Mavzu: Aldcgidlar va ketonlarning xossalari

Mavzu: Aldcgidlar va ketonlarning xossalari
Maqsad Ftil spirtini oksidlab sirka aldegidni olish. Karbonil gruppaga xos reaktsiyalar ‘ Kumush ko’zgu” reaktsiyasi, mis kuporosi bilan reaksiyasi. shif reaktivi (funsisulfit kislota ) bilan reaktsiyasi.
Nazariy nai’lumot. Molekulasi bitta yoki bir nechla karbonil yoki oksi gruppa C ~ O va u bilan bog'langan radikaldan iborat organik birikmalar aldegid va ketonlar hisoblanadi. Karbonil gruppasi bitta radikal bilan bog'lanagan rnoddalar ya’ni tarkibida C-O-II ko'rinishidagi aldegid gruppani saqlovchi rnoddalar aldegedlar deb ataladi.
Karbonil gruppa ikkita radikal bilan birikkan birikmalar ketonlar deb ataladi. Aldegid va ketonlarda bir xil funktsional gruppa C O bo'lganligi sababli ularning juda ko'p kimyoviy xossalari o'xshash bo'ladi. I arkibida ikkita va undan ortiq karbonil gruppa saqlovchi aldeged va ketonlar ham bo'ladi.
Reaktivlar: Metil spirt, mis sim. etil spirt, suv. konts. sulfat kislota. bixroniat tuzidan, 20% li sulf'at kislotaning eritmasi. muz, aseton, sirka aldegididan. natriy bisulfat eritmasidan, kalsiy asetal tuzi. yod kukuni, natriy gidroksidning 10% li eritmasi, KHSO4 kukuni. gliserin. kumush oksidning ammiakli eritmasi. formaldegid, mis (II) sulfat eritmasi. muz.
Kerakli jihozlar: Stativ, quruq probirkalar. probkalr, spirt lampa, konussimon kolba, sovitgich. gaz o’tkazgich nay, yig’gich probirka, stakan.
1-ish:

1. 
   . Cliumoli aldcgidning metil spirhlan olinishi. Quruq probirkaning og'ziga mos probka topib unga I ml metilspirt qoyiladi. Agar uchi qayrilgan mis sim olib spirt lampa alangasida qip-qizil cho'g bo’lguncha qizdirib alangadan olinsa toza mis. mis (ll)-oksidiga aylanib qorayadi so’ngra uni spirtli probirkaga tushirib og'z.ini probka bilan berkitiladi. Bir necha minutdan keyin mis (ll)-oksidi sol holdu misgacha qaytariladi. Metil spirt esa aldegidga oksidlanadi va chumoli aldegidning o’tkir hid seziladi. Eritmani keyingi tajriblar uchun saqlab qo yiladi. Chumoli aldegidi hosil bo’lish tenglamasi qo ydagicha.
   

CH3OH+CuO=H2O+Cu+CH2O

2. 
   . Sirka aldegidining olinishi. Kerakli asbob yig ib 100 ml hajmli yumoloq tubli kolbaga 5 ml etil spirt 7.5 ml suv 2 ml konts. sulfat kislota qo'yladi. Boshqa idishga 5g bixroniat tuzidan olib unga 2<)% li sulfat kislotaning eritmasidan IS ml qo’shiladi. Hosil bo’lgan aralashmada tuz erib ketguneha qizdiriladi. I'ayyorlangan eritma tomizgich varonkasi orqali orqali asta- sekin kolbaga tomchilab qo'yiladi. Koiba qizdirilsa reaksiya boshlanib sirka aldigid bug i ajralib ehiqa boshlaydi. I sovitgich orqali konussimon kolbaga yig'iladi. Sirka aldegid 21" C da qaynaydigan suyuqlik bo'lgani uchun konussimon kolba muz bilan sovitib turiladi. Sirka aldigidining hosil bo’lish reaksiya tenglamasi q uydagicha.
   

K2Cr2O7+4H2SO4=2KCr(SO4)2+4H2O+3O
CH3-CH2OH+O=CH3CHO+H2O

3. 
   . Birlainchi spirtlarni oksidlab aldegid olish. Katta probirkaga 0,5g K₂Cr₂O7 va 2 ml sulfat kislota eritmasi solinadi. Aralashmani doimiv chayqatib turgan holda unga 2 ml etil spirt qo’shiladi. probirkaning og’zi gaz o’tkazgich nay o’rnatilgan tiqin bilan zich berkitiladi. Gaz o’tkazgich nayning uchi 2 rnl suv solingan yig’gich probirkaga botiriladi. Yig’gich probirka stakandagi muzli suv bilan sovutib turiladi. Reaksion aralashma esa ehtiyotlik bilan 2-3 rninut qizdirilsa. reaksiyada hosil bo’lgan sirka aldegid haydaladi va yig’gichdagi suvda eriydi. Yig’gichda sirka aldegidning suvli eritmasi olinadi. Spirtlarni K₂Cr₂O7 va H2SO4 aralashmasi bilan oksidlab. sirka aldegid olish reaksiyasi quyidagi tenglama bo’yiocha boradi:
   
4. 
   CH3CH2OH+K2Cr2O7+4H2SO4=CH3CHO+K2SO4+Cr2(SO4)3+7H2O
   

2-ish:

1. 
   . Asetonning olinishi. Katia probirkaning l\4 qismigacha kalsiy asetat tuzi solinadi va probirkani shtativ tutgichiga gorizontal holda, probirkaning tiqin o'rnatilgan tomonini ozgina og'dirib o’rnatiladi. Kevin probirkaning og'zi gaz o’tkazuvchi nayli tiqin bilan zich berkitiladi. Gaz o’tkazuvchi nayning uchi 1,5-2 ml suv solingan yig’gich probirkaga botirib qo’yiladi. Dastlab probirkaning barcha qismini bir tekis isitib. havo siqib chiqariladi. keyin probirkaning modda solingan pastki qismi kuchli qizdiriladi. Bunda kalsiy asetat tuzi asetonga va kalsiy karbonat tuziga parchalanadi.
   

Yig’gich probirkadagi suyuqlikning hajmi ikki marts ko’payguncha aralashma 5-7 minut chamasi qizdirib turiladi. Aseton hosil bo’lganligini o’ziga xos hididan yoki Libenning yodoform namunasi usuli bilan quyidagicha bilib olinadi. Hosil bo’lgan aseton eritmasidan bir qismini boshqa probirkaga solib, unga ozroq yod kukuni, so’ngra natriy gidroksidning 10% li eritmasidan yod rangsizlanguncha tomchilab qo’shiladi. Bunda yodoform kristallari hosil bo’ladi. Yodoformning hosil bo’lish reaksiyasi quyidagicha bosqichlar bilan boradi. Dastlab yodning ishqor bilan reaksiyasida natriy gipoyodid hosil bo’ladi

2. 
   . Aldegid va ketonlarga natriy bisulfatning ta’siri. Bir probirkaga ozgina aseton boshqasiga sirka aldegididan qo’yib ikkala probirkaga I ml natriy bisulfal eritmasidan qo’shiladi va probirkadagi aralashmalar yaxshilab chayqatiladi. Bir oz vaqt o'tishi bilan oq kristall holidagi bisulfat birikrnalari ajraladi.
   

Natriy bisulfatning sirka aldegidi va aseton bilan hosil qilgan reaksiya tenglamasini yozing.
3-isli: Gliscrinni degidratlab akrolein hosil qilish.

1. 
   . Quruq probirkaga I sm qalinlikda KHSO₄ kukuni solinadi va unga 2 tomchi gliserin tomiziladi. Aralashma akroleinning o’tkir o’yuvchi hidli og’ir bug’i hosil bo’lguncha kuchli qizdiriladi. (ehtiyot bo'lib hidlash kerak.) Akroleinnning hidi kuygan yog’ hidiga o’xshaydi. Kaliy gidrosulfat kuchli qizdirilganda, u kaliy pirosulfat K₂S₂O₇ ga aylanadi. Kaliy pirosullat glitserindan suv elementlarini tortib olishi natijasida to’yinmagan aldegid- akrolein hosil bo’ladi:
   

CH2OH-CHOH-CH2OH+KHSO4=CH2=CH-CHO+H2O

2. 
   . Probirkaga 10 tomchi glitserin va 10 tomchi konsentrlangan sull'at kislota solinadi. Probirka og’zini gaz o’tkazuvchi nayli tiqin bilan zich berkitiladi. Probirka shtativ tutgichga qiya holda o’rnatiladi va aralashma ohista qizdiriladi. Glitserinning konsentrlangan sulfat kislota ta’sirida ko’mirlanishi sababli aralashma qoradi, gaz o’tkazuvchi naydan o’tkir o’yuvchi hidli akrolein ajralib chiqadi. Akrolein bug'larini probirkadagi: a), fuksinsulfit kislota eritmasidan o’tkazilsa, eritma pushli rangga kiradi, bu aldegid hosil bo’layotganligini bildiradi, b). bromli suv yoki kaliy permanganat (1% li) eritmalaridan o’tkazilsa, eritmalar rangsizlanadi, bu akrolein to’yinmagan aldegid ekanligini tasdiqlaydi:
   

4-ish:

1. 
   . Aldegidlarning kumush oksidning amniiakli eritmasi bilan oksidlanishi (Kuniush ko’zgu rcaksiyasi). Probirkaga 5 ml 10% li natriy gidroksid solib. 1-2 minut qizdiriladi, keyin ishqor to'kib tashlanadi va probirka distillangan suv bilan chayiladi. Tozalangan probirkada kumush oksidning amniiakli erilmasi quyidagicha tayyorlanadi: probirkaga avval 2-3 ml kuniush nitraining 1% li erilmasi solinadi va ehayqalib turgan holda dastlab hosil bo Igan cho’kma erib ketguncha 5% li ammiak erilmasi tomchilab qo’shiladi. Hosil bo’lgan tiniq erilmaga bir nechta tomchi 5% li f'ormaldegid qo’shiladi va probirkaga 60-70° C suv hammoniiga tushirib qizdiriladi. Bir necha minutdan keyin probirka devorlarida ko’zgu shaklida kuniush ajralib chiqadi. Agar probirka ya.xshi tozalanmagan bo’lsa. kuniush qora cho’kma holida ham bo’lishi munikin. Bu rcaksiya I’aqat aldegidlar bilan boradi. ketonlar kumush ko’zgu reaksiyasiga kirishmaydi.
   

2. 
   . Aldegidlarning inis (II)- gidroksid bilan oksidlanish rcaksiyasi. Probirkaga tckshirilayotgan aldegid eritmasidan I ml solinadi va uning ustiga 0.5 ml ishqorning suyillirilgan eritmasidan va keyin cho’kma hosil bo’lguncha mis (11) sull’at eritmasidan lomchilatib qo’shiladi. Hosil bo’lgan aralashma qaynaguncha qizdiriladi bunda dastlab sariq rangli mis (I)- gidroksid cho kmasi hosil boladi. uning qizil rangli mis(I)-oksid va misga aylanishi evaziga cho’kmaning rangi o’zgaradi. Reaksiya tenglamalarini quyidagicha il’odalash niumkin:
   

Nazorat savollari, mashqlar

1. 
   Aldegidlar bilan ketonlar orasida qanday I’arq bor?
   
2. 
   Kondensatsiya jarayoni deb nimaga aytiladi? Sirka aldegidning kondlensatsiya reaksiyasi tenglamasini yozing.
   

3. 
   Quyidagi spirtlar: metiletilkarbinol. rnetilpropanol. 2-metilbutanol-3.2-mel.il- butanol-2 laming oksidlanib, aldegidlar yoki ketonlarga aylanishi reaksiyalari tcnglamalaiini tuzing. Ilamda hosil bo'lgan mahsulotlarning nomini ayting.
   
4. 
   Moy aldegid va etilpropilketonlar qaytarilganda, qanday birikmalar hosil bo’ladi?
   
5. 
   Propion aldegidning kumush oksidning ammiakli eritmasi , ammiak, natriy bisulfit, sianid kislota, metil magniy yodid, xlor, gidrozin bilan reaksiyasi tenglamalarini yozing.
   
6. 
   Atsetilen va anorganik modda; atseton va formaldegiddan foydalanib, metiivinilketon hosil qiling.
   
7. 
   C₂H₅MgBr sirka aldegid, chumoli aldegid bilan reaksiyaga kirishganda qanday spirtlar hosil bo’ladi? Reaksiya tenglamalarini yozing.
   
8. 
   2-butanolga quyidagi reagentlar PCI5, KOH ning spirtdagi eritmasi, ozon, CHjMgJ, fenilgidrazin birin-ketin ta'sir ettirilganda, sodir bo’ladigan o’zgarishlarni yozing.
   

16. 
    Laboratoriya ishi
    

Mavzu: Aromatik aldegid va ketonlar
IMaqsad: Benzoy aldegidning kaliy permanganat ta’sirida oksidlanishi, Benzoy aldegidning fenilgidrazin bilan reaksiyasi, Benzaldegidga ishqorning ta’siri.
Nazariy ma’lumot. Aromatik aldegidlarning dastlabki eng oddiy vakili benzoy aldegidihisoblanadi. Unda karbonil guruhi bevosita benzol halqasiga birikkan. Karbonil guruhi yon zanjir bilan bog’langan bo’lishi ham mumkin:
Alifatik qator aldegidlarni olinishining barcha usullaridan foydalanib aromatic aldegidlarni ham olish mumkin (tegishli spirtlarni oksidlab, kislotalarni qaytarish va boshqalar). BenzIdegid kabi aromatic aldegidlarni olish uchun spetsifik usullar qullaniladi, masalan benzol gomologlarini oksidlash:
Benzoy aldegid odatdagi sharoitda rangsiz suyuqlik qaynash harorati 179 C kuchli achchiq bodomli hidga ega.
Reaktivlar: Kaliy permanganat eritmasidan, benzaldegid, sulfat kislota, Fenilgidrazin xlorgidrat 5 ml suvda eritilgani, natriy atsetat, o’yuvchi kaliyning 10 "o li spirtli etirrnasi. suyultirilgan xlorid kislota.
Kerakli jihozlar: Stativ, quruq probirkalar, probkalr, spirt lampa, konussirnon kolba, sovitgich, gaz o’tkazgich nay, yig’gich probirka, stakan.
l-ish:

1. 
   . Benzoy aldegidning kaliy permanganat ta’sirida oksidlanishi. Probirkaga kaliy permanganat eritmasidan I ml solib, ustiga 2-3 tomchi benzaldegid qo’shiladi va aralashrna suv hammomida benzaldegidning hidi yuqolguncha qizdiriladi. Kaliy permanganatning ortiqchasi bir necha tomchi spirt qo'shish bilan tugallanadi. Cho’kmaga tushgan MnCK filtrlab ajratiladi va filtratga sulfat kislota qo’shib, kislotali muhit hosil qilinadi. Bunda benzoy kislotaning kristallari cho'kadi.
   

C6H5CHO=C6H5COOK
C6H5COOK+H2SO4=C6H5COOH+K2HSO4

2. 
   . Benzoy aldegidning fenilgidrazin bilan reaksiyasi. Probirkadagi 0,5 g cha fenilgidrazin xlorgidrat 5 ml suvda eritiladi va unga I g natriy atsetat qo’shiladi. Hosil bo'lgan aralashmaga 3-4 tomchi benzoy aldegid qo’shib. probirka yaz.shilab chayqaliladi. Natijada benzaldegid fenilgidrazonning suvda yomon eriydigan krislallari ajralib chiqadi
   
3. 
   . Benzaldegidga ishqorning ta’siri. Probirkaga 0,5 ml benzoy aldegid va chayqatib turgan o’yuvchi kaliyning 10 % li spirili etirmasi solinadi. Aralashma qizib ketadi va benzoy kislotaning kalyli tuzi kristall holida ajralib chiqadi. Hosil bo'lgan cho'kma filtrlab ajratiladi. Chokmani 4-5 ml suvda eritib, unga I ml suyultiiilgan xlorid kislota qo’shilsa benzoy cho'kmaga tushadi.
   

Kaliy benzoat chokmasining filtrlashda hosil bo'lgan och-sariq rangli liniq eritmada benzil spilt borligi uning o'ziga xos hididan yoki xromli aralashma ta'siiida benzoy kislotagacha oksidlanishdan bilib olinadi.
Nazorat savollari
I- Benzoy aldegidning kaliy permanganat ta'siiida oksidlanishi natijasida nima hosil bo’ladi?
2-Benzoy aldegidning lenilgidtazin bilan reaksiyasida nima ko'zatiladi? 3-Benzaldegidga ishqorning ta’sii ida qanaqa agregat modda hosil bo'ladi?

5