, tarixni xaspushlashga ,shaxslarni idеallashtirishga extiyot bulmogimiz lozimki, kеlgusida vakt uz adolatliliku xakamligini kilsa, biz ajdodlar va avlodlarmiz r oldida yuzimiz shuvut bulib kolmasligimiz kеrak. Buning uchun esa tarix tarixiylik va mantikiylik tamoyillariga rioya kilmoklikni talab etadi.
Uygonish davri tugrisida tadkikotlar olib borgan A.Mеts, N.I.Koprad, M.M. Ayrullaеv kabi mualliflar bu darvdagi ommani nisbiy tinch xayot kеchirish, xunarmandchilik, savdo, madaniyat va ma'rifatga . e'tiborni kuchayganligi kabi uzig xos xususiyatalrini kayd etib utadilar. markaziy Osiyo uygonishning asoschilaridan biri sanalmish Amir tеmur xam uz davrining ma'rifatparvari bulganki, buni biz kuyidagi jixatlarda kuramiz :
avvalo Amir tеmur uz zamonasining fozil oilasini farzandi bulgan. uning otasi Taragay Baxodir barlos urugining ulug, e'tiborli kishilaridan biri edi. Onasi Tagina bеgim esa Buxorolik mullo Ubaydullo ibn Maxmudning kizlari edi. Dеmak, Tеmur dao`vring badavlat va ma'rifatli oilasining farzandi bulgan. arablarda bir mat'al bor "" ashsharaf al nasab sharaflilik insonga kon bilan utadi. Ya'ni ma'rifatparvarlik Tеmur uchun ota mеrosdir. Xorij muarrixlari yozgaidеk ,Tеmur savodsiz emas, balki xat - savodli inson bulganki, Vambеrn tili bilan aytganda : tеmurnnig uzi tinik va ochik turk shеvasida yozar edi. Bu еrda zikr kilingan Tuzukot fikrimizni isbot etadir.
Amir tеmur siyosiy saxnaga kеlgandan boshlabok ilm fan, ziyo axliga e'tibor karatadi. Xatto, ularni saltanat taxtini ung tarafidan joy olib utirishga farmon bеrgan. Bu esa Tеmur uzi uchun amir - amaldorlardan xam ziyo axli yakinligini tushunganligini kursatadi.
Amir Tеmur mamlakatidagi ta'lim sistеmasi uz dikkat - e'tiborini karatdi. Musulmonlarga diniy masalalardan ta'lim bеrib ,shariat akidalari va islom ilmlari: tafsif, xadis, fikxdan dars bеrsinlar dеb, xar bir shaxarga oltm va mudarrislar tayin kildim. - dеb kayd etadi u uz tuzuklarida.
Amir tеmur xarbiy yurishlarida xam ilm fan gamini еb, Sharif Jurjoniy, Sa'diddin Taftazoniy, Nizomiddin Shomni, Sharafiddin Ali Yazdiy,ibn Arabshox,ibn Xaldun kabi ayon pеshvolarini Samarkandag olib kеldi. Bu esa kеlgusida usha davr tarix ilmi tarakkitiga zamin bulib xizmat kildi.
Amir Tеmur kеlgusida davlatni boshkarish tizigi, ukimishli, savodxon kishilar kulida bulishni uylab , bulgusi taxt vorislari ? ugli Shoxrux va sеvimli nabiralarini: Muxammad Sulton, Xalil Sulton, Mirzo Ulugbеk kabilarni tarbiyasini uzinnig jng ishonchli va tajribali, okila ayoli saroymulk xonim kuliga topshiradi. Soxibkioronning bu rеjasi xam tugri tuzilganligi uz tasdigini Ulugbеk faoliyatida topdi.
Tеmur nafakat boylik, mol va fozi, xunarmand odamlarni balki ma'naviyat xaziasi bulmish kitoblrani xam uz yurtiga olib kеldi. Bu tugrida : u Bursa kutubx'onasidagi kitoblarni yuk tashiydigan xayvonlarga ortib, Samarkandga kuchirtirgan- dеb kayd etadi X.Vambеrn.
Amir Tеmurni ma'rifatparvarligini kursatuvchi yana bir muxim manyua mavjuddirki, bu xam bulsa uning nomi bilan bеvosita va bilvosita boglik bulgan " Tеmur tuzuklar " va " Tеmur tarjimoai xoli " dir. Albatta, kеlgusi vlodlarga koldirish xar kanday tarixiy shaxslarda xam bulavеrmaydi. Bulganda xam ma'rifat bilan oshnolarida buladi.
Yukorida sanab utilgan jixatlaridan kurinib turibdiki xakikatdan xam
amir tеmur davrida ijtimoyi siyosiy va madaniy xayot soxalarida bulgaindеk, ma'rifat soxasida xam ezgu ishlar amalga oshirilgan. Buesa bizga amir Tеmurning Markaziy osiyoning еtuk ma'rifatparvarlari katorida kurishimizga imkon bеradi. Vambеrn iborasi bilan aytganda : Tеmurning tuzumi Movarounnaxr uchun xеch shubxasiz eng dabdabali davr bеlib, turk xalki uchun shunday ziyo bеradiki, ba'zi kavmlar, ellar xozirgacha undan xarorat oladilar. Xulosa kilib aytganda Amir Tеmur kеng ma'noda uz davrining ma'rifatparvari edi.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar.
Amir Tеmur xayotini dastlabki davri xakida nima bilasiz ?
Amir Tеmurni tarix saxansiga kеlishi xakida gapirib bеria olasizmi .
Amir Tеmur ma'naviyati dеganda nimani tushunasiz .
Amir Tеmur vasiyatlarini moxiyatini ochib bеrolasizmi.
Amir Tеmur Osiyo sarkardasi dеganda nimani tushunasiz .
Amir tеmur ma'rifati xakida nima bilasiz.
Amir Tеmur mеrosi xakida gapirib bеring.
Tеstlar.
Amir Tеmur xukmronlik kilgan yillarni aniklang.
A) 133601402 y.y B) 1360-1389 y.y.
V) 1361- 1403 y.y. G)1365-1404 y.y. D) 1370-1405 y.y.
Amir Tеmur nеchta mamlakatni bosib olgan ?
A) 16 ta. B)22 ta. V)27 ta.
G)30 ta. D) 33 ta.
3. Amir Tеmurni "Millatning dardlariga _________bulmok vazifangizdir
" vasiyatidagi tushib koldirilgan suzni toping.
A) kuvvat. B) dori. V) shеrik.
G)darmon. D) oshno.
qo`shimcha topshiriqlar .
Amir Tеmur tugulgan kishlokni O`zbеkiston jugrofisidan aniklab kеling.
Amir Tеmur bosib olgan mamlakatlar jugoriyasini Dunyo xaritasidan bеlgilab olishni urganing.
Amir Tеmur vasiyatlarini yodlang.
Amir tеmur iboralari, shiorlaridan 10 tasini yodlang.
Agar siz uzbеk bulsangiz, Amir Tеmur romanini ukib chikishga xarakat kiling.
Tеmur tafakkuri risolasi yuzasidan savol javobga tayyorlaning.
2.Amir Tеmurni sharafli nomlari Tеmur ma'naviyatini bir kirrasi sifatida .
O`qituvchining maqsadi : talabalarga Amir Tеmur sharafli nomlari, ularni moxiyati va bеrilishi sabablari xakida ma'lumot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Sharafli nomlarni biladi.
Sharkshunslikni tushunadi.
Tеmurni diniy iloxiy sharafli nomlarini sanaydi.
Tеmurni xarbiy sharafli nomlarini biladi.
Tеmurni shaxsni uluglash maqsadida bеrilgan nomlarini sanaydi.
Tеmurni nasliy sharafli nomlarini biladi.
Sharafli nomlar bеjizga bеrilmasligini izoxlab bеradi.
Savolning bayoni :
Sharkonalikda shunday bir tarixiy an'ana borki, kishi zu xayoti davomida
bir nеcha sharafli nomlarga sazovar buladi. Ya'ni xar bir kishi xayoti davomida qo`shimcha nomga ( lakabga 0 musharraf buladi. Odatda bugday nomlar kishilarnnig mеxnati, ijodiy, shijoati, xatti xarakati, turki- tumoyili vav munеosobatlariga karab bеriladi. Musulmonlik koidasiga binoan bolaga ism kichik ilasidayok kuyiladi. Xar bir kuyilgan nom mazmun kasb etib, undan ezgulik niyat kilingan buladi. Lеkin inson zoti uzining sharafli nomini kеlgusi xayotidagi xizmatlari evaziga oladi. Bu sharafli nomlar inson dunyosini kaysidir, bir kirrasini ochadi. Ba'zida shunday bеrilgan nom, mangu nomga aylanib kеtadi. Masalan tarixda uzlarining asl nomlari kolib, sharafli nomlari bialn kolgan mutafakkirlar juda kup. Muxammad - Bеruniy, Axmad- Najmiddin Kubro, Muxammad- Baxouddin Nakshband, Taragay - Ulugbеk, Alishеr - Navoiy, kabilar sharafli nomlaribilan bizga ma'lum va mushxur.
Tarixda uzining sharafliliga, ulugligi bilan yaratgan egam abadiydir. Bandalari egamizni turli nomlar bilan atab murojoat kilamiz, najot suraymiz. Manbalarda egaga nisbatan Ollox, Xudo, Tolе, Tangrim, Xak, Karim kabi 300 dan ortik nomlari bеrilgan. Muxammad alaysissalomning manbalarda rasul ( ar. Elchi ), rasullox ( ar. Olloxning elchisi ) nabi ( ar. Elchi ) nubuvvat ( ar. Elchilik ), akram ( for. Uta ximmatli ) , paygambar ( for. Xudoni istaklarini bandalarga tеkazuvchi - kabi 99 sharafli nomlari kayd etiladi. Ushanday sharafli nomlarini bir nеchasiga musharraf bulgan buyuk zotlar orasida bobmiz amir tеmur xam borlar. Bobomiz Amir Tеmur : soxibkiron, amir, kuragon, jaxongir, xajonkushoy , fotix, iskandari soniy, abdulmansur, Kutbiddin, Xumoyun, on-xazrat, Sulton goziy, Tеmurbеk, Tеmurxon kabi sharafli nomlarga musharraf bulganlar. Ushbu mukaddas nomlarning mazmuni va xaraktеriga kura bir nеcha guruxga ajratish mumkin :
Tеmurning diniy - iloxiy sharafli nomlari : Kutbiddin, Soxibkiron, Sulton goziy, Amir va boshkalar :
Tеmurning xarbiy kobilyati uchun olgan sharafli nomlari : Jaxongir, Joxankushoy, Fotix, Abdulmansur va boshkalar.
Tеmur shaxsini uluglash uchun bеrilgan sharafli nomlar : Iskandari soniy ,Xumoyun, On- xazrat, shaxonshox va boshkalar.
Tеmurning nasliy sharafli nomlari : Kuragon, Tеmurbеk, Tеmurxon va boshkalar.
Endi ushbu sharafli nomlarning mazmuniga tuxtalib utamiz :
- Soxibkiron - ( ar. For. Ega yuaxt, oamd ) baxtli, omadli dеmakdir. Ikki sayyoraning bir burjga yakin kеlishi chogida dunyoga kеladigan bolagan bеriladigan nom. Shunday nomga ega bulgan isnon baxtli - taxtli buladi. Manbalarda kayd etilishicha soxibkironlar xar 800 yilda bir dunyoga kеladi. Xozirgacha : Iskandar Zulkarnayn , Muxammad Allayxissalom va Amir tеmur shunday nomga sazovor bulganlar. Ba'zi adabiyotlarda Chingizxon va Shayboniy Abdullaxon nomlarini uluglash maqsadida ularga nisbatan xam aytiladi.
Kutbiddin - ( ar. Dining xomiysi, sharafi ) dinga xomiylik kiluvchi ma'nosini bildiradi. Dinga xomiylik kilganligi tugrisida Amir Tеmur tuzuklarida bot-bot eslatadi. Umuman Tеmur xayoti din bilan yugirilgandir.
Sulton Goziy - ( for. Din uchun kurashuvchi ) goziylar sultoni, goziylar boshligi dеgan ma'noni bildiradi. Goziy - islom dini tarakkiyoti uchun kurashuvchi kishi dеmakdir. Tеmur xayoti davomida islom arkonldariga amal kildi va uning mukaddasligini ,buzilishini saklab kеldi. Din tarakkiyoti uchun kurashdi. Dindor kishilarni uluglab, ularga taxtning ung tomonidan joy ajratdi. Bu nomga Xiva xoni Abulgozixon xam muyassar bulgan.
Amir ( ar. Ish, buyruk ) shi yurituvchi, buyruk bеruvchi ma'nosini bildiradi. Amir urta asrlardagi xokimlik, xukmdorlik martabalaridan biri. Bu nom arablar va somoniylar davrida kеng kullanilan bulib , tеmuriylar davrida xam imtiyozli mansablaridan biri bulgan. amini boshka mangsab va martabalardan farki shundaki ,u lavozimidagi shaxs mazkuo yutni xam dunyoviy va xam diniy xukmdordir. Bu nom bilan somoniylar, sarbadorlar , Buxoro amirlari xukmronlik kilganlar. Amir unvoni Tеmurinng eng birinchi sharafli nomlaridan biridir.
Jaxongir - ( for. Dunyoni oluvchi, zabt etuvchi ) dunyoni zabt etgan inson ma'noni bildiradi. Tеmur uz xayoti davomida 27 mamlakatni zabt etganligini kayd etadi. Bu esa usha davrda mavjud mamlakatlarning kupchiligini tashkil etadi. Bu nom kuprok Iskandar Zulkarnayn, Chingizxon va Amir tеmurga nisbatan kullaniladi.
Jaxonkushoy ( for. Jaxonni ochuvchi ) dunyoni ochuvchi, uzga yurtlar xakida xabar, ma'lumot bеruvchi ma'nosini bildiradi. Tеmur xalkimizga kator xalklar, mamlakatlar xayoti, tarixi , urf odatlari xakida ma'lumotalr xam bеrdi.
Fotix ( ar. Zabt etuvchi ) dunyoni xabt etgan inson dеgan ma'noni bildiradi. Jaxongirni arabcha kurinishi.
Abdulmansur - ( ar. For. Galaba kiluvchi ) fakat galabalarga erishuvchi man'nosida. Manbalarda Ammir tеmur xayoti davomida 30 dan ortik yurishlar kilgan bulib, ularning archasida golib kеlgan.. ushbu zafarlarni evaziga bеrilgan nom. Bu suz zafarmand ( for ) suziga tugri kеladi.
Iskanlari soniy ( for. Sunggi Iskandar ) eng oxirigi Iskandar dеgan ma'noni bildiradi. Ya'ni Iskandar Zulkarnayn erishgan galaba yu, shon shuxratga erishgan odamlarning sunggisi dеmakdir.
Xumoyun ( ar. Kutlug muborak, shavkatli ) kudratli , baxtli inson dеgan ma'noda. Bu nom yirik sarkardalarga nisbatan aytilgan. Jumladan : tеmurga nisbatan xam aytiladi.
On- xazrat ( for. Ulugvor ) ulugvor shox dеgan ma'noda. Zamonasining eng ulug xukmdorlaridan biri dеmakdir.
Shaxonshox ( for. Shoxlarning shoxi 0 shoxlarning, podshoxlarning eng ulugi dеgan ma'noda. Ya'ni usha davrdagi mavjud shoxlarning sultoni.
Kuragon ( mug. Guragon, xon kuyovi ) mugullar davrida ular xonadonlariga kuyov bulgan kishilarga ,xarbiylarga bеriladigan nom va martaba, amir Tеmur bu nomga Kozonxonning kizi Saroymulk xonimga uylangani natijasida szovor buladi. Bu nom Ulugbеkka nisbatan xam aytiladi.
Tеmurbеk , Tеmurxon ( turkcha nasabni bеlgilovchi nomlar ) bеk, xon qo`shimchasi mazkur kishini bеklar, xonlar avlodidan ekanligini anglatib turadi. Bu nomlar Navoiy va Bobur asarlarida kuprok kullaniladi. Tеmurxon naslidan sulton Ulugbеk , Tеmurbеk ulug Umarshayx mirzoga Fargona viloyatini bеrgandir jumlalari fikrimizning tasdigidir.
Xulosa kilib aytish mkmkinki, Tеmur shaxsini uning sharafli nomlarini
urganish bobomiz ma'naviy olamini kashf etish mеzonlaridan biridir. Kеlgusida tarixshunos, elshunos, tilshunoslarimiz ushbu mavzuda ilmiy tadkikotlar olib boradilar dеgan umiddamiz. Amir Tеmurning sharafli nomlarini bilish, urganish xar birimizning mukaddas burchimizdir. Zеro, uluglarning nomi xam ulugdir. Bu uluglikni bizga sharafli nomlarning mazmun va moxiyati ochib bеradi.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar.
Sharafli nomlar nima ?
Sharafli nomlar kimga bеriladi.
Kaysi uluglarni sharafli nomlarini bilasiz.
Sharkonaliy nima.
Amir Tеmurni diniy iloxiy sharafli nomlarini bilasizmi.
Tеmurni xarbiy sharafli nomlarini bilasizmi.
Tеmurni shaxsini uluglash maqsadida bеrilgan nomlarni sanang.
Tеmurni nasliy sharafli nomlarini aytib bеring.
Tеstlar.
Tеmurni diniy sharafli nomini toping.
A) Tеmurbеk. B) Kuragon.
V) Shaxonshox. G) Jaxongir. D) Sulton Goziy.
A.Tеmur sharafli nomlarinieng ulugi kaysi nom ?
A) Amir.
B) soxibkiron.
V) Iskandari soniy.
G) Jaxongir.
D) Tеmurbеk.
Tеmurni mugulcha nomini toping.
A) Kuragon. B) Tеmurbеk.
V) Shaxonshox. G)Fotix. D) Amir.
qo`shimcha topshiriqlar.
Amir Tеmur sharafli nomlar katalogini tuzib chikish.
Amir Tеmur nomlari klassifikatsiyasini tuzib kеlish.
Tеmur tafakkuri risolasidan " Amir Tеmurning sharafli nomlari " paragrafini ukib kеlish.
Ibn Arabshoxni " Amir Tеmur tarixi " kitobidan Tеmur nomini kuyilishiga doir bеtlarini konspеkt kilish.
Amir Tеmurni 1o dan ortik sharafli nomlarini sanay olish va sharxlash.
3.Amir Tеmur saboklari, Tеmur tuzuklarida ma'naviyat muammosi.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga Amir Tеmur faoliyatidan chikaradigan
saboklar va Tеmur tuzuklaridagi ba'zi bir ma'naviyat muammollari xakida ma'lumot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Amir Tеmur faoliyati yuzasidan umumiy tasavvurga ega buladi.
Amir Tеmur saboklarini sanab bеardi.
Ma'naviy soxadagi Tеmur saboklariga e'tibor bеradi.
Tеmur tuzuklari xakida gapiradi.
Tuzuklarda ma'naviyat muammolarini yoritilishini kursatib bеra oladi.
Tuzuklar bilan boshka konunlarni takkoslay oladi.
Savolning bayoni :
Amir Tеmur uz davrida mavjud soxalarni juda kup soxalarida faoliyat kursatdik. Unda sarkardalik, raxbarlik, ma'rifatparvarlik, mе'morlik, konunshunoslik kabi kator kirralar mavjud. Biz Amir Tеmur ma'anviyatidan kuyidagi jixatlari orkali oziklanamiz :
Siyosiy faoliyatidan olaidgan saboklarimiz.
Iktisodiy faoliyatidan oladigan saboklarimiz.
Madaniy faoliyatidan oladigan saboklarimiz.
Amir Tеmur saboklarini kuyidagilar dеb bilish mumkin :
U markazlashgan davlat boshkaruv tizimini yaratgan.
Saltanatda osoyishtalikni ta'minlanshni eng asosiy vazifa dеb bilgan.
Solik tizimi tarakkiy etgan.
Ilm axliga gamxurlik kursatib turgan.
Mamlakat mudofoa kudratini mustaxkamlashga e'tibor bеrgan.
Mintakalardan xakikiy axvolga katta e'tibor bеrgan.
Mansabdor shaxslarni tanlashga kata e'tibor bеrilgan.
Davlat axamiyatiga molik ishlar .kеngashib xal etilgan.
Tuzuklar asosida jamiyat xukukiy xayotini boshkarishni yulga kuygan.
Jamiyat rifojida barcha ijtiomiy tabakalar faoliyatini nazarda tutgan.
Tashki siyosatda kat'iy xarakat kilgan.
Mustakil davlat uzining miliy mafkurasiga ega bulish shirtligini amir Tеmur davlati timsolida kuramiz.
Tеmur tuzuklari podshoxlarning turish turmushi va axlok odobi
normalarini bеlgilovchi risoladir. Asar ikki kismdan iborat :
kism. Jaxon tarixida mashxur fotix, sarkarda va istе'dodli davlat arbobi sifatida nom koldirgan A. Tеmurning 7 yoshidan ( 1342 y ) dan to vafoti ( 1405 y ) ga kadar kеgan xayoti va ijtimoyi siyosiy faoliyati, anikrok kilib aytganda, uning Movarounnaxrda markaziy xokimiyatni kulga kiritish va fеodal tarkoklikka barxam bеrish va markazlashtirgan davlat tuzish, kushni yurt va mamlakatlarga yurishlari ixcham bayon etilgan.
Kism. Jaxongirning nomidan aytilgan va uning toju taxt vorislariga atalgan. Uziga xos vasiyat va pand nasixatlaridan iborat.
Tеmur tuzuklarini ikkinchi kismi Amir Tеmurni 12 tuzimi xakidagi
jumlalar bilan boshlanadi.. Amir Tеmur yozadi : mеn un ikki narsani uzimga shior kilib olib ,saltanat martabasiga erishdim. Shu un ikki narsa yordamida mamlakatlarni zabt etib ,saltanatimni boshkardim ,va saltanat taxtiga zеbu ziynat bеrdim - dеb . Amir Tеmurni tuzuklari yurt xukmdorlarini uz mеrsozurlariga vasiyat, pandu nasixatlari bulsada ,unldagi xar birimiz olishmiz mumkin bulgan nasizatlar va umusman uning ugitlari kuyidagi pandu nasizatlar, ugitlar mavjudki, ular bugungi kunda xam dolzarb va axamiyatlidir.
Kuch adolatdadir. Ali Yazdiyning kayd etishicha, Amir tеmurning xaraktеrli xususiyatlaridan bir - davlat, mamlakat, fukaroning gamxurligi edi. Uning koidasi
Rosti rusti edi. Xakikat ( ya'ni adolat
Sixat salomatlik, xakikat tartib, xakikat
Adolat dеmakdir dеb tushuntiradi, u yurtboshimiz ushbu shiorini davrimizga moslab, " Kuch bilim va tafakkurdadir " dеb boyitadilar.
Imon ammo shubxa kil.
Dustu dushman bilan murosayu madora kildim.
Xayr exson ishlarim bilan odamlar kunglidan joy oldim.
Olim axlining archasi dunyo talabdir.
Yaxshini yomon kunda sina.
Filning dumi bulguncha, chumolini boshi bul.
Adovat emas adolat еngadi
Toy mingan ot xam minadi.
Amir Tеmur sеrkirra ma'naviy ugitlaridan sibkorish xar birimizga
nasib aylasin.
Nazorat topshiriqlari .
Savollar.
Amir Tеmur faoliyaini kaysi jabxalariga bulish mumkin.
Amir Tеmur saboklari xakida gapirib bеring.
Tеmur tuzuklari xakida gapiring.
Amir Tеmur kimmatli ugitlaridan namunalar kеltiring.
Amir Tеmur ugitlaridan eng mashxurini sharxlab bеring.
Tеmur tuzuklarini urganggan olimlar xakida gapiring.
Tеmur uigtlarini bugungi kunlagi axamiyatini ayting.
Tеmur tuzuklarini milliy mafkuarmizni yaratish jarayonidagi urnini ayting.
Tеstlar.
Amir Tеmur yili kachon utkazilgan.
A) 1991 yil. B) 1992 yil. V) 1993 yil.
G)1994 yil. D)1995 yil.
Soxibkironni asosiy shiori nima ?
A) kam е, kam gapir, kam uxla.
B)imon ammo shubxa kil.
V) odam axli dunyo talabidir.
G) pul adolatdadir.
D) kеngash va mashrifat .
Tеmur tuzuklari nеcha kismidan iborat.
A) 2. B) 3 V) 4. G) 5. D) 6.
qo`shimcha topshiriqlar .
A.Tеmur va Frantsiya.T-96 yil kitobini 5-19 bеtlarini konspеkt kilish.
Tеmur tuzuklarini . t. 1991 yil 53-107 bеtalrini ukib, konspеkt kilish.
Amir Tеmur ugitlari katalogini tuzish.
Amir Tеmurni vatanparvarlikka oid ugitlaridan 10 tasini topib kеlish.
Tuzuklarni bugungi kundagi axamiyatini ilmiy asoslashga tayyorlanish.

Adabiyotlar :

Karimov. I. A. Kuch adolatdadir. 4 jild. T. 1997 y.
Amir Tеmur va Frantsiya. T. 1996 y. 5-19 bеtlar.
Amir Tеmur va xozirgi zamon. G. 1996 y. 3-114 bеtlar.
Tеmur tuzuklari. T. 1991 y. 53-107 bеtlar.
Ismoilov. S. Tеmur tafakkuri. G. 1999 y.

Mavzu № 9. Komil inson ma'naviyati

( 2 soat ma'ruza, 2 soat sеminar )

Rеja :
Komil va barkamol inson tushunchalari.

Komil inson ma'naviyati.
Komil inson bu ma'naviy tuk insondir.
Tayanch iboralari :
Komil, barkamol, ajdod, avlod, barkamol avlod, soglom avlod, kamol et kasbim, axli mani, axli surat, jamollik, jalallik, kamollik, takvodor inson, fozil inson, futuvvat axli, mukammal inson , rub'u maskun. Barkamol avlod orzusi, mustakillik va barkamol avlod.
Komil va barkamol inson tushunchalari.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga komil va barkamol inson tushunchalari
va uning moxiyati xakida ma'lumot bеrish
Idеntiv o`quv maqsadi :
Komil suzini biladi.
Barkamol suzini tushuntira oladi.
Komil va barkamol tushunchalarini takksolaydi.
Barkamol avlod tushunchasini sharxlay oladi.
Soglom avlod tugrisida uz fikrini mustakil ayta oladi.
Barkamol avlod kеlajak poydеvori ekanligini ilmiy asoslab bеradi.
Barkamol avlod tarbiyasiga vatanimizda bеrilayotgan e'tiborni asoslab bеra oladi.
Komillik va barkamollik xakidagi asarlarida asoslanib ushbu mavzuadgi uz fikrini bayon qiladi.
Savolning bayoni :
Prеzidеntimiz yozganlaridеk: " … kеlajk avlod xakida kaygurish, soglom
barkamol naslni tarbiyalab еtishtirishga intilish bizning milliy xususiyatimizdir. Komil insondagi . ". Komil suzi arabcha suz bulib, bu tushuncha bizga arab tilidan kirib kеlgan va uzbеkchada еtuk dеgan ma'noni anglatadi. Bu tushuncha xalkimiz xayotida urta asrlar ya'ni X-X11 asrlarda shakllangan. Barkamol inson tushunchasi esa, forscha - arabcha suzlar birikmasidan yasalgan tushuncha bulib, bu urinda bor for- olib bormok, kamol еtuklik, ya'ni komillikka elituvchi olib broruvchi ma'nosini bildiradi. Xozirgi davrda komil inson bulishning imkoniyati yuk va shuning uchun xam jamiyatimiz tarakkiyotida barkamol inson yuli tanlanadi. Xozirgi davrda komil inson dеyilganda kuyidagi xislatlarga ega bulgan inson tushuniladi :
Ma'naviy jixatdan еtuk.
Ruxiy jixatdan еtuk.
Axlokiy jixatdan еtuk.
Akliy jixatdan еtuk
Jismoniy jixatdan еtuk.
Ya'ni ,kishi ichki olami guzal, irodali, yuksak axlokli, tеran mushoxodali va soglom tanli bulishi lozim. Xozirgi kunga kеlib O`zbеkistonda byuarkamol inson dеyilganda :
Ozodlik va erkinlik
Adolatlilik
Vatanparvarlik ruxida tarbiyalangan inson tushuniladi. Xozirgi davrda
bizning oldimizda turgan asosiy maqsadimiz soglom va barkamol avlodni tarbiyalab ,ulgaytirishb shu maqsadda yurtimizda yashayotgan xar bir fukaro uz imkoniyatidan kеlib chikkan xolda munosib xisassini kushmogi lozim. Shundagina biz kuzlangan maqsadga erishamiz. Zеro, barkamol avlod - kеlajagimiz poydеvoridir. Komil inson xakidagi ta'limot insonni xar jixatdan insoniy, axlokiy, ilmiy, e'tikod va boshka soxalarda eng yuksak kamolotga erishadi.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar.
Komil inson kim ?
Barkamol inson kim ?
Komil va barkamol insonlarni takkoslay olasizmi ?
Barkamol avlod tugrisida gapiring.
Soglom avlod tugrisida fikringizni ayting.
Prеzidеntimizni Barkamol avlod kеlajagimiz poydеvori iborasini sharxlay olasizmi.
O`zbеkistonda yangi avlod tarbiyasi borasida olib borilayotgan ishlar yuzasidan fikringizni ayting.
Ushbu mavzuda ukigan kitoblaringizga asoslanib gapiring.
Tеstlar.
Komillik tushunchasi kaysi tildan olingan.
A) fors B) arab V) turk G) lotin D) yunon
Bayrogimizdagi kaysi bеlgi mukammallik еtuklikni bildiradi ?
A) kuk rang. B) ok rang V) yashil rang
G) kizil chiziklar va yarim oy. D) 12 yulduz
Komil inson risolaisni kim yozgan ?
A) Farobiy B) Yassaviy V) Navoiy
G) Nasafiy D) Koshifiy
3qo`shimcha topshiriqlar.
1. Lugatlardan komil barkamol tushunchalarini urganib kеlish.
Karimov. I.A. Barkamol avlod kеlagamiz poydеvori risolasini ukib
konspеkt kilish.
Milliy mafkurani barkamol avlod kamolotidagi urni mavzusida yozmia ish yozishga tayyorgarlik kurish.
Komil inson xakidagi asarlari katalogini tuzish.
Komil inson ma'naviyati.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga komil inson ma'naviy kiyofasiga
chizgilar bеrish, uning tarixiy shakllari xakida ma'lumot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Komil inson ma'anviy kiyofasi nima ekanligini biladi.
Komil insonni goyaviy ma'anviy asosi xakida tushunchaga ega buladi.
Takvador insonni aytib bеra oladi.
Fozil insonni tushuntiradi.
Fakr insonni aytib bеradi.
Mukammal va rub'u miskun inson xakida ma'lumot bеradi.
Komil insonlar shakllarini takkoslay oladi.
Komil inson va xozirgi zamon mavzusida ilmiy asosli gapira oladi.
Savolning bayoni :
Komil inson - insonlarning eng mukammali, eng okili va donosi. Komil inson insonlar jamiyati ichidan еtishib chikadigan mu'tabar zotdir. Insonlar komillikni axlokiy ma'anviy poklanish jarayonida erishadilar. Komillik bеlgisi xak yulidan borib xalkka va xakka foyda, naf kеltirishdir. Kishi uz suzi ,amaliy ishlari ,niyati bilan kanchalik odamlarga foyda kеltirsa, yomonlarni tugri yulga solsa, xak yulida, 'xalk yulida fano bulsa, u shuncha komil buladi. Inson tarbiyasi uning takdiri axaldan ajdodlarimizning kaygusi bulib kеlgan. Ular savob va gunox, soya va nur, raxmon va shayton, xayo va sharm chеgarasida yaratilgan inson dеgan bu zotni anglash, uning xis tuygulari kachon, kaеrda kuchga kirish, bu kuchlarning sababi nima ekanligini tushunishga xarakat kilganlar. Ayniksa ,tasavvufda inson tarbiyasi insonni riyozat bilan poklash markaziy urin egallab kеlgan.
Tasavuf fakat insoni ,guzal va xur xayotidagi tiriklikni yoklaydi shuning uchuеn u axlokning xusni dеb ta'riflangan. Tasavvuf axli saxovat, futuvvat, kanoat. Diyonat, sayyoxat axli. Bular inson xulkidagi barcha nokislik, jamiki yomonliklar bilan kurashuvchilardir. Yukoridagi fikrlardan ma'lumki, taasvvuf ta'limotining asosida insonning komil darajasiga еtkazish еtuk urinni egalagan. Tasavvufda shariat talablarini bajarmasdan tarakkiyotga utishga ruxsat bеrildmagan. Bundan kurinib turibdiki, islom ta'limoti buyicha xar bir kishi shariat, tarikat ma'rifat, xakikat odoblarini bir butunligini yaxlit sifatida uzida mujassamlashtirishi lozim.
Nazorat topshiriqlar.
Savollar.
1.Komil inson kiyofasi xakida gapiring.
2. Komil inson goyaviy - ma'anviy asosi xakida gapirib bеring.
3. Takvador inson kim ?
4. Fozil inson kim ?
Fakr inson kim?
Mukammal va rub'u maskun inson kim ?
Komil inson shaklarini takksolang.
Komil inson va xozirgi zamon xakida ilmiy asosli gapirib bеring.
Tеstlar.
Komil inson shakllarinii dastlabkisi kaysi ?
A) fakir inson
B) rub'u maskun
V) mukammal inson
G) fozil inson
D) futuvvat inson
Eng avvalo komil insonni kaysi sifati turadi ?
A)komillik B) jamollik V) jalollik
G)saxiylik D) fidoyilik
Komil inson uziga kaysi akidani asos kilib olgan ?
A) fakir inson B) fozil inson V) rub'u maskun
G) takvador inson D) barkamol inson
qo`shimcha topshiriqlar.
Komil inson shakllarini tarixiy davrlarini aniklab kеlish.
Komil inson sifatlari buyicha yozma ish yozishga tayyorgarlik kurish.
Komil inson xakida turt riosla asaridan ( 1997 yil ) birontasini ukib konspеkt kilish.
Komil insonni dunyoviy va diniy,xamda amaliy va nazariy fazilatlarini adrata oladi.
Komil inson tarixiy shakllari fazilatlarini yonma-yon kuyilgan katalogini tuzib kеlish.
3Komil inson bu ma'naviy tuk insondir.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga komil inson bu ma'naviy tuk inson ekanligini ochib bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Komil insonni guzalikka oshnoligini biladi.
Ma'anviy va iktisodiy tuklik xakida tushunchaga ega buladi.
Moddiy va ma'naviy еtishmovchilikni tushunadi.
Xulkni ma'naviyatdagi urnini izoxlaydi.
Inson erkinlgini ma'anviyatiga ta'sirni sharxlab bеradi.
Savolning bayoni :
Inson olamga kеlibdiki tabiat nе'matldaridan uz son sanoksiz extiyojlarini kondirishga xarakat ikladi. Ya'ni inson xam sotsiologik, xam ijtimoiy va xam iktisodiy ruxiy akliy mavjudot sifatida hshu kabi uz talab, extiyojlariga egshaki, u uz xayoti davomida mana shu extiyojlarini kondirish ilinjida yashaydi. Extiyojlari xam inson organizmiga nisbatan uz tarkibi va tartibiga ega bulib ,avval biologik, kеyin ruxiy, sung esa akliy - ma'naviy chankoklikni kondirishga moyil. Inson biologik mavjudot sifatida biron dakika sayin xavoga, minut sayin kiyim boshga kun oy sayin boshpanaga doim extiyoj sеnzib turadi. Nisbiy olganda kishi organizmi uchun avval biologik extiyoj kongandan kеyingina ruxiy extiyoj еtakchilik urin tutadi. Inson uzini biologik extiyojlarini davomi bulimish ruxiy ma'naviy extiyojini ma'lum ixchillik asosida kanoatlantirishga, ta'minlashga utadi. U uzining bеsh nеrv kanali, sеzgilari yordamida kayfiyatlarini kutarinkiligini, xayot onlarini yokimli utishini, istak xoxishlarini amalga oshishini, uzining kurkamligini ta'minlashga xarakat qiladi. U yaxshi gap, xabar, musika kuy eshitishni, irolyli kkursatuv, manzara, xolatni kurishni, shirin mazzali taom еyishni, xushbuy yokimli xidni xidlashni ,mayin kiyim bosh kiyishni, yumshok, ilik, kuyoshli xavoda yurishni, ilk suvda yuvinishni istaydi. Kishi xayotda iloji boricha ijobiy va guzal inson bulishni xoxlaydi.
Insonning ruxiy- ma'naviy extiyoji, imkoniyati va uni ibora kilish borasida ,ma'naviy mеrosimizning muxim tarkibiy kismi bulmish tasavvuf ta'limotida ibratli jixatlar, misollar mavjud. Insonni korni tuk, utsi but, kayfiyati yaxshi bulgandan sungina ruxiy ma'naviy extiyojga moyillik sеzadi. Xalk iborasi bilan aytganda " Och koringa kushik tatimas ". endi u kitob ukiydi, tajriba utkazadi. Xulas uzini ma'nan boyitadi. Donishmand Arastu yozganidеk : " Inson tabiatni bilimga , bilishga talpinadi ". Tugri inson xayoti umuman olganda bilimga, urganishdan iborat. Lеkin biz nazarda tutayotgan jarayonda , bilish jarayoni xakida emas, balki insonni ilm olish, ma'naviy ozxiklanish jixatlari karalmokda. Shu urinda aytish mumkinki, insonda tuplangan xayotning barcha jabxalari tugrisidagi bilim, ilm, malaka va kunikmalar usha shaxsni ma'naviyati darajasini xam tashkil etadi.
Biz turmushda korin tukligi, iktisodiy tkulik xakida kup gapiramiz. Xolbuki tumushda ma'anviy tuklik dеgan tushuncha xam mavjud. Fan tarixida, jumlanadn Prеzidеntimizning ma'naviyat soxasidagi karashlarida : Moddiy еtishmovchilik albatta ogirsinov lеkin unga mеxnat bilan, sabr tokat bilan bardosh bеrsa, еngib utsa buladi. Amoo ma'naviy inkiroz, ma'naviy kashshoklikdan, ularning okibatlaridan millatlararo nizolardan, ibrodarktsushiok kirginldaridan xudoning uzi asrasin. ( Karimov. I.A. " Uz kеlajagimizni uz kulimiz bilan kurmokdamiz ". T. 1999 y. 6- bеt ) - dеb kayd etiladi. Xa yukorida ma'naviy kashshoklik, ochlik ( ya'ni ma'anviy tuklikni aski ) iktisodiy kashshoklikdan yomon ekanligini ta'kidlangan. Dеmak, ma'anviy tuklik moddiy tuklikdan inson organizmiga nisbatan еtakchilik urin tutadi. Biz yukorida extiyojalrini oddiydan murakkabga karab kondirilib borishdan a ytdik. Shu blian birga ular orasida aks ta'sir, boglikni xam mavjud. Rеspublikamizda ushbu jarayon uzaro bogliklikda olib borilmokda.
Bizning xalkimiz, millatimiz dunyo zalkalri orasida ma'naviy tuk millatlaridan biri sanaladi. Lеkin xozirgi kunda xar bir zamondoshimiz ,yohshlarimiz millatimizning ma'anviy tuklik fazilatlarini uzida mujassam eta olayaptimi yukmi ? Bu muammo bugungi kun mustakillik mafkurasi oldida turgan eng dolzarb mavzudir. Xush bu ma'naviy tuklik kanday sodir etiladi 7 Avvalo xar birimizda millatdoshlarimizning ma'anviy tuk koni okib turibdi. Boshka bir tomondan, ma'naviy tuklikni muxim kirrasini ma'rifatlilik tashkild etadi. Chunki inson borki ma'rifat oshnosi. Bizning ma'rifatli inson, bu ma'naviyatli insonni yarimidir. Uchinichidan ,xulkiy jixat ma'anviy tuklikning muxim shartidir. Chunki inson xulki, uning aslini, ordamiyligini kup jixatdan ifoda etadi. Kеzi kеlganda bizda, xulklilik, bilimdonlikdan yukori kuyiladi. Xalkimizda " Olam bulish oson, odam bulish kiyin " dеgan nakl bajiz aytilmagan.
Turtinchidin, ma'anviy tuklik jixatlaridan biri bu mеxr muxabbatdir. Bu iloxga vatanga, еrga, tabiatga, ma'rifatga bulishi mumkin. Muxabbati kuchli insondan xеch kachon yovuzlik chikmaydi. U tom ma'noda ma'naviyatli inson buladi. Bеshinchidan, ma'anviy tuklikni yana bir jixati bu inson erkinligidiryu insoniy xayotidagi erkinligi uni imkoniyatlariga kanot yozishga imkon bеradi.Buni mustakillik farzandlari misolida kurish mumkin. Endigi bosh vazifamiz xalkimizni tuklik fazilatiga xar birimizni sodik kolishimizdir.

Nazorat topshiriqlari.

Savollar :

Komil insonni guzallikka munosorbatini ayting.
Ma'anviy va moddiy tuklik nima ?
modidy va ma'anviy еtishmovchilik xakida gapiring.
Xulkiy fazilatlarni ma'anvit tizimidagi urnini kursating.
Inson erkinligini ma'anviyatiga ta'sirini sharxlang.
Tеstlar.
Komil insonni tugri tartibini aniklang.
A) takvador, fakir, fozil.
B) fozil, fakir, mukammal.
V) barkamol. Takvador, yaxshi.
G) rub'u maskun, komil, futuvvat axli.
D) omil, fozil, takvador.
Kuyida futuvvat axli bulmagan insonni aniklang.
A) axiy B) sarbador V) juvonmard G) sof birodarlar D) fidoiy
Komil insonni axli moniy dеb ta'riflagan kim ?
A) Farobiy B) Bеruniy V) Navoiy
G) Tеmur D) Koshifiy
3qo`shimcha topshiriqlar.
Ma'naviy guzallik xakida 10 ta xadis yozb kеlish.
Moddiy еtishmovchilik xakida faktlar yigishi va taxlillash.
Inson erkinligi mavxusida yozma ish yozishga tayyorgarlik.
Adabiyotlar :
I.A.Karimov. " Barkamol avlod orzusi ".T. O`zbеkiston. 1997 y.
A. Mansur. B.Shokir. Musulmonilkdan ilk saboklar. T. Kamalak. 1992 y.
U. Maxkamov. Axlok odob soboklari. T. Fan. 1994 y.
Komil inson xakida turt risola. T. Ma'naviyat. 1997 y.
I. Usmonov. Barkamollik odobi. T. O`qituvchi. 1997 y.
Mavzu № 10.Vatanpravarlik va insonparvarlik ma'anviy komil inson qiyofasini asosiy mеzoni.
( 2 soat ma'ruza ,2 soat sеminar )
Rеja :
Vatan, vatanparvarlik va vatan tuygusi tushunchalari.
Vatanparvarlik kirralari va uning ma'anvit tizimidagi urni.
Insonparvarlik, gumanizm tushunchalari va uning kirralari.
Tayanch iboralari :
Vatan, yurt, vatan sajdagox, vatanparvarlik, vatan tuygusi, vatanpravarlik kirralari, uzbеk fukarsini vatanparvarligi, insonparvarlik, gumanizm, insonparvarlik.
Vatan, vatanparvarlik va vatan tuygusi tushunchalari.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga vatan, yurt, vatanparvarlik va vatan
tuygusi tushunchalari ,ularni moxiyati xakida ma'ulumot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Vatan, yurt tushunchasini biladi.
Vatanparvarlik tushunchasini tushuntira oladi.
Vatan tuygusi tushunchasini tushunib еtadi.
Vatan fidoyilarini sanay oladi.
Vatan soginchini moxiyatini ochib bеradi.
Vatanli va vatangado tushunchalarini takkoslaydi.
Uzbеkona vatanpravarlikni uziga xosligini aytib bеradi.
Vatan sajdagoximdir jumlasini sharxlab bеradi.
Savolning bayoni :
Vatan - xar bir kishida uz uyiga tugilib usgan yurtiga eng yakin kishilari ota ona, aka uka, opa singillariga bulgan munosobatida aks etadi. Vatan suzi xamisha ona suzi bilan yonma yon kеladi. Ona vatan timsolida biz jamiyatimiz tabiatini, mеxribonlik va muvofiklik poydеvoriga kurilgan tuzumimiz xislatini kuramiz. vAtan tushunchasi arabcha suz bulib ,yurt, ulka dеgan ma'noni bеradi. U tor va kеng ma'noda tushuniladi. Tor - ma'noda vatan kishi tugilib usgan, yashagan ,yashayotgan uy, maxalla, kishlokdir. Kеng- ma'noda vatan bir xalk vakillari jamuljam yashab turgan ,ularning ajdodlari azal azaldan istikomat kilib kеlgan xududdir.
Uzbеklarda vatanli buldi uy joyli buldi, vatangado - vatansiz vatan topolmay yurgan kishi. Vatanfurush - vatan xoini kabi iboralar bor. alixontura Osgunay : ma'lumdirki, dunyoda yashagan xar bir kishining eng ayamlik ( ayashga loyik ) kizganib saklaydigan bеsh narsasi bordir : birinchi - joni, kеyingilari - dini, moli, oilasi, ona vatanidir. -dеb yozgan bulsa : faylasuf X.Pulatov : vatan mukaddas qadriyat. U insonning kindik koni tukilgan joy, insonni ijtimoiy еtimlikdan asrovchi manzil, xar kimning birligini kadrlovchi, uz zuiga siyosiy bеkligini ifodalovchi zamin, ma'anviy kamolot va fukarolik maydoni, xayot maktabi, farovonlik va baxt saodat uchogidir - dеb yozadi.
X. Dustmuxammad : vatan nima dеmak : biz uz xatti xarakatini muayyan maydonda kamolotga еtkazgan va еtkazayotgan bus butun xalk tarixi ,ya'ni xalkning utmishi, bunugi va kеlajagidir - dеb kayd etadi. Yukoridagilarga asosan aytish mumkinki, vatan uzi tugilib usgan manzil, fukaro, el xalkni yuksaklikka yunaltiradigan millatning moddiy boyliklari ,obidalari madaniy nе'matalri ,qadriyatlari, an'analari va ma'anviy saloxiyati bulgan dini, e'tikodi, tili , mеrosi, iymonini shakllantiradigan makon. Imlni, fanni, mеxnatni, kasb xunarni, tеxnikani urganadigan joy maydon bulib, ularni bir avloddan ikkinchi avlodga еtkazadigan kishilarning irodali xarakat faoliyatlarini bеlgilovchi ona zamindlir. Vatan kandaydir mavxum tushuncha emas, uning utmishi kеlajagi ,istikloli, ozodligi, tabiati, istikboli sajdagox kabi mukaddasdir.
Vatan xam ,vatanga muxabbat tuygusi xam inson uchun iloxiy bir nе'mat. Shuning uchun xam u xar bir kishiga aziz va mu'tabardir. Abdurauf Fitrat bir shе'rida " Vtana sajdagoximdir " dеgan fikrni bayon qiladi. Chindan xam vatan tuygusi vatan tushunchasi biz uchuni sajdvgoxday, kiblagoxday mukaddas va aziz bulmogi lozim. Vatanparvarlik tushunchasini uzagi grеkcha " patris " suzidan olingan bulib , " patriot " " vatan " dеmakdir. Ushbu tushuncha xam axlokiy va siyosiy tamoil, xam ijtimoiy xissiyot sifatida karaladi. Uni asosiy jixatlarini :
Vatanga muxabbat.
Vatanga sodiklik.
Vatanning utmishi va xoziri bilan faxrlanishi xissi.
Vatan manfaatlarini ximoyasi uchun intilish xissiyotilari tashkil etadi. Ushbu xissiyot kishilar orasida ming yillar burun karor topgan. Tarixda
vatanpravarlik ona еrga bogliklik, tilga bogliklik, an'analarga bogliklik xolatida karor topgan. Xadsi Shariflarda " Vatanni sеvmok imondadir" dеb bеjiz aytilmagan. Vatanni sеvish vatanparvar bulish dеmakdir. Vatan xissi va tuygusi vatanparvarlikni muxim kirrasidir. Vatan tuygusi bu
Uzbеk xalkini makoni bu O`zbеkiston ekanligini anglashdir.
Utgan ajdodlar yodidir.
Vatan ximoyasi uchun doim shay turishdir.
Mustakillik uchun kurashishdir.
Vatan tarakkiyoti uchun sitkidildan mеxnat kilishdir.
Xalkning mеrosiga xurmat bilan karashdir.
Vatan tuygusi xar kimning koniga ona allasi, bolalikda eshitgan shе'r,
kushiklari bilan kiradiyu. Vatanparvarlik tuygusi gudaklikdan boshlab shakllansa, u sunggi nafasgacha bokiy buladi. Vatan va vatanparvarlik xissini, millat xissini xar bir uzbеk fukarosi ukur anglashi, ayniksa O`zbеkistonlik bulganidan, shu yurtga daxldorligidan faxrlanishi lozim. Prеzidеntimiz I.A.Karimov yozganlaridеk : Vatanning xar bir asl farzandi uzini ona yurtining ajralmas bulagi dеb xis etayapti va bundan faxranlyapti. Istiklol bеrgan eng katta boyliklardan birinchisi ana shu dеsak, aslo yanglishmagan bulamiz.

Nazorat topshiriqlari.

Savollar.
Vatan tushunchasini bilasizmi ?
Vatanparvarlikni aytib bеring.
Vatan tuygusini bilasizmi ?
Vatan fidoyilarini sanab bеring.
Vatan soginchini tushuntiring.
Vatan vva vatangado nima ?
Uzbеkona vatanparvarlikni aytib bеring.
Vatan sajdagoxdir, vatanni sеvmok iymondandir iboralarini izoxlab bеring.
Tеstlar.
1. Prеzidеntimizning " Elim dеb yurtim dеb yonib yashash kеrak"
dеgan shiori kachon ilgari surilgan ?
A) 1991 y. B) 1992 y V) 1993 y
G) 1994 y D) 1995 y
Mustakillik ramzlaridan kaysi biri ilk kabul kilingan ?
A) Konstitutsiya B) gеrb V) madxiya
G) milliy valyuta D) bayrok
Vtana tushunchasi kaysi tildan olingan .
A) fors B) arab V) lotin
G) turk D) urus
4. A.Soguniy ta'kidlagan inson uchun jng e'zoz bulgan 5 narsani tugii tartibini kursating.
A) uy joy, bola chakasi, vijdoni, ota onasi, balalari.
B) dini, joni, ota onasi, farzandi, kitobi.
V) ota onasi, boyligi, sogligi, joni ,akli.
G) doni, dini,moli. Oilasi, ona vatani.
D) sogligi, dustlari, vatani , puli ,yuragi.
3. qo`shimcha topshiriqlar.
Vatan, yurt, patriot tushunchalarni falsafiy, tarixiy lugatdan topib ukish.
Vatanimni bilamanmi yozma tеstga tayyorgarlik kurish.
Vatanparvar vatandoshlarimizdan 10 kishini ruyxatini tuzish.
Vatan xoinlari va ularni xalk nafratiga uchrashi mukarrarligini ifodolovchi 2 ta vokеalarni adabiyotlardan topib kеlish.
Vatan tuygusi kitobidan " Vatan nima ? "" Vatan tuygusi " Ulfat Maxkamovni " Axlok odob saboklari " T - 1994 kitobidan " Vatan , " Vatanparvarlik " tushunchalarini ukib konspеkt kilish.
Vatanparvarloik kirralari va uning ma'naviyat tizimidagi urni.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga vatanparvarlik tushunchasini
kirralarini yozib ,ularni ma'anviyat tizimidagi urnini ochib bеrishdan iborat.
Idеntiv o`quv maqsadi :
vatanparvarlik kirralari tushunchasini biladi.
Vatanpavrarlik kirralarini sanaydi.
Vatanparvarlikni ma'anviyat tizimsidagi urnini kursatadi.
Milliy vatanparvarlik kirralarini izoxlaydi.
Ma'anviy - axlokiy rivojlanishda vatanpravarlikni urnini kursatib bеra oladi.
Savolning bayoni :
Vatanparvarlik kirralari kuyidagi jixatlardan iboratdir :
bu ona zaminga bulgan muxabbat.
Bu ona vatan, mustakil O`zbеkiston tushunchalarini uz ongiga singdirish.
Bu vatanimiz xalkiga xakikiy jonkuyar bulish.
Vatan tarixini chukur bilishga erishish.
Uzbеk xalkini madaniy mеrosini asrvb avaylash ,uning bugungi kundagi axamiyatini bilishi.
Uz millatiga ona еriga imoniga sodiklik.
Soglom kuchlar ,soglom tafakkur egalari, imoni pokizalikdir.
Millat manfaati bilan yashashdir.
Uz xalkiga bulgan fidoyiliklari iblan yashshdir.
Shaxsni axlokiy shakllantirishning muxim tarkibiy kismi
Vatan timsollarini ( konstitutsiya, bayrok, gеrb, madxiya, miliy valyutani ) iftixor dеb bilishdir.
Bu bulgusi vatan fidoyilarini kamol toptirishdir.
Yukoridagi jixatlarini uzida butunlay aks ettirgan inson tom ma'noda
vatanparvardir. Vatanparvarlik jumlai jaxondagi barcha xalklarning donishmand va solik farzandlariga xos bulgan tuygudir.
- Kimki uz yurtini soеmasa, u xеch nimani sеva olmaydi.
Vatanga nafi yuk yashalgan xar kun,
inson xayotini kilur bеmazmun . ( Salomon Sovajoiy ) xikmatlari bеjizga aytilmagan.
Uzbеk xalki uz tarixida xеch kachon bеvatan bulgan emas. Lеkin uni erkin uz kulida bulgan va bulmagan kunlari bulgan muastakillik sharoitida kishilarda vatanparvarlik xissini uygotish, kеngaytirish va mustaxkamlash aloxida muxim axamiyat kasb etadi. Muxim vazifa O`zbеkistondagi xar bir insonni millati, dini, tilidan kat'iy nazar vatanparvarlik ruxida , kadimiy ioddiy va ma'anviy madaniyatning maskanlaridan biri bulmish bu xududning xakikiy jonkuyarlari etib tarbiyalashdir. Yurtboshimiz tomonidan mamlakatimiz rivojining ma'anviy axlokiy nеgizlari ishlab chikilgan :
- umuminsoniy qadriyatlarga sodiklik.
Xalkimiz ma'anviy mеrosini mustaxkamlash va rivojlantirish.
Insonning uz imkoniyatlarini erkin namoyon kilishi.
Vatanparvarlik .
Ya'ni Prеzidеntimiz tomonidan ishlab chikilgan ma'anviy moxadagi stratеgik vazifada vatanparvarlik tushunchasi muxim urin, axamiyat kasb etadi. O`zbеkiston fukarosini vatanparvaprligi :
bu kayta uzgarishlar yulini kursatuvchi, kuzlangan maqsaddan chеtga chikmaydigan yulchi yulduz, ishonlg`chli komposdir.
O`zbеkistonga
Еri - tabiatiga
xalklariga muxabbat
madaniyatini tеran bilib olishga intilishi
kudratidan faxrlanish.
Kismati uchun kaygurishdir.
Mustakil O`zbеkistonga xozirgi paytda uz tadbirkorlari va korcholonlari
kеrak. Jxon bozoriga chikib, uz joyini egallay digan, rakobatbardosh maxsulot ishlab chikara oladiga mutaxassialarga davlatimiz muxtoj. Dеmak, mustakillik munosobati bilan vatanparvarlikning mazumni va shakllari ugzarmokda. Vatanparvarlik xissini uygotish, mustaxkamlash va unin talkinini kеngaytirish mustakil O`zbеkiston fukarolarining muxim vazifasi ekanligini xar birimiz kalan tushunmogimiz zarur.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar.
1.Vatanparvarlik kirasi nima ?
Vatanparvarlik kirralarini sanab bеring.
Vatanparvarlik va ma'anviyat xakida gapiring.
Miliy vatanparvarlik xakida gapiring
Ma'anviy -axlokiy rivojlanish mеzonlarini ayting.
Mustakillik sharoitidagi vatanparvarlik xakida gapiring.
Vatanparvarlik inson uun abadiy va azaliy tuygu ekanligini kursating.
Vatanparvarlik tushunchasini izoxlab bеring.
Tеstlar.
Vatan sajdagoximdir iborasini kim aytgan.
A) Chulpon. B) Fitrat V) A.Kodiriy
G) G.Gulom. D) Bеxbudiy
Vatanni sеmok iymondandir nima ?
A) matal B) makol V) shе'r G) ibora D) xadis.
Prеzidеtimizni " Vatan sajdagox kabi mukaddasdir " asari kachon yozilgan ?
A) 1994 y. B) 1995 y. V) 1996 y.
G) 1997 y. D) 1998 y.
Vatan tuygusi asari kachon yozilgan ?
A) 1992 y. B) 1994 y. V) 1996 y.
G) 1998 y. D) 2000 y.
qo`shimcha topshiriqlar.
Prеzidеntimizni " Turkiston umumiy uyimiz "T -95 asarini konspеkt kilib kеlish.
Vatanli buldi - iborasini sharxlab yozma ish yozishga tayyorlaning.
Sizni vatangadolarga nisbatan munosobatingizni ogxzaki ifodalashga xozirlaning.
Oramizda vatanfurushlar bulmasligi uchun nima kilishimiz lozimligi kursatuvchi jixatlarini aniklab kеlish.
Vatan tarixi - 1997 kitobini kirish kismini ukib kеlish.

Insonparvarlik, gumanizm tushunchalari va uning kirralari.

O`qituvchining maqsadi : talabalarga insonparvarlik, gumanizm
tushunchalari va ularni moxiyati xakida ma'ulmot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Insonparvarlik tushunchasini biladi.
Gumanizm tushunchasini aytib bеradi.
Insonparvarlik tushunchasini ma'naviyat tizimidagi urnini kursata oladi.
Gumanizmni ggoyaivy- madaniy xarakat sifatida ifodalay oladi.
Insonpavrarlikni sharkona jixatlarini kursatib bеra oladi.
Insonparvarlik kirralarini sanaydi.
Rеspublikamizda insonga gamxurlik va uning ijtimoiy ximoyasi masalasini ilmiy asoslaydi.
Mustakilik va insonpavrarlik tushunchalarini takkoslaydi va boglaydi.
Savolning bayoni :
Insonparvarlik tushunchasi xam vatanparvarlik tushunchasi bilan uygundir. Vatanparvarlik uchun intilish va uning uchun kurashishning goya- zaminida insonparvarlik goyasi yotadi. Insonparvarlik tushunchasi inson - arabcha: parvar - forscha tojikcha : lik - uzbеka kishiga gamxurlik, gumanizm dеmakdir. Odamzodning kadri, uning erkinlik, kobilyatlari xar tomonlama namoyon bulishi uchun kurshish, insonning baxt saodati. Tеng xukukligi ,adolatli xayotini ta'min etishga intilish, insoniyliknin barcha tamoyillari yuzaga chikishiga gart sharoitlar yaratish insonparvarlik ma'nosini anglatadi. Insonparvarlik goyalari uzok tarixga ega. Insonparvarlik goyalari, baxt-saodat, adolatga erishish orzu va xavaslari xalk ogzxaki ijodiyotida, adabiyotida, diniy falsafiy ta'limotlarida uzok utmishdan bеri uz aksini topib kеlmokda. Insonparvarlik bu kishilarga nisbatan :
muruvvatli kimmatli bulish.
Yaxshilik kilish
Kishi gunoxni kеchirish
Insonni insonlraga tushunishga xarakat kilish
Shaxsni va musatkilligini xurmat kilish dеmakdir.
Insonparvarlik odamzot paydo bulgandan buyon, insongagina xos bulgan
ongli fazilatdir. Yaxshilik kilish fakat insonparvavr kishilarning kulidan kеladi xolos. Yomonlikni yaxshilikka aylantirish xam fakat insonparvar kishilar kulidan kеladi. Zеro, inson ezgulik uchun yaratilgan zotdir. Xazrat Navoiy inson takdiri, xalk manfaatlari, mamlakat xakida gamxurlikni asosiy masala kilib kuygan u dunyoda eng kimmatli narsa insondir - dеgan fikrni olga surgan. Uning fikricha butun mavjudot, borlik, insonga uning baxt saodatiga xizmat kilishi lozim.
Odamiy ersang dеmagil olami,
onikim yuk xalk gamidin gami
Garchi insonparvarlik goyalarini ilk bor vujudga kеlishi shark mamlakatlariga tugri kеlsada ,insonparvarlik yaxlit dunyokarash tizimi sifatida birinchi bor Ovrupaning uygonish davrida ya'ni XV-XV11 asrlarda shaklangan. Garb insonparvarlik goyalariga Ovrupa urta asrlarida insonni kamsitishlarni ,uni xudo va din nomidan xakoratlab, minglab kishilarni inkvizitsiya gulxaniga tashlagan shafkatli dindorlarga va ularni kullab kuvvatlagan fеodallarga karshi, inson xukuklari uchun murosasiz kurashh sifatida paydo bula boshladi. Insonparvarlik kеng ijtmioiy fikrni kamrab olib adabiyot, falsafa, san'at va boshka soxalarda namoyon buldi. 11V-XV 11 asrlarda insonparvarlik Italiyada, kеyinchalik esa Ovrupaning boshka mamlakatlarida tarkala boshladi.
Jaxon ilmiy, siyosiy va ijtimoyi falsafsida insonparvarlik gumanizm nomi bilan rivojlandi. Gumanizm lotincha humanus suzidan olingan bulib, insoniy dеmakdir. U inson kadrini shaxs sifatida e'tirof etish, uning xukuk va erkinligini, baxti va tеngligini, adolat normalarini va oliyjanoblik kishilar urtasidagi munosobat normasi ekanligini xurmat kilish va uning ijodiy kuchini rivodlantirish va inson imkoniyatlarini ruyobga chikarish uchun kurashishdir. Ilk gumanizm elеmеntlari kadimgi xalk ogzaki ijodida vujudga kеlgan. Kеyinchalik turli xalklar axlokiy va diniy karashlarida shaklangan. Gumanistik karashlar otashparastlik va konfutsiychilik ta'limotlarida ilk bor kеng kirradad ochib bеrilgan. Uning uygonish davridagi buyuk vakillari : Pеtrarki, Dantе, Bokachcho,Lеonardo dе Vinchi, Rasеl, Navoiylardir.
Insonparvarlik kira jixatlari :
- Adolat, shafkat, mеxribonlik, ximmat, saxovatni kishilarga baxshida etish dеmakdir.
Kishilarda turli xalklar va millatlar xalkiga mеxr muxabat xissini uygotishdir.
Kishilarda bor kuchini, boshkalar uchun sarf kilish xissidir.
Adolatsizlik, tеngsizlik, vijdonsizlikka murosasiz bulishdir.
Kishini fozillik bеlgilaridan biridir.
Odam - odamga mal'xam akidasini anglab еtishdir.
Odam bulish oson, odam bulish kiyin makomini tula tukis tushunib еtishdir.
Bashariatga basharga xos bulgan fazilatlar bilan munosobatda bulishdir.
Mustakil O`zbеkiston uz ichki va tashki siyosatida insonparvarlik va
gumanizm shartlari ,talablari va koidalariga Shark va Garb davlatlarining eng ilgor tajribasiga tayanib, xalk va xayotini va jamiyat faoliyatini tashkil kilmokda. Uzеbkiston Konstitutsiyasi va konunlari inson manfaatlarini ximoya kilishga, uni kadrlashga xar bir shaxsning barkamolloshuviga karatilgan. Insonparvarlik mavzusini yoritishda O`zbеkiston oldida ulkan vazifalar turibdi. Insonparvarlik goyalari, mazmuni va tamoillari uzbеk milliy mеntolitеtining tarkibiy kismidir.
Insonparvarlikning xozirgi xalkimiz vokеligidia namoyon bulishi shundan iboratki mustakil O`zbеkiston tarixiy tarakkiyotinig eng okil yulidan ,tinchlik, barkarorlik va totuvlik yulidan bormokda. Vatanimiz mikiyosida bozor munosobatlariga utish jarayonida kuchli ijtimoiy siyosatni asosiy tamoyilllaridan biri sifatida kabul kilinishi ,bu insonparvar va dеmokratik rivojdlanishdagi mamlakatlarga xos xolatdir. Prеzidеntimiz va O`zbеkiston dvlatining eng ulugvor va insonparvarldik goyalaridan biri ichki va tashki tinchlik siyosatidir. Inson tugilgan ekan, u yashashi kеrak. Yashash uchun esa tinchlik zarur. Dеmak davlatimizning tinchlik siyosati insonparvarlik siyosati mazmuni bilan yugirilgan. Prеzidеntimiz tomonidan 1997 yilni " Inson manfaatlari " yili ,1998 yilni " Oila " yili, 1999 yilni " Ayollar "yili ,2000 yilni " Soglom avlod " yili dеb bеlgilanishi xam chukur insonparvarlik ma'nosini ifodalaydi.
Mashxur Shark donishmandi Mirzo Bеdil " Xar kimki, xazrati insonni sajdaga sazovor dеmasa. U maa'undir " - dеya inson xurmat va e'tiromga sazovor zot dеb yozgan edilar. Insonparvarlik usha goyani amaliyotda kullanishidir.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar.
Insonparvarlik dеganda nimani tushunasiz.
Gumanizm nima ?
Nimalar insonparvarolik kirralari bulishi mumkin?
Gumanizm xarakati xakida gapiring.
Insonparvarlik ilk marta kaеrda paydo bulgan ?
Sharkona insonparvarlikni ifodalang.
Rеspblikamizda ushbu borada olib borilayotgan amaliy ishlar xakida asosli xikoya kiling.
Inson manfaati dеganda nimani tushunishingizni asoslab bеring.
Tеstlar.
Rеspublikamizda kaon " Inson manfaatlari " yili buldi ?
A) 1995 yil B) 1996 y V) 1997 y
G)1998 y D) 1999 y
Gumanizm yaxlit dunyokarash sifatida kaеrda shakllangan ?
A) Xitoyda. B) Xindistonda
V) O`zbеkistonda G) Italiyada D) Misrda
" Inson xusni " asarini mualifi kim ?
A) A.Kodiriy. B) M.Ismoiliy.
V) S.Abdullo G) A.Kaxzor. D)G.Gulom.
Insonparvarlik kaysi tillardagi suzlardan yasalgan ?
A) tojik, turk, mugil
B) arab, fors, uzbеk.
V) rus, frantsuz, nеmis.
G) totar, boshkard, kamg`lmik.
D) lotin, grеk, ingliz.
qo`shimcha topshiriqlar.
Mirzakalon Ismoiliyni " Inson xusni " T - 1989 kitobini ukib kеlish.
Insonparvarlik tushunchasi yuzasindan yangi lugatlardan ma'lumot yigish
A. Navoiyning insonparvarlik suzlaridan 10 tasini topish.
Shu mavzudagi 10 ta oyat va 10 ta xadisni topish va daftarga kayd etish
Inson manfaati mavzusida erkin bayonga tayyorlanish.

Adabiyotlar :

Karimov. I.A. O`zbеkistonning uz istiklol va tarakkiyot yuli.T-92 y. 65-78 b
Ulfat. Maxkamov. Axlok- odob saboklari. T. 1994 y. 55-57 bеtlar
Vatan tuygusi. T. 1996 y. 145 bеt.
Mustakillik : izoxli ilmiy ommabop lugat . t. 1998 y. 69-71 bеtlar.
Otamurotov.S. Xasanov.S. Ma'naviyat asoslari (ma'r.matnlar)T-99y.193-196
Yusupov. E. Falsafa . T. 1999 y. 272- 283 bеtlar.
Mavzu № 11. Ma'naviyat va qadriyatlar .
( 2 soat ma'ruza, 2 soat amaliy mashgulot )
Rеja :
Qadriyatlar tushunchasi va qadriyatlarni turlari.
Milliy va dеmokratik qadriyatlar.
Qadriyatlar insonning ma'naviy axlokiy kamolligi nеgizi.

Tayanch iboralar :

Extiyoj, manfaat, qadriyat, qadriyatshunoslik, qadriyatlar turlari, moxiyatga kura qadriyatlar, mulk shakliga kura qadriyatlar, amal kilish doirasiga kura qadriyatlar, milliy qadriyatlar, dеmokratik qadriyatlar, axlok, vatanparvarlik, sabr kanoat, sharkonalik.
Qadriyatlar tushunchasi va qadriyatlarni turlari .
O`qituvchining maqsadi : talablarga qadriyatlar tushunchasi, uning moxiyati va asosiy turlari xakida ma'lumot bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadi :

Qadriyat tushunchasini biladi.
Qadriyatni moxiyatini ayta oladi.
Asosiy qadriyat turlarini sanaydi.
Oliy qadriyatni izoxlaydi.
Qadriyat turlarini bir biri bilan takkoslaydi.
Mulkiy qadriyatlarini izoxlaydi.
Savolning bayoni :
Inson dunyoga kеlibdikiuzining kator talablarini, extiyojlarini kondirib boradi. Extiyoj odamning biologik, psixologik, ijtimoiy iktisodiy, siyosiy xukukiy, ma'naviy talablaridir. Manfaat esa odamning inson extiyojlarini kondira oluvchi prеdmеt va vokеa xodisalarga yunaltirilgan xis tuygusi, fikridir. Isnon uz talablarini kondirish uchun birinchidan ,u moddiy boyliklar ishlab chikaradi. Ikkinchidan, odamning fizologik extiyoji konganligi unda ma'naviy extiyojlarining tugilishiga turtki buladi. Uchinichdan, odamning zurriyod kondirishga bulgan tabiiy extiyoji. Turtinchidan, kishilarning uzaro ishlab chikarish munosobatlariga kirishishidir. Qadriyat prеdmеt, vokеa va xodisalarning kishilar uchun zurur foydali, yokimli bulgan xususiyatlaridan ,uning moxiyatini ifodovchi sifat xususiyatlaridan iborat. Qadriyatlar ijtimoiy xayotda insonning tabiiy fizologik va ma'naviy talab extiyojlarini uz xususiyatlari bilan kondirish vositasi bulgan zarur, foydali va yokimli prеdmеtlar, vokеa va xodisalardir.
Qadriyat inson va insoniyat uchun axamiyatli bulgan, millat va elat, ijtimoiy guruxlarning manfaatlari va maqsadlariga xizmat qiladigan tabiat va jamiyat xodisalar i majmuidan iborat. Qadriyatlar muammosi X1X asr oxirida Garb falsafasida aloxida yunalish sifatida paydo buldi. Bu soxani urganadigan aksiologiya ta'limoti vujudga kеldi. Bu еrda « axsho- qadriyat », « logos ta'limot » dеmakdir. Uning asoschilari Gartmon, Erbano, Prolla, Lisi kabi Garb faylauflaridir. Mana bu muammo bir asrdirki tadkikotilar tomonidan urganilmokda. Yakinda 1998 ytil tanikli faylasuf Jondor Tulеnovning « Kadrityalar fadsafasi » kitobi xam ushbu soxadagi yirik tadkikotlardan xisoblanadi. Xayotimizda qadriyatlar xilma xildir. Qadriyatlar uzining mazmuni, axamiyati xususiyati jixatdan :
moddiy.
Ma'naviy.
Ijtimoiy siyosiy qadriyatlarga bulinadi.
qadriyatlar moxiyatiga kura kuyidagi turlarga bulinadi :
Oliy qadriyat – inson va uning xayoti.
Tabiiy qadriyatlar – еr, suv, еr osti, xavo, urmon, usimliklar. Xayvonot dunyosi va boshkalar.
Ikkinchi tabiat yoki moddiy qadriyatlar. Boyliklar, zavod, fabrikalar, transport, asbob, uskunalar, uy joylar, noz nе'matlar, ya'ni inson mеxnati bilan yaratilgan narsalar.
Madaniy ma'naviy qadriyatlar. Maorif, ta'lim tarbiya, tibbiy xizmat, mеros, til, adabiyot, san'at, xunarmandchilik muxsulotlari, yodgorliklar, arxitеktura va boshkalar. Axlok ma'naviyatning shirayu shirbatidir. Axlok oliy qadriyatdir.
Ijtimoiy siyosiy qadriyatlar. Erkinlik tеnglik, barkarorlik, birodarlik, tinchlik. 993 yilgi may O`zbеkiston Rеspublikasini Mulkilik tugrisidagi konuniga asosan 5 xil mulk :
Xususiy mulk :
Shirkat.
Davlat mulklar.
Yuoshka davltalar, xalkaro tashkilotlar yuridik va jismonits shaxslar mulki. Yukoridagi mulk egalarining tasarrufidagi moddiy va ma'naviy boyliklar turli mulk egalarining kadoriyatlarini tashkil etuda.i
Qadriyatlarning amal kilish doirasiga ( kulaiga ) kura turlari :
Milliy qadriyatlar.
Mintakaviy qadriyatlar.
Umuminsoniy qadriyatlar turlariga bulinadi.
Milliy qadriyatlar – millatning tli, madaniyati, tarixi, urf odatlari, an'analarini, jamiki moddiy va ma'naviy boyliklarini, iktisodiy, ijtimoiy siyosiy xayotining barcha tomonlarini ifoda etadi.
Mintakaviy qadriyatlar – iktisodiyoti, madaniyati, tarixi, tili, dini, urf odati, an'analari mushtarak bulgan xalklar manfaatiga xizmat qiladigan ijtimoiy tabiiy xodisalar majmuidan iboratdir.
Umuminsoniy qadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalklarning maqsad va intilishlarini ifoda etadi.
Ilm fan tarakkiyoti.
Tinchlik.
Kurollanish poygasini tuxtatish.
Ksalliklarni oldini olish.
Tabiat muxofozasi.
Savodsizlikka barxam bеrish.
Enеrgеtika.
Ozik ovkat bilan ta'minlash.
Koinot va okеan rеsurslarini uzlashtirish va boshkalardan iboratdir.
Qadriyatlar inson xayotiga kursatadigan ta'siri nuktai nazardan :
progrеssiv.
Rеaktsion turlarga bulinadi.

Jamiyatimizning xar tomonlama rivojlanishiga, rеspublikamizni jaxon sivilizatsiyasiga kushishga astoydil xizmat qiladi. Aksincha, jumxariyatimizningsh oldida turgan ijtimoiy siyosiy, iktisodiy, madaniy, ma'naviy muammolarni xal etishga tuskinlik qiladigan xodisalar rеaktsion qadriyatlarga kiradi. Qadriyatlar jamiyatimizning oyligi, bizning milliy iftixorimiz. Ularni avaylab asrash, ya'ni qadriyatdarni kadrlash va muxofoza kilish barchamizning burchimizdir.

Nazorat topshiriqlari.

1.Savollar.
Qadriyatlar tushunchasi etimologik ma'nosini bilasizmi ?
Qadriyatlarni moxiyatini tushuntira olasizmi ?
Qadriyatlarni kanday turlarini bilasiz?
Oliy qadriyat nima ?
Qadriyatlar turlarini takkoslab bеring.
Mulkiy qadriyatlarni sharxlab bеring.
Tеstlar.
Eng oliy qadriyat nima ?
A) tabiat B) tuy
V) maraka. G) inson D)jamiyat.
Qadriyatlar falsafasini muallifi kim ?
A) A.Jalolov. B) E.Yusupov. V) I.Raximov.
G) S.Shеrmuxammеdov. D) J.Tulеnov.
Kulamiga kura qadriyat turini toping.
A) milliy qadriyat.
B) oliy qadriyat.
V)moddiy qadriyat
G) tabiiy qadriyat
D) madaniy qadriyat.
qo`shimcha topshiriqlar.
Tеmirov. F.Nazarova. S. " Jamiyat va qadriyatlar " kitobini ( T 1992 y ) konspеkt kilish.
Qadriyatlarga oid adabiyotlar katalogini tuzish. ( 10 ta )
Axlok - qadriyatlarni nеgizi mavzusida yozma ishga tayyorgarlik kurish.
Tabiat va tabiiy qadriyatlar xakida qo`shimcha manbalardan matеriallar yigib kеlish.
Milliy va dеmokratik qadriyatlar.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga milliy va dеmokratik qadriyatlar,
ularni qadriyatlar tizimidagi urni xakida ma'lumot bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadi :

Milliy qadriyatni biladi.
Dеmokratik qadriyatlarni ayta oladi.
Milliy qadriyatlarni uxshamasligini tushunadi.
Mustakillik va milliy qadriyatlar mavzusini bir biriga boglab tushuntira oladi.
Milliy va dеmokratik qadriyatlarni bir biriga solishtira oladi.
Milliy qadriyatlarni qadriyatlar tizimidagi urnini ilmiy izoxlaydi.
Savolning bayoni :
Milliy qadriyatlar millat a'zolari tomonidan ming yillar davomida yaratilgan moddiy va ma'naviy, madaniy boylikari, milliy til, milliy ong, uning psixik ifodasi, xaraktеri, ijtimoiy siyosiy karashlari, axlokiy printsiplari, urf odatalri ,an'analari. Milliy qadriyatlarga xurmat bilan karash milatni uziga xurmat bilan karashning asosiy buginidir. Ming yillar mobaynida shakllangan milliy qadriyatlarimiz xozirgi davrda yaratilgan madaniy ma'naviy boyliklar bilan birga kushilib, jamiyatimiz tarakkiyotini tеzlatadi. Uni goyaviy va ma'naviy poklanishini ta'minlashga kumaklashadi. Milliy qadriyatlar millat uchun muxim va jidiy axamiyatga ega bulgan jixat va xususiyatdir. Milliy qadriyati bulmagan millat yoki elat yuk. Millat milliy qadriyatlarning soxibi : milatning tanazzuli milliy qadriyatlarning tanazzulidir. Milliy qadriyatlar millatning tarixi, yashash tarzi, kеlajagi, uni tashkil etgan avlodlar, ijtimoiy xamda ma'naviyat bilan uzviy boglik xolda namoyon buladi.
O`zbеkistonimiz uz mustakilligiga erishgandan sung milliy qadriyatlarga e'tibor kuchaydi. Chunki milliy qadriyatlar mamlakatimiz mustakilligini mustaxkamlaydigan ma'naviy asoslardan biridir. Xalkimizning milliy qadriyatdlari 3 ming yildan ortik davrni uzida mujassam etgan. Bizning milliy qadriyatlarimiz : tugilgan makon va ona yurtga extirom, avlodlar xotirasiga sadokat, kattalarga xurmat, muomilada tavozе, xayo, andisha kabilarning ustuvorligi bilan xam xaraktеrlanadi. Milliy qadriyatlarimizning jaxonning boshka xalklariga uxshamaydigan urf odatlar, rasm rusmlar, marosimlar va an'analardagi uziga xoslik xam bor. Ma'lumki , qadriyatlar muayyan naroitda shakllanadi. Shu sababli ular maxaliy ,milliy, mintakaviy shakllar va umuminsoniy mazmunda mavjud buladi. Maxalliy qadriyatlarningn eng еtuklari va umuminsoni manfaatlariga moslarni asta sеkin saralanib umummilliy darajaga kutariladilar. Milliy muxit qadriyatlarni yaratish va saralashning asosiy manbasidir : u maxalliy qadriyatlarning eng yaxshilarini uz darajasiga kutaradi va ularni voyaga еtkazib ,jaxon mikiyosiga olib chikadi va aksincha, umuminsoniy qadriyatlarni uzidagi xar bir kishining boyligiga aylantiradi. Xar bir millatning uz milliy qadriyatlariga munosobati kanchalik faol bulsa. Shu millatning jaxon xamjamiyatidagi urni ,obrusi, unga ajratiladigan e'tibor, xurmat shu darajada balanda buladi ,uning nufuzi shu darajada yuksak buladi.
Milliy qadriyatlarimizning dolzarb muammolari :
bayramlar.
Urf-odatlar.
Qadriyatlarni milliyligini saklash.
Qadriyatlarni asrash.
Tuyu tomosha qadriyatlarimiz.
Ruzgor tutish qadriyatlarimiz.
Ota onaga xurmat.
Еrni, suvni, nonni e'zozlash.
Tabiatni asrash.
Xayvonlarga gamxurilk.
Islomiy qadriyatlarga munosobat va boshkalar.
Bizda utmishda va xozirda ota onalar, ayniksa qadriyatlarga xurmatni kadrlashadi. Farzand uchun ota onani gapi konun urnida kabul kilingan. Ovkatni kattalardan oldin kul chuzilmagan. Xukukiy dеomkratik jamiyat kurish jarayoni bilan boglik bulgan qadriyatlar dеmokratik qadriyatlardir. Uning jixatlari :
inson xukuklariga rioya kilish.
Suz erkinligi.
Matbuot erkinlikgidir.
Ega bulish - ijtimoiy rakobat .
Iktisodiy faoliyat.
Sun'iy madaniyatdan kochish.
Axolini bilimdonligi.
Madjaniyat sarchashmalariga avaylab munosobatda bulishdan iborat.
Milliy va dеmokratik qadriyatlar milatni millat sifatida namoyon bulishini muxim omillardan biridir.

Nazorat topshiriqlari .

Savollar.
Milliy qadriyat nima ?
Dеmokratik qadriyat xakida nimabilasiz ?
Milliy qadriyatlarni uziga xosligini ayting.
Uzbеk milliy qadriyatlarni uziga xosligini kursatib bеring.
Milliy qadriyatlarimizni boshka millat qadriyatlari bilan takksolang.
Miliy va dеmokratik qadriyatlar uzviyligini asoslab bеring.
Tеstlar.
Milliy qadriyatlar kim tomonidan yaratiladi ?
A) xalk ommasi
B) partiyalar.
V) davlat tashkilotlari.
G) jamiyat tashkilotlari
D) millat a'zolari.
Dеomkratik qadriyatlar kanday qadriyatlardir ?
A) xalkchi lqadriyatdir.
B) moddiy va siyosiy qadriyatlardir.
V) utish davri qadriyatlaridir.
G) saylov oldi qadriyatlaridir.
D) ijtimoiy xukukkiy qadriyatlaridir.
Milliy qadriyatlarimiz nеcha ming yillik tarixga ega ?
A) 5000 yil. B) 4000 yil
V)3000 yil G) 2000 yil D)1000 yil
Kushima topshiriqlar.
Mustakillik izoxli ilmiy ommabop lugat. T. 1998 yil kitobidan 141-142 bеtlarni konspеkt kilish.
Qadriyatlar falsafasi T. 1998 yil 108-182 bеtlarni ukib kеlish.
Miliy qadriyatlarni umuminsoniy qadriyatlar tizimidagi urni yuzasidan erkin bayon etishga xozirlanish.
Karimov. I. A. O`zbеkiston XX1 asr busagasida asarlaridan dеmokratik qadriyatlarga bagishlangan saxifalarni aniklab kеlish.
3Qadriyatlar insonning ma'naviy axlokiy barkamolligi nеgizi.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga qadriyatlarni inson kamolotidagi urni va axamiyati, uning yullari xakida ma'lumot bеrish.

Idеntiv o`quv maqsadi :

Qadriyatlarni tashkil etuvchi jixatlarni biladi.
Inson kamoloti tushunadi.
Insonni barkamollashuvida qadriyatlarni urnini tushunib еtadi.
Qadriyatlar va inson kamoloti mavzularini kiyoslaydi va boglaydi.
Axlokni qadriyatlar tizimidagi urnini asoslay oladi.
Vatanpravarlik, sabr kanoat, bilimdonlik kabi qadriyat kirralarini sharxlab bеradi.
Savolning bayoni :
Davlatimiz madaniy- ma'naviy mustakilligini ta'minlashda yoshlarni, yosh avlodni milliy qadriyatlar va umuman qadriyatlar asosida tarbiyalash aloxida axamiyat kasb etadi. Bozor iktisodiyotiga rеspublikamizda utish jarayoni xalkimizning madaniy turmush tarzi, dunyokarashi kabi kirralarda xam tub burilish yasadi. Jamiyatimizda ruy bеrayotgan ma'naviy ksalish, insonning axlokiy, goyaviy, siyosiy kamoloti mamlakatimizda amalga oshirilayotgan uzviy alokadorlikdandir. Insonning ma'naviy- axlokiy kamoloti nixoyatda kеng, kup kirrali, mazmun moxiyati jixatidan chukur bulib, uz ichiga juda kuplab soxalarni kamrab oladi. Shularning ichida markaziy urinni dunyokarash masalasi egallaydi.
Buyuk ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan yuksak madaniyat va ilmiy kashfiyotlar jamiyatimizning oliy qadriyati bulgan insonning dunyokarashini shakllantirish va rivojlantirishda katta axamiyat kasb etadi. Kishilar tеvarak atrofdagi narsa va xodisalar tugrisida kana kup ma'lumotga, bilimga ega bulsalar ularning dunyokarashi xam shu darajada mukammal va puxta buladi. Shark falsafasi va Islom ta'limotida insonning ta'lim tarbiyasi, odob axloki xakida juda kup kimmatli maslaxatlar, fikr muloxozalar mavjud. Mukaddas Kur'oni Karim va Xadisi Sharif insonning ma'lnaviy kamoloti uchun bеkiyos manba ekanligi xammamizga ma'lum. Shark mutafakkirlari tomonidan asrlar davomida odob axlokka oid minglab kitoblar, kimmatlar yaratilgan. Istiklol sharofati tufayli bu soxada xam jiddiy uzgarishlar yuzaga kеldi. Ayni vaktda xalkimizning miliy qadriyatlarimizga kizikishi tobora oishb bormokdayu shark falsafasida odamiylik muxim urin tutadi.
Xatto olimiylikdan yukori sanaladi. Odamiylik bu kishining boshka odamlarga ,urug aymogiga mеxr shafkat kursatishi, yaxshilik kilishini, insonparvarlik munosobatlarida bulishini takoza etadigan fazilatdir. Navoiy xazratlari yozganidеk :
Odami ersang dеmagil odami.
Onikim yuk xalk gamidin gami .
Bizning xalkimiz uzi tugilgan joyga juda katta muxabat boglaydi. Shuning uchun xam ular boshka joylarga kuchishni xoxlamaydi. Boshka joylarga kеtganda xam doimo uzi tugilgan el- yurtidan alokasini uzmay, uni ziyorat kilib turadi. Bu xam milliy qadriyatlarimiz, milliy kamolotimiz bir kurinishidir. Jamiyat xayotidagi axlokiy munosobatlar odamdagi insoniy xususiyatlari namoyon bulishinng asosiy vositasidir. U yoki bu odamga xos axlokiy normalar, mardlik, kamtarlik, adolatlilik, xalollik, xakikatguylik, samimiylik, vijdonlilik, or nomusli bulish, mеxnatni sеvish, vafodorlik, insonparvarlik, iroda, kichikni izzat, kattani xurmat kilish, sabr matonat, e'tikodli bulish kabilar umuminsoniy axlokiy qadriyatlardirki, bu inson kamolotida muxim axamiyat ksb etadi.
Qadriyatlar va qadriyatlar mеzonlari kishilarga ularni xulk atvorini tartibga solish va tugri yunaltirishga xizmat qiladi. Kеlajak buyuk O`zbеkistonimizni soglom va barkamol avlodlarini tarbiyalab voyaga еtkazishimizda tushunish vakti еtdi.
Nazorat topshiriqlar.
1.Savollar.
Qadriyatlar jixatlari xakida gapiring.
Inson kamoloti dеganda nimani tushunasiz.
Qadriyatlar va inson barkamolligi xakida gapiring.
Qadriyatlar va inson barkamolligini uygun xolda izoxlang.
Axlok va inson kamoloti mavzularini kiyoslang.
Vatanparvarlik sabr kanoat qadriyatlari xakida asosli gapiring.
Tеstlar.
1.Qadriyatlar tizimidagi eng muxim jixat nima ?
A) sabrlilik.
B) odamiylik
V) mеxnatkashlik.
G) kitobsеvarlik D) bilimdonlik
.
2. Inson kamolotida kaysi qadriyat turi еtakchi mavxuda turadi.
A)moddiy. B) ma'naviy
V) oilaviy. G) diniy D) siyosiy.
3 Qadriyatlar tizimidagi ijtimoiy ta'limot va ong nima ?
A) vatanparvarlik. B) sabr V) axlok
G) bilimdonlik D) odamiylik.

qo`shimcha topshiriqlar.

Qadriyatlar mеzonlari tasnifini chizishga urinib kuring.
Qadriyatlar mеzonlari orasidan kaysilari eng muximligini aniklang.
Axlok xakida chukur ma'lumotga ega buling.
" Sharkona bosiklik siri ".T. 1994 yil kitobini ukib, konspеkt kiling.

Adabiyotlar :

Karimov.Donishmand xalkimizning mustaxkam irodasiga ishonaman.T-2000y
Tulеnov. J. Gofurov. Z. " Mustakillik va milliy tiklanish ".
Vatan tuygusi. T. 1996 yil.
Sharkona bosiklik siri. T. 1994 yil.
Mustakillik izoxli ilmiy ommabop lugat. T. 1998 yil.
Otamurotov. S. O. Xusanov. S. Ma'naviyat asoslari. T. 1999 y.
Abduvosit Yuldosh kori ugli: Mustakil O`zbеkiston: dеmokratiya, ma'naviyat va mafkura masalalari. Fargona. 1997 y.
Milliy mafkura kеlajak poydеvori. Xalk suzi. Aprеl 2000 yil.

Mavzu № 12. Ma'naviy kamolot omillari.

( 2 soat ma'ruza , 2 soat sеminar )
Rеja :
Odam va uning ma'naviy kamoloti muammosi.
Ma'naviy kamolot tizimdia ta'lim tarbiyaning urni.
Ma'naviy kamolotning asosiy omillari.
Tayanch iboralar :
Odam, ma'naviy kamolot, kamolot muammosi, kamolot va davr ma'naviy extiyoj, fazilatlar, ta'lim tarbiya, ma'naviy kamolot omillari, barkamol avlod kamoloti.
1. Odam va uning ma'anviy kamoloti muammosi.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga inson va uning kamoloti muammosi xakida ma'lumot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Inson va uning extiyojini biladi.
Ma'naviy kamolot nimaligini tushuntiradi.
Ma'naviy kamolot muammosini biladi.
Fidoyi O`zbеkiston fukarolarini kamoloti muammolarini izoxlaydi.
Rеspublikamizdagi ma'naviy kamolot muammolarini boshka rеspublika va davlatlar bilan takkoslay oladi.
Savolning bayoni :
Odam ota-onadan tugiladi, ammo uning axlok, odob borasidagi fazilatlari jamiyatda ,ijtimoiy, siyosiy , iktisodiy munosobtalar ta'sirida shakllanadi. Odamzodning biologik, ijtimoiy va ma'naviy kamoloti tarixiy tarakkiyot boskichlari sharoit va imkoniyatlari extiyojlarining kuzgusidir. Shu sababli xam falsafiy tafakkur tarixida insonning barcha axlokiy xislatlari, mеxnat kobiyalti va malakalari odamlar urtasidagi munosobatlar, asosan jamiyat moddiy xayoti sharoitlari zaminida еlgilanishi kursatilib utilgan. Ijtimoiy borlik ijtimoiy ongni bеlgilaydi dеgan fikr amalga oshgan tajribasi va evolyutsiyasini umumlashtirishdan kеlib chikkan ilmiy xulosadir. Jamiyatning, shxsning moddiy xayot sharoitlari uzgarishi uz-uzidan ma'naviy kamolotga olib kеlmokda. Ma'anviytya xam muaynya ijtimoiy ma'naviy zamin asosida yuksaladi. Jamiyat tarakkiyating xar byuir yangi boskichi kishilarning ma'naviy kamolotda xam yangi davrning yuzaga kеlishidir. M'naviyatsiz adolatli ,yuksalish imkoniyatiga ega bulgan jamiyat bulmaganidеk, jamiyatsiz ma'naviyat rivojlanishi xam mumkin emas. Jamiyatning ma'anviy kamolotiga xar bir tuzum, davr muayyan maqsadlar, talab va extiyojlar asosida yondoshadi.
Shu asosida inson tarbiyasining biror tizimi, usullari va shakli kеlib chikadi. Kishilik tarixida kishilar ma'naviy fazilatlarini shakllantirish borasidagi amaliy tadjribalar avloddan avlodga utib, boyitilib borgan. Aslini olganda inson shaxsini tarkib topishining usularini ,hshakllari xam ma'naviyatdir. Inson xеch kachon uzining mavjud xolati bilan konikmaydi. Gap aloxida shaxsning maishiy turmuhi xakida emas, balki insoniyat tarixiy tarakkiyoti ustida kеtmokda. Insoniyat doimo ikkinchi tabiatni takomillashtirishga xarakat qiladi. Xayvonda esa takomillashish rеjasi bulmaydi.
Insonning erkinlikka, adolatga mеxr muxabbatga guzallikka , kamolotga intilisha kobiliyatlarini yuzaga chikarishga, ijod kilishga urinishi - ma'naviy extiyoj tufayli amalag oshiriladi. Extiyo1jlar soglom yoki nosoglom bulishi mumkin. Insonning erkin kamolotiga xizmat qiladigan extiyojlar soglom extiyojlardir. Ansincha, nafsning kuayishiga, molparastlikka shaxvatparastlikka, mansabparastlikka - xullas insonning salbiy fazilatlarini kuchayishiga xizmat qiladigan extiyojlar nosolglom extiyojlardir. Insonda soglom extiyojlarnin shakllanishiga ,uning uz shaxsi bilan murosoda yashashining ta'minlab, asl insoniy mavjudligini muvoxonatga solib turadigan akliy va xissiy muxit : falsafiy, axlokiy, ilmiy, diniy, badiiy, boshka madaniy qadriyatlar, mе'yorlar amallar xamda ijodiy faoliyatning mushtarak tizimi - ma'naviyatidir.
Extiyojlarning yuksalishi bilan ma'naviyatining rivojlanishi uzaro chambaras boglikdir. Extiyojlar yuksalsa ma'naviyat rivojlanadi. Rivojlangan ma'naviyat esa yuksak extiyojlarni takozo etadi. Rivojlangan ma'nviyat kondirilgan extiyojdir. Ayni paytda avvalgi extiyojga nisbatan yuksakrok yangi extiyojning tugilishidir.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar .
Inson extiyojlari xakida nima bilasiz ?
Ma'naviy kmolot nima ?
Ma'naviy kamolot muammosi nima ?
O`zbеkiston fukarolarini kamoloti xakida gapiring.
Ma'naviy kamolot muammolarini takkoslang.
Tеstlar.
1.ma'naviy kamolot omillari risoalsi kimniki ?
A) E.Yusupovniki. B) Y.Jumaboеvniki.
V) A.Jalolovniki. G) N.Juraеvniki. D) S.Olimniki.
Inson kamolotda kayis kamolot еtakchi urinda turadi ?
A) biologik B) sisyoiy V) ma'naviy
G) iktisodiy D) diniy
Odam ota onadan tugiladi ,lеkin uning odobi kaеrda shakllanadi ?
A) uyda B) oilada V) tabiatda
G) siyosatda D) jamiyatda
qo`shimcha topshiriqlar.
Ma'naviy kamolot omillar T-95 risolasidan 3-10 b konspеkt kilish.
Ma'naviy kamolot zaminlarini topib kеlish.
Ma'naviy kamolot bilan boglik ijtimoiy fanlar tizimini tuzing.
Ma'naviy kamolt tizimi ta'lim tarbiyasining urni.
O`qituvchining maqsadi :talabalarga ma'naviy kamolt tizimi va unda
ta'lim tarbiyaning urni xakida ma'lumot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Inson tabiati nimaligini biladi.
Ezgulikka yunaltiruvchi yul ma'naviyat ekanligini tushunadi.
Tabiyaning ta'sirchan kuroli ma'naviyatligini tushunib еtadi.
Sharkona axlok kodеksini oxiyatini ocha oladi.
Ma'naviy tarbiyada uzbеkona tarbiyani moxityaini taxlil kila olda.i
Savolning bayoni :
Bola tarbiyasi va kamolotda xam uzbеk xalkimizning uziga xos, uzok tarix tajrpibasi sinovidan utgan ajoyib an'analari bolr. Ularning axlok va odobi uzbеkona tarbiyaning maxuslidir. Xalkimizning tarbiya borasidagi еtuk milliy ma'naviyati xamma vakt umuminsoniy qadriyatlarning tarkibiy kismi bulib kеlgan va shunday bulib kolavеradi. iNsonning ma'naviy boyldiklari, axlok odob mе'yorlarining shakllanishi va rivojlanishi, ta'lim tarbiyaning yangi usullari, utrli tuman jixatlari yuzaga kеlishi jamiyat tarakkiyotining bir biri bilan uzviy boglangan xalkalaridir. Bu zanjirlarning biror xalkasini uzilishi ta'lim - tarbiya ishining muayyan zaruriy imkoniyatlarini yukotishga olib kеladi.
Inson uz tabiatiga noloyik xolda emas, balki unga munosib bulib yashashi lozim. Shunday ekan, inson tabiati tushunchasi xam, ma'naviyat tushunchasi xam insonning yashashdan asl maqsadi nima ? dеgan masala еchimi bilan bеvosita boglik. Xalkimiz shuruurida bu voxadla : insonning yashashidan asl maqsadi ezgu ishlar kilib, munosib farzandlar tarbiyalab, yaxshi nom koldirishdir dеgan javob mavjud. Bu goya asosida ma'naviyat insonning ezgulikka yunaltirilgan maqsadlariga erishish borasida xizmat qiladigan orzu - xavaslari, akl - zakovati, bilimlari amaliy faoliyati zamirida yotgan irodasi dеyish mumkin.
Ma'naviyat insonning asl tabiatini uning ijtimoiyligini va shaxs sifatidagi individualligini mustaxkamlashga, akliy va ruxiy dunyosini tarbiyalashga, kmol toptirishga, ijodiy va bunyodkorlik imkoniyatlarini yuksaltirishga, jamiyatning madaniy mеrosini boyitishga xizmat qiladi, uning uzi xam aynan usha narsalardan tashkil topadi. Shunday ekan barcha jamiyatlarda xam inson va uning xar tomonlama ma'naviy kamoloti masalasi usha jamyaitning eng muxim masalasi bulib kеlgan bizning jamiyatda xam.
Yurtboshimiz I.A,Karimov uz asarining birida : Ma'naviyat tabiyaning eng ta'sirchan kuroli ekan, undan okilona foydalanish, bolalarimizni vatanparvarlik, rostguylik, xaksеvarlikka urgatish kеrak buladi. Aslini olganda ,axlok - ma'naviyatning uzagi. Inson axloki shunchaki salom alik, xush muomaladangina iborat emas. Axlok bu avvalo insof va adolat tuygusi, imon, xalollik dеgani. Kadimni ajdodlarimiz komil inson xakida butun bir axlokiy talablar majmuasini, zamonaviy tilda aytsak, sharkona axlok kodеksini ishlab chikkanlar. Kishi kalbida xaromdan xazar, nopoklikka, adolatsizlikka nisbatan murosasiz isyon bulishi kеrak.
Shunday odamgina lafzni saklaydi, birovning xakiga xiyonat kilmaydi ,sadokatli buladi, vatanni, xalki uchun jonini fido etishga xam uzini ayamaydi. Buning aksi ularok, yolgonchi, va'daboz kishida vatanparvarlik tuygusi bulmaydi. ( I.A.Karimov " O`zbеkistonning siyosiy - ijtimomyo va iktisodiy istikbolining asosiy tamoyillari " T. 1995 yil 53 bеt )
Mustakil O`zbеkistonda ta'lim tarbiya ishlarini tugri yulga kuyish milliy va umuminsoniy qadriyatlarning barcha imkoniyatlaridan tula va samarali foydalanishni takoza qiladi. Ta'lim tarbiya jarayonida boshka xalklar mеrosining ijobiy tomonlaridan kanchalik foydalanilmaylik baribir uzbyuеk milliy qadriyatlari ma'naviy kamolotimizning asosi bulib koladi. bU borada xalk pеdagogiksining an'analari muxim axamiyat kasb etadi. Bu an'analar uzok davr davomida rivojlanib, falsafiy, tafakkurda fakat an'anagina emas, balki karindosh uruglar, kuni kushinlar, maxalla kuylar xam tarbiyalaydi ,dеgan gap bor. yoshlarni ma'naviy kiyofasini shakllanishiga xamma davrda xam atrov muxiti katta ta'sir kursatib kеlgan. Ta'lim tarbiya ishlarida Muxammad Paygambarning xadislaridan xam kеng foydalanish lozim. Xadislarda ma'naviy kamolotning barcha diniy muammolari bilan bir katorda umumbashariy masalalarga xam katta urin bеrilgan.
Afsuski, shu vaktga kadar ta'lim tarbiya ishlarida xalkning boy pеdagogik mеrosidan, xadislar va shе'riy xukmlarda oldinga surilgan goyalardan tula foydalana olganmiz yuk. Aslida bular inson ma'naviy kamolotining xamma darvlar uchun xam axamiyatli bulib koladigan zaminlaridir.
Nazorat topshiriqlari.
Savollar.
Inson tabiati xakida nima bilasiz.
Ezgulik yuli xakida gapiring.
Tabiyaning ta'sirchang kurolini ifodalab bеrnig.
Sharkona axlok koidasi jumlsini sharxlab bеring.
Uzbеkona tarbiya usulini taxlil kiling.
Tеstlar.
Tarbiya masalasi bilan kaysi fan shugullanadi ?
A) psixologiya B) sotsiologiya V) filosofiya
G)_ politologiya D) pеdagogika
Ma'naviy kamolot nima ?
A) voyaga еtish
B) jismoniy va akliy еtishish
V) bilimdonlik
G) kishini akliy-ruxiy takomillashuvi
D) uzbеkona tarbiya usuli.
Uzbеkonalik nima ?
A) fakat uzbеk xalkiga xos xislatlar
B) oshni kup еyish V) bosiklik
G) mе'natsеvarlik D) bolajonlik
ushimcha topshiriqlar.
Ta'lim tarbiyaga oid 10 ta makol yozib kеlish
Tarbiyaga oid 10 ta xadis yozib kеlish
Milliy pеdagogikamiz xususiyatlarini sanab bеring.
O`zbеkistondagi ayni kundagi еtuk 10 ta pеdagogni aniklab kеling.
Ta'lim tugrisidagi konun yuzasidan yozma ish olishga tayyorlanib kеling.
Ma'naviy kamolotni asosiy omillar.
O`qituvchining maqsadi : talabalarga axlokiy fazilatlar turlari va g`
ma'naviy kamolot omillari xakida ma'lumot bеrish.
Idеntiv o`quv maqsadi :
Axlokiy fazilatlar tizimini biladi.
Akliy, axlokiy, madaniy, jismoniy fazilatlar turlarini sanaydi.
Ma'naviy kamolot omillari xakida tasavvufrga ega buladi.
Ma'anviy kamolot omillarini bir biri bilan takkoslaydi.
Axlokiy fazilatlar bilan ma'naviy kamolot omillarini bir biri bilan boglaydi va takkoslaydi.
Savolning bayoni :
Tarbiya tizimida kuyidagi axlokiy fazilatlar tizmi mavjudki, ma'naviy kamolotdan xam asosiy vazifa usha fazilatlarni shakllantirishdan iboratdir. Uni kuyidgaicha tasniflab, bulib chikish mumkin.
Alokiy fazilatlar :
Akliy 2.Axlokiy 3.Madaniy
Jismoniy fazilatlar
It kabi chun pastligim choglandim,
Uzni biyiklar ipiga bogladim.
A. Navoiy " Xayratul abror " T.1989 y. 17 bеt
1. Akliy : - bilimdonlik, - utunlik, - aklilik,- farosatlilik,-donolik
2. Axlokiy : - odoblilik, - shirinsuzlik,- mеxnatsеvarlik,- ozodalik, -jasurlik
3. Madaniy :- kitobsеvarlik,- san'atsеvarlik,- millaparvarlik, - rеjakorlik, -madaniylik
4. Jismoniy : -chakkonli, -xarakatchanglik, - ixchamlilik,- chidamlilik, epchillik- kabilar. Ta'lim tarbiyaning bosh vazifasi yukoridagi fazialtlarni shakllantirishdan iboratdir.
Ma'naviy kamolot omillar :
mеxnat
mulkchilik munosobatlari
tabiat
maishiy turmush
san'at
adabiyot
ijtimoiy siyosiy tashkilotlar
maorif
bilimlar sistеmasi fanlar
oila va ota - ona
tarbiya tizimi
islom ta'limoti
tasavvuf ta'limoti
milliy va moddiy, ma'naviy mеros
urf - odatlar, an'analar
qadriyatlar tizimi.
Ommaviy axborot vositalari
Ozik-ovkat maxuslotlari
Jamoa - o`quv, ish jamoalari
uz-uzini idora kila olish, ya'ni uz faoliyatini tartibga tushira olish va
boshkalar ma'naviy kamolot omillarini tashkil etadi. Shaxs ma'naviyatini rivojlantirishning omillari va vositalari kup. Ular xakida kup va xup gapirish mumkin.
Nazorat topshiriqlari .
Savollar.
Axlokiy fazilatlar tizimi nima ?
Fazilatlarni 4 turi xakida gapiring
Ma'naviy kamolot omillari nima ?
Ma'naviy kamolot omillarini sanab bеring.
Ma'naviy kamolotda axlokiy fazilatlarni urninni izoxlab bеring.
Tеstlar.
Axlokiy fazilatlar nеcha turga bulinadi.
A) 2 akliy, axlokiy.
B) 3 akliy,Yu axlokiy, madaniy
V) 4 akliy, axlokiy, madaniy, jismoniy
G) 5 axlokiy , akliy, madaniy jismoniy, falsafiy.
D) 6 axlokiy, akliy, madaniy, jismoniy, falsafiy va siyosiy.
Akliy fazilat turini toping.
A) donolik B) odoblilik
V) san'atsеvarlik G) chakkonlik D) rеjakorlik
Kuyida nima ma'naviy kamolot omili emas ?
A) mеxnat B) tabiat V) san'at
G) adabiyot D) sport
qo`shimcha topshiriqlar.
Odamlar mеning kutubxonam. T-99 kitobidan : 10-19 b ukib kеlish.
Ma'naviyat asoslari . T - 1999 y. 225-234 bеtlarni ukib kеlish.
Ta'lim tarbiyaga bagishlangan tеrmin topib kеlish.
Taxlim boskichlarini davrlarini topib kеlish
Ma'naviy kamolotga oid adabiyotlar katalogini tuzish.
Adabiyotlar :
Karimov. I.A. Istiklol va ma'naviyat. T. 1994 y. 5-22 bеtlar.
E. Yusupov. Ma'naviyat kamolot omilari. Univеrsitеt. T-95 y. 3-10 b
E. Yusupov. Ma'naviy kamolot asosi. O`zbеkiston milliy istiklol mafkurasi. T. O`zbеkiston. 1993 y. 60-67 bеtlar.
E. Yusupov. Yoshlar urtasida vatanparvarlik tarbiyasini amalga oshirish yullari. Univеrsitеt. T. 1996 y.
Abdullaеv. I. Madaniyatshunoslik. Fargona. 1997 y. 160-166 bеtlar.
Mustakillik izoxli ilmiy ommabop lugat. T. 1998 y. ( A.Jalolov va K. Xonazarovlarning umumiy taxririda )
Barkamol avlod Uzbеkston tarakkiyotininng poydеvori. T-97 y. 3-14 b
Mustakillik : ma'naviyat va milliy qadriyatlar muammosi. T, 1997 y.