«Maliyyə və uçot».-2012.-№ 5.-S.36-44.
Marjinal təhlil əsasında biznesdə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması
N.M.İsmayılov,
Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti
«İqtisadi təhlil və audit» kafedrasının dosenti
E-mail:
niyaziismailov@mail.ru
Açar sözlər: Marjinal təhlil, mənfəət, satışın həcmi, xərclər, rentabellik, məhsul satışından yaranan
gəlirlər, mühasibat uçotu, hesabat
Mühasibat uçotu, maliyyə və statistik hesabatların beynəlxalq və milli standartlara uyğunlaşdırılması,
onlardakı çoxlu sayda göstəricilərin ixtisar edilməsi ənənəvi qaydalardan fərqli olan və müasir dövrün tələblərinə
cavab verən idarəetmə təhlilinin yeni metodikasının işlənib hazırlanmasını zəruri edir. Belə bir metodikanın işlənib
hazırlanması biznesdə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması, bazarın tələbatına və özünün istehsal potensialına
uyğun məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı və satışı prosesində işgüzar tərəfdaşın düzgün seçilməsi, «məsrəf-satışın
həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional asılılıq və əlaqənin optimallaşdırılması kimi aktual problemlərin
həllində müstəsna rol oynayır (4, s.384). Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət
göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqənin sistemli təhlili məsrəflərin uçotunun bazar iqtisadiyyatının atributu
sayılan və onlann «şərti- dəyişən»və «şərti-sabit» xərclərə bölgüsünü nəzərdə tutan «direkt-kostinq» sisteminin
tətbiqi zamanı mümkün olur. Doğrudan da, müasir dövrdə məsrəflərin uçotunun «şərti-dəyişən» və «şərti-sabit»
xərclər bloku qaydasında təşkili iqtisadi təhlil prosesində çoxlu sayda alqoritmlər və hesablamalardan imtina
olunmasına, qrafiklər və riyazi əyrilər vasitəsilə satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəricilərinin səviyyəsinin
dəyişməsinə operativ nəzarət edilməsinə əlverişli şərait yaradır.
Məlumdur ki, şərti-sabit xərclər məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan gəlirlərin mütləq
məbləğinin dəyişməsindən asılı olmayaraq sabit qalır. İcarə haqqı, əsas kapitalın amortizasiyası, qeyri-maddi
aktivlərin köhnəlməsi, inzibati idarə binalarının saxlanılması xərcləri, istehsalın təşkili və texnologiyasının
təkmilləşdirilməsi ilə bağlı qeyri-kapital xarakterli məsrəflər müasir dövrdə mütləq ifadədə təhlil olunan və
qiymətləndirilən şərti-sabit xərclər blokunda birləşdirilir. Maya dəyərinin tərkibində böyük xüsusi çəkiyə malik
olan ikinci qrup xərclər isə məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan gəlirlərin həcminə proporsional olaraq
dəyişir. Əməyin ödənilməsinə məsrəflər, nəqliyyat xərcləri, məşğulluq fonduna, sosial və məcburi tibbi sığortaya
ayırmalar, istehsal məqsədləri üçün istifadə olunan yanacaq və elektrik enerjisi, xammal və material xərcləri
direkt-kostinq sisteminin tətbiqi və natamam maya dəyərinin hesablanılması zamanı şərti-dəyişən xərclər blokuna
aid edilir. Məsrəflərin göstərilən qayda üzrə təsnifləşdirilməsi, onların şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna
bölünməsi bazar münasibətləri şəraitində «satışın həcmi-maya dəyəri-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional
asılılığı müəyyən etməyə və «rentabellik astanası» deyilən nöqtəni dəqiq hesablamağa imkan verir. İqtisadi
ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat işlərində bəzən bu nöqtə «satışın kritik nöqtəsi», «zərərsizlik nöqtəsi» və «mənfəət
və zərərlərin sınma nöqtəsi» də adlandırılır. Məhz buna görə də, müasir dövrdə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya
dəyəri qiymətin əmələ gəlməsinə və mənfəətin formalaşmasına bilavasitə təsir göstərən amillərdən biri kimi daim
diqqət mərkəzində dayanır, bu iqtisadi parametrin səviyyəsinin dəyişməsinə təsir göstərən daxili və xarici faktorlar
hərtərəfli öyrənilir və qiymətləndirilir.
Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin sistemli təhlili
kompleks proses olmaqla həm istehsal resurslarından istifadənin effektivliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarının
müəyyən edilməsinə və həm də menecmentin əsas obyekti kimi qiymətin tənzimlənməsinə, satışın həcminin və
mənfəətin mütləq məbləğinin artırılmasına əlverişli şərait yaradır. Lakin, maya dəyərini xarakterizə edən iqtisadi
parametrlərin «Mənfəət və zərərlər haqqında» hesabat formasında ümumiləşdirilmiş şəkildə verilməsi və sözügedən
göstəricilərin bir sıra uçot registrləri arasında səpələnməsi mövcud informasiyanı operativ şəkildə
qiymətləndirməyə imkan vermir. Bundan başqa, məsrəflərin uçotunun və məhsulun (iş və xidmətlərin) maya
dəyərinin təhlili metodikasının müəssisənin uçot siyasətindən asılılığı bütün təsərrüfat subyektləri üçün eyni olan
vahid metodikanın işlənib hazırlanmasına mane olur. Belə bir şəraitdə satışın həcmi, maya dəyəri, mənfəət və
rentabellik kimi obyektiv dəyər göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin xarakterini araşdırmaq və sahibkarlıq
fəaliyyətinin nəticələrini proqnozlaşdırmaq praktiki cəhətdən mümkün olmur.
Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, Qərb ölkələrində sahibkarlıq fəaliyyətinin nəticələrinin
proqnozlaşdırılmasında və biznesdə idarəetmə qərarlarının əsaslandırılmasında marjinal təhlilə və onun təşkili
proseduralarına xüsusi önəm verilir. Müasir dövrdə marjinal təhlilin metodikası satışın həcmi, maya dəyəri və
mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin xarakterinin öyrənilməsinə və həmin parametrlərin hər birinin
dəqiq müəyyən edilmiş kəmiyyətində digərinin proqnozlaşdırılmasına əsaslanır. 1930-cu ildə amerikalı mühəndis
V.R.Ştrax tərəfindən proqnozlaşdırma metodu kimi təklif olunmuş bu üsul iqtisadi ədəbiyyatlarda və elmi-tədqiqat
işlərində «satışın kritik həcmi» qrafiki adı ilə traktovka olunur. Postsovet məkanı ölkələrində isə ilk dəfə olaraq
sözügedən metodun mahiyyəti N.Q.Çumaçenko (5, s. 155) və A.P.Zudilinin (3, s.134) əsərlərində sistemli şəkildə
işıqlandırılır.
Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi, məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul gəlirlərinin
mütləq məbləğinin dəyişməsindən asılı olaraq məsrəflərin şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölünməsi və
marjinal gəlir kateqoriyasından istifadə Qərb ölkələrində geniş tətbiq olunan marjinal təhlilin mahiyyətini və onun
metodikasının əsasını təşkil edir. Bu istiqamətdə həyata keçirilən təhlil prosesində şərti-sabit xərclər mütləq
ifadədə, dəyişən məsrəflər isə nisbi ifadədə (məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan pul gəlirlərinin
həcminə nisbətən, %-lə) təhlil edilir və qiymətləndirilir. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, marjinal təhlil
vasitəsilə satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin xarakterinin dəqiq
müəyyən edilməsi həm marketinq təhlilinin mürəkkəb olan iki mühüm sualına (l.əgər məhsul buraxılışı və onun
reallaşdırılmasından yaranan pul gəlirlərinin həcmi azalarsa mənfəət necə dəyişər?; 2. əgər qiymətlər yüksələrsə,
maya dəyərinin səviyyəsi aşağı düşərsə, satışın həcmi azalarsa mənfəət necə dəyişər?) cavab verməyə əlverişli
şərait yaradır və həm də təsərrüfat subyektlərinin istehsal və kommersiya fəaliyyətinin son maliyyə nəticələrinin
sayca çox olmayan faktorlardan asılılığını öyrənməyə və onun formalaşması prosesini idarə etməyə imkan verir.
Zənnimizcə, marketinq təhlilinin sadalanan iki mühüm sualına düzgün cavab verilməsi məhsul (iş və xidmətlər)
satışından yaranan pul gəlirlərinin ümumi məbləğinin istehsal məsrəflərinə bərabər olduğu və rentabellik
səviyyəsinin 0,00% təşkil etdiyi «mənfəət və zərərlərin sınma nöqtəsi»nin dəqiq hesablanılmasından sonra mümkün
olur. «Mənfəət və zərərlərin sınma nöqtəsi» dəyər ifadəsində məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan pul
gəlirlərinin elə bir məbləğini xarakterizə edir ki, qeyd olunan məbləğdən aşağı bütün hallarda təsərrüfat
subyektlərinin fəaliyyəti zərərlə nəticələnir. Bu metodun spesifikasını daha yaxşı bilən analitiklər haqlı olaraq
praktikada marjinal gəlir kateqoriyasına əsaslanan mənfəətin formalaşmasının təhlili metodikasına böyük maraq
göstərir, satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional asılılığın xarakterinin qrafik
vasitəsilə müəyyən edilməsini məqsədəuyğun sayır (3, s.136).
Deyilənlərdən göründüyü kimi, müasir dövrdə satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəricilərinin
idarə edilməsinin direkt-kostinq sistemi istehsal məsrəflərinin müxtəlif əlamətlər üzrə təsnifləşdirilməsini (1.
mənfəətin formalaşmasındakı roluna görə; 2. istehsalın həcmindən asılılığına görə; 3. maya dəyərinə daxil edilməsi
üsullarına görə) və onların şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölgüsünü nəzərdə tutur. Xüsusi vurğulamaq
yerinə düşər ki, inkişaf etmiş əksər Qərb ölkələrinin qanunvericiliyində, uçotun təşkilinə dair mövcud qayda və
təlimatlarda məsrəflərin şərti-sabit və dəyişən xərclər blokuna bölgüsü və onların dəqiq təsnifatı nəzərdə tutulmur.
Məhz buna görə də, hər bir sahibkar satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəricilərinin tənzimlənməsi
prosesində həmin qayda və təlimatlardan öz maraqları çərçivəsində istifadə edir. Maksimum mənfəət əldə etməyə
maraqlı olan sahibkarlar bir qayda olaraq şərti-sabit xərclərin ümumi səviyyəsinin aşağı salınması ehtiyatlarını
dərindən öyrənməyə cəhd göstərir. Bu məqsədlə onların qabaqcadan hesablanması aparılır və növbəti büdcə ilinə
daxil edilir. İstehsalın həcminin dəyişməsindən asılı olmayaraq müəyyən müddət ərzində sabit qalan
ümumtəsərrüfat xərcləri isə həmin dövrün xərcləri kimi qeyri-istehsal xərcləri ilə birlikdə məhsul (iş və xidmətlər)
satışından yaranan pul gəlirlərinin ümumi məbləğindən çıxılır. Dəyişən xərclər üzrə maya dəyərinin kalkulyasiyası,
yəni direkt-kostinq sistemi yalnız daxili idarəetmədə istifadə olunur. Kənar hesabatların tərtibi zamanı bəzi
ədəbiyyatlarda «abzorpşen-kostinq» sistemi kimi traktovka olunan maya dəyərinin kalkulyasiyası metodu tətbiq
edilir. Bu sistemin tətbiqi prosesində həm dəyişən və həm də şərti-sabit xərclərin hamısı istehsal maya dəyərinə
daxil edilir və bu xərclər «məhsula çəkilən xərclər» adlanır. Qeyri-istehsal xərcləri isə dövri xərclər kimi gəlirdən
çıxılır. Zənnimizcə, maya dəyərinin kalkulyasiya edilməsinin hər iki metodunun oxşar və fərqli cəhətlərinin
sadalanması mühasibat uçotu və hesabatlarının beynəlxalq standartlarının tətbiqi şəraitində onların mahiyyətini
dərindən başa düşməyə əlverişli şərait yarada bilər. Sözügedən metodların praktikada ardıcıl tətbiqi nəticəsində
menecerlər və sahibkarlar aşağıdakı situasiyalarla daim üzləşir: 1) istehsalın həcmi satışın həcmindən artıq olduqda
«abzorpşen-kostinq» sistemində mənfəət çox alınır; 2) satışın həcmi istehsalın həcmindən çox olan hallarda
«direkt-kostinq» sistemində mənfəət çox alınır; 3) istehsalın və satışın həcmi bərabər olduqda isə hər iki sistemdə
mənfəət eyni olur. Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, hər iki sistem üzrə alınan xalis gəlir göstəricilərinin fərqi
bir-birilə ((əmtəə-material qiymətlilərinin dəyərinin dəyişməsi) x (ümumtəsərrüfat xərclərinin dərəcəsi)) (5)
formulası vasitəsilə uzlaşır. Bu formula müəyyən dövr ərzində ümumtəsərrüfat xərclərinin dərəcəsi sabit qaldıqda
praktiki cəhətdən məqbul sayılır. Bütövlükdə götürdükdə isə, sözügedən sistemlər arasındakı aşağıdakı fərqlərin
mövcud olduğu cədvəl 1-dən daha aydın görünür.
Cədvəl 1
«Direkt-kostinq» və «abzorpşen-kostinq» sistemlərinin oxşar və fərqli cəhətlərinin təsnifatı
«Direkt-kostinq» sistemi
«Abzorpşen-kostinq» sistemi
a) Satışın həcmi istehsalın həcmindən artıq olduqda
xalis gəlir çox olur;
a) İstehsalın həcmi satışın həcmindən artıq olduqda
xalis gəlir çox olur;
b) Daimi xərclər istehsal maya dəyəri hesab-
lanılarkən nəzərə alınmır;
b)
Daimi
xərclər
istehsal
maya
dəyəri
hesablanılarkən nəzərə almır;
c) Daxili hesabat üçün qəbul edilir;
c) Kənar hesabat üçün qəbul edilir;
ç) Məhsul vahidinin satış qiymətini onun tam maya
dəyərindən artımı fərqləndirir.
ç) Ümumi mənfəət məbləği fərqlənir.
Bir faktı qeyd etmək yerinə düşər ki, «direkt-kostinq» sisteminin tətbiqi zamanı istehsal məsrəflərinin
şərti-dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi ümumi xərclərin hərəkət tənliyinin qurulmasını obyektiv
zərurətə çevirir. Ümumi xərclərin hərəkət tənliyinin qurulması, onların aşağı və yuxarı hədd metodu üzrə
şərti-dəyişən və şərti-sabit xərclər blokuna bölünməsi aşağıdakı hesablamalarla həyata keçirilir: l)istehsal xərcləri
və məhsul (iş və xidmətlər) istehsalının həcmi haqqında məlumatlardan istifadə etməklə istehsala və xərclərə uyğun
maksimum və minimum hədd seçilir; 2) istehsalın həcmi və xərclər arasındakı səviyyə fərqi müəyyən edilir; 3) vaxt
vahidi ərzində sərf olunan xərclərin fərqini həmin dövrdəki istehsalın artım tempinə bölməklə məhsul (iş və
xidmətlər) vahidinə düşən xərc dərəcəsi hesablanılır; 4) şərti-dəyişən xərc dərəcəsini istehsalın maksimal (minimal)
həcminə vurmaqla dəyişən xərclərin maksimal və minimal artımı təyin edilir; 5) ümumi məsrəflərdən dəyişən
xərclərin mütləq ifadədə artım tempi çıxılmaqla şərti-sabit xərclərin artımı müəyyənləşdirilir; 6)ümumi xərclərin
mütləq məbləğinin dəyişməsinin istehsalın ümumi həcminin dəyişməsindən asılılığını əks etdirən (ümumi xərc
artımı = daimi xərc artımı+məhsul vahidinə düşən dəyişən xərc artımı x istehsal həcmi artımı) (6) ümumi xərc
tənliyi tərtib olunur. Müəyyən dövr ərzində sərf olunan xərclərin dəyişmə fərqini istehsalın ümumi həcminin
dəyişmə fərqinə bölməklə istehsal məsrəflərinin məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı həcminin dəyişməsinə reaksiya
dərəcəsini müəyyən edən əmsal tapılır. Şərti-sabit xərclər üçün bu əmsalın mütləq kəmiyyəti sıfıra bərabər olur.
Dəyişən xərclər üçün bu əmsal bütün hallarda sıfırdan böyük olur, 0
mütənasib, K>1 olduqda isə proqressiv reaksiya adlanır. Məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı
salınması və istehsalın rentabellik səviyyəsinin yüksəldilməsi üçün deqressiv xərclərin aşağı düşmə tempinin
proqressiv və mütənasib xərclərin artım tempini üstələməsi vacib şərtlərdən biri sayılır. Məhsul (iş və xidmətlər)
istehsalının həcmi haqqında maksimal mümkün və faktiki məlumatlara əsaslanmaqla faydalı və əhəmiyyətsiz sabit
xərclərin məbləğini müəyyənləşdirmək praktiki cəhətdən elə də çətinlik törətmir. Faydalı sabit xərclərin ümumi
məbləğini hesablamaq üçün şərti-sabit xərclərin yekun məbləğini istehsalın maksimal həcminə bölüb, faktiki
məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı həcminə vurmaq tələb olunur. Praktikada, əhəmiyyətsiz xərclərin təhlili və
qiymətləndirilməsi bütün qeyri-məhsuldar xərclərin araşdırılması ilə başa çatır. İstehsal məsrəflərinin dəyişən və
şərti-sabit xərclərə, şərti-sabit xərclərin isə faydalı və əhəmiyyətsiz xərclərə bölünməsi «direkt-kostinq» sisteminin
birinci xüsusiyyəti hesab edilir. İstehsal və maliyyə uçotunun birləşdirilməsi «direkt-kostinq» sisteminin ikinci
xüsusiyyəti sayılır. Bu zaman mühasibat uçotu və maliyyə hesabatı elə təşkil olunur ki, «xərclər-istehsalın
həcmi-mənfəət» sxeminə daxil olan hər bir elementə ardıcıl nəzarət etmək mümkün olur. Sözügedən tezisin
doğruluğunu məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan mənfəətin təhlili üçün informasiya bazası sayılan
«Mənfəət və zərərlər haqqında hesabat» formasının məlumatlarından da görmək olar:
Məhsul (iş və xidmətlər) satışından
1) əldə olunan pul gəlirləri - dəyişən xərclər = Marjinal gəlir (5)
Məhsul (iş və xidmətlər) satışından
2) Marjinal gəlır - sabit xərclər =yaranan mənfəət (6)
Məhsul (iş və xidmətlər)
Məhsul (iş və xidmətlər)
satışından əldə olunan dəyişən sabit
= satışından yaranan
pul gəlirləri məsrəflər xərclər (7)
mənfəət
(5), (6) və (7) formulalarından göründüyü kimi, marjinal gəlir məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə
olunan pul gəlirləri ilə dəyişən xərclərin fərqini və ya şərit-sabit xərclərlə məhsul (iş və xidmətlər) satışından
yaranan mənfəətin cəmini əks etdirir. Marjinal gəlirin hesablanması zamanı məsrəflərin dəyişən və şərti-sabit
xərclər blokuna bölünməsi birməhsullu və çoxnomenklaturalı istehsallarda zərərsizlik səviyyəsinin təhlilinə
əlverişli şərait yaradır. Lakin, sözügedən göstəricilər üzrə tərtib edilən hesabatlar yalnız daxili istifadəçilər üçün
nəzərdə tutulur. Gəlirlər haqqında hesabatın çox mərhələli tərtibi direkt-kostinq sisteminin üçüncü xüsusiyyəti
sayılır.
Nəzəriyyə və praktikadan məlumdur ki, direkt-kostinq sisteminin analitik imkanları maya dəyəri,
məhsul (iş və xidmətlər) satışının həcmi və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin tədqiqinə imkan
yaradır. Bu əlaqə (satışın həcmi=maya dəyəri+mənfəət) (10) formulasından bir daha aydın görünür. Ölkə uçot
praktikasında maya dəyəri, satışın həcmi və mənfəət göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin öyrənilməsinə
əsaslanan idarəetmə modeli zərərsizlik nöqtəsinin təhlili adlandırılır. «Məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri
arasındakı funksional əlaqə və asılılığın təhlili prosesində dəyişən və şərti-sabit xərclərin, satış qiymətinin, istehsal
edilmiş və satılmış məhsulun həcminin və çeşidinin dəyişməsinin mənfəət və zərərlərə təsiri öyrənilir. Doğrudan
da, maya dəyəri, mənfəət, istehsalın və satışın həcmi göstəriciləri arasındakı qarşılıqlı əlaqənin öyrənilməsi
idarəetmədə daha əsaslandırılmış qərarlar qəbul edilməsinə əlverişli şərait yaradır. Bu əlaqənin təhlili: 1)
zərərsizliyə nail olmaq üçün tələb olunan istehsalın həcmini; 2) proqnozlaşdırılan mənfəətin əldə olunması üçün
tələb edilən satışın həcmini; 3) məlum satış həcmində gözlənilən mənfəəti; 4) satış qiymətinin, dəyişən və
şərti-sabit xərclərin, məhsul buraxılışı və satışı həcminin dəyişməsinin mənfəətə təsirini; 5) satılmış məhsulun
çeşidinin dəyişməsinin zərərsizlik nöqtəsinə, məqsədli mənfəətə və maksimal mümkün mənfəətə təsirini
hesablamağa bilavasitə imkan verir. Deyilənlərdən göründüyü kimi, direkt-kostinq sisteminin tətbiqi xərclərin eyni
vaxtda maya dəyərinə bütövlükdə daxil edilməsini, dəyişən və şərti-sabit xərclərin uçotunun ayrılıqda aparılmasını,
ehtiyatların qiymətləndirilməsi və gəlir səviyyəsinin müəyyən edilməsini, mühüm xərclərin təhlilinin aparılmasını,
zərərsizliyin təhlilini, «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqənin və asılılığının
öyrənilməsini, mənfəət və maya dəyərinin sistemli təhlilinin həyata keçirilməsini təmin edir. Müasir dövrdə
«məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional əlaqə və asılılıq aşağıdakı kimi təhlil edilir və
qiymətləndirilir.
Cədvəl 2
Satışdan yaranan gəlirlərin məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinə təsirinin təhlili
Göstəricilər
2011
2012-ci ilin gəlirlərinin
məbləği nəzərə alınmaqla
Kənarlaş ma (+; -)
manatla
gəlirlərə
nisbətən,
%-lə
manatla
gəlirlərə
nisbətən,
%-lə
manatla
gəlirlərə
nisbətən,
%-lə
A
1
2
3
4
5
6
1. Məhsul (iş və xidmətlər) satışın-
dan əldə olunan gəlirlər
7197659
-
7574165
-
+376506
-
2. Məhsulun (iş və xidmətlərin)
maya dəyəri, o cümlədən
6185397
85,94
6535574
86,29
+350177
+0,35
a) şərti-sabit xərclər
1480784
20,57
1480784
19,55
-
-1,02
b) şərti-dəyişən xərclər
4704613
65,37
5054790
66,74
+350177
+1,37
Cədvəl 2-nin məlumatlarından göründüyü kimi, 2011-ci ildə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya
dəyərinin səviyyəsi 2012-ci ilin gəlirləri nəzərə alınmaqla 86,29%-ə (6535574:7574165x100) bərabər olmuşdur.
Sözügedən göstəricinin səviyyəsi müqayisə olunan dövr ərzində şərti-sabit və dəyişən məsrəflər üzrə müvafiq
olaraq 19,55% (1480784:7574165x100) və 66,74% (5054790: 7574165 x100) təşkil etmişdir. Məhsul (iş və
xidmətlər) satışından əldə olunan gəlirlərin məbləğinin 376506 manat (7574165-7197659) artması maya dəyərinin
səviyyəsinin 0,35% (86,29-85,94) yüksəlməsinə səbəb olmuşdur ki, bunun da mənfi 1,02%-i (19,55-20,57)
şərti-sabit məsrəflərin, müsbət 1,37%-i (66,74- 65,37) isə dəyişən xərclərin payına düşür. Maya dəyərinin
səviyyəsinin yuxarıda qeyd edilən faiz nisbətlərində dəyişməsi, öz növbəsində, bu iqtisadi parametrin məbləğində
həmin proporsiyada qənaətə (artıq xərcə) aşağıdakı kimi şərait yaratmışdır: a)şərti-sabit xərclər hesabına
(-1,02x7574165:100=-77256,48manat);b) dəyişən məsrəflər hesabına (+1,37x7574165:100=+103766,06 manat);
Hesabat məlumatlarından göründüyü kimi, 2012-ci ildə 2011-ci ilə nisbətən fəaliyyətini öyrəndiyimiz müəssisə
üzrə məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin səviyyəsi 0,65% və ya 49232,07 manat (0,65x7574165:100)
artmışdır. Maya dəyərinin səviyyəsinin bu qayda üzrə yüksəlməsi əsas etibarilə daxili faktorlar hesabına baş
vermişdir. Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə edilən gəlirlərin məbləğinin 2,85% artması maya dəyərinin
səviyyəsinin 0,35%, mütləq ifadədə isə 26509,58 manat (0,35 x 7574165:100) yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.
Material və pul vəsaitlərindən istifadəni xarakterizə edən digər faktorların təsiri nəticəsində məhsulun (iş və
xidmətlərin) maya dəyəri 0,30% və ya 22722,49 manat (0,30x7574165:100) artmışdır.
Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, «məsrəf-satışın həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional
əlaqə və asılılıq yuxarıda şərh olunan metodika üzrə qiymətləndirildikdən sonra istehsalın zərərsizlik səviyyəsinin
hesablanması nəzəri və praktiki cəhətdən elə də çətinlik törətmir. Belə fərz edək ki, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz
təsərrüfat subyekti bir ədədinin qiyməti 500 pul vahidinə bərabər olan yeni məhsul istehsal etməyi proqnozlaşdırır.
Bu zaman məhsul vahidinə düşən dəyişən məsrəflərin səviyyəsinin 55,45%, müəssisənin şərti-sabit xərclərinin illik
məbləğinin isə 29436 min pul vahidi olması nəzərdə tutulur. Sadalanan rəqəmlərdən və (3) saylı formuladan
istifadə etməklə dəyişən məsrəflərin ümumi məbləğini və yeni məhsul (iş və xidmətlər) satışından yaranan
gəlirlərin minimal həcmini riyazi yolla hesablamaq və qiymətləndirmək olar. Bu zaman fəaliyyətini öyrəndiyimiz
təsərrüfat subyekti üzrə sadalanan göstəricilər mütləq ifadədə müvafiq olaraq 277,25 (55,45x500) və 66074,07 pul
vahidi (29436:(l-(277,25:500))) təşkil edəcəkdir. Beləliklə, «məsrəf-satışın həcmi- mənfəət» göstəriciləri arasındakı
funksional əlaqənin təhlilinin sonunda yuxarıda sadalanan rəqəmlərdən istifadə etməklə istehsalın və satışın kritik
həcmini hesablamaq heç də çətin olmur. Bizim misalımızda, istehsalın və satışın kritik həcmi 132148 vahid
(66074070:500) təşkil edir. Bu isə o deməkdir ki, fəaliyyətini təhlil etdiyimiz müəssisə il ərzində 132148 vahid
məhsul reallaşdıraraq (bir ədədinin qiyməti 500 pul vahidi olmaqla) yalnız öz xərclərini ödəmək qabiliyyətində
olur. Zənnimizcə, mülkiyyət formasından asılı olmayaraq bütün kommersiya müəssisələrində «məsrəf-satışın
həcmi-mənfəət» göstəriciləri arasındakı funksional asılılıq və əlaqənin təhlili metodikasının yeni aspektdə tətbiqi
direkt-kostinq sistemində maliyyə nəticələrinin qiymətləndirilməsində müstəsna əhəmiyyət kəsb edə bilər.
İstifadə olunmuş ədədbiyyat
1. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Как управлять капиталом? -М.: Финансы
и статистика, 1996. - 384 с.
2. Балабанов И.Т. Финансовый анализ и планирование хозяйствующего субъекта. 2-е изд., доп. -
М.:Финансы и статистика, 2000. - 208 с.
3. Зудилин А.П. Анализ хозяйственной деятельности предприятий развитых капиталистических
стран. - 2-е изд., перераб. Екатеринбург: «Каменный пояс», 1992 - 224 с.
4. Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: -2-е изд., перераб. и
доп. -Мн.:ИП «Экоперспектива», 1997. - 498 с.
5. Чумаченко Н.Г. Учет и анализ в промышленном производстве США. - М.: «Финансы»,
1971 - 237 с.
Н.М.Исмаилов
Обоснование управленческих решений в бизнесе
на основе маржинального анализа
Резюме
Как известно, в условиях рынка и конкуренции коммерческие организации должны иметь четкое
представление об окупаемости различных видов выпускаемых продуктов, эффективности каждого
принимаемого решения и их влиянии на финансовые результаты, а также на величину затрат.
Исключительная роль принадлежит в этом маржинальному анализу, широко используемому в зарубежной
учетно-аналитической практике. В результате маржинального анализа обосновываются и принимаются
управленческие решения в области ценообразования и планирования прибыли. Это обуславливает
актуальность темы данной статьи, в которой исследована методика маржинального анализа и
последовательность обоснования принимаемых управленческих решений в бизнесе.
N.M.İsmayılov
Inform management decisions in the business on the basis of Marginal analysis
Summary
As you know, in terms of the market and competition business organizations should have a clear idea of
the return on different types of manufactured products, the effectiveness of each of the received solutions and their
impact on the financial results, as well as the cost amount. Marginal analysis which is widely used in foreign
accounting and analytical practice plays exceptional role. As a result of margin analysis substantiates and
management decisions in the area of pricing and profit planning. This leads to the relevance of the topic of this
article, which investigates methods and sequence analysis of the marginal support decision-making in business.
1>
Dostları ilə paylaş: |