Mavzu: Qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish xarajatlari va tannarx kalkulyatsiyasining hisobi Qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish xarajatlarining oʻziga xos xususiyatlari

Mavzu: Qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish xarajatlari va tannarx kalkulyatsiyasining hisobi

Qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish xarajatlarining oʻziga xos xususiyatlari
Qurilish mamlakat iqtisodiyotining eng muhim tarmoqlaridan biri hisoblanib,
uning holati jamiyat va ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasini belgilab beradi. Qurilish asosiy vositalarni yangilash, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash, ijtimoiy sohani rivojlantirishda muhim oʻrin tutadi. Qurilishning texnologik xususiyatlari mazkur tarmoqda ishlab chiqarish xarajatlarini hisobga olishning oʻziga xos usullari va uslublarini shakllantirishni taqozo etadi.
Optimal moliyaviy va boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun har bir qurilish
tashkiloti oʻz xarajatlari tarkibini bilishi va mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlarni koʻrsatish bilan bogʻliq xarajatlar, xususan, moddiy xarajatlar, amortizatsiya, ish haqi xarajatlari, kreditlar boʻyicha foiz xarajatlari va boshqalar toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni shakllantirishi kerak.
Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 5-fevraldagi “Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda
moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi toʻgʻrisidagi nizomni tasdiqlash haqida”gi 54-son qaroriga muvofiq “mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bogʻliq boʻlgan, ishlab
chiqarish texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga quyidagilar tegishli boʻladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan
ishlab chiqarish xususiyatiga ega boʻlgan ustama xarajatlar”. Qurilish buxgalterlari, masalan, ishlab chiqarish liniyalariga nisbatan yirik individual loyihalarning xarajatlari va rentabelligini boshqarishga, shu bilan birga oʻz firmalariga saqlash, maxsus hisob-kitob va daromadlarni tan olish amaliyotlari va teztez oʻzgartirishlar boʻyicha buyurtmalarni kuzatish kabi sanoat amaliyotlarini boshqarishga yordam berishadi. “Qomus info” ensikopedik saytdagi maʼlumotga koʻra, “ishlab chiqarish
xarajatlari korxonaning mahsulot ishlab chiqarish maqsadlarida, iqtisodiy resurslar
sotib olish uchun qilgan pul sarflari”. Iqtisodchi olim D.S.Toshnazarova taʼkidlashicha “xarajatlar - bu koʻzlangan maqsadlarga (mahsulot ishlab chiqarish, tovarlar xaridi, xizmatlar koʻrsatish, ishlarni bajarish, loyihalarni amalga oshirish) erishish uchun sarflangan barcha resurslar qiymatining puldagi ifodasidir”. Sh.Shodmonov va M.Rahmatovlar fikricha “ishlab chiqarish xarajatlari- korxonaning mahsulot ishlab chiqarish maqsadlarida, iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan pul sarflari. Firma oʻz faoliyatini bozordan moddiy resurslar, yaʼni asbob-uskuna, dastgohlar, transport va aloqa vositalari, xom-ashyo, yoqilgʻi, har xil
materiallarni, mehnat bozoridan ishchi kuchini sotib olishdan boshlaydi”. Doimiy oʻzgaruvchan toʻgʻridan-toʻgʻri va bilvosita xarajatlar loyiha xarajatlarini baholashni qiyinlashtiradi. Uzoq muddatli loyihaning amal qilish davomida mehnat va materiallarning narxi sezilarli darajada oʻzgarishi mumkin va bu oʻzgarishlarni oldindan aytish qiyin. Pudratchilar, ayniqsa, moddiy xarajatlarning oʻzgarishiga nisbatan zaifdir, chunki qurilish materiallarini oldindan zaxiralash qiyin. Hatto bilvosita xarajatlar, masalan, maʻmuriy xarajatlar va sugʻurta, koʻp yillik shartnoma davomida oʻzgarishi mumkin.
Qurilish tashkiloti tomonidan mustaqil ravishda bajarilgan qurilish ishlarining qiymati ishlab chiqarish jarayonida materiallar, yoqilgʻi, energiya, asosiy fondlar, mehnat resurslari va boshqa xarajatlardan foydalanish bilan bogʻliq xarajatlardan iborat. Qurilish xarajatlarini hisobga olishning maqsadi — qurilish turlari va obyektlari boʻyicha haqiqiy xarajatlarni oʻz vaqtida, toʻliq va ishonchli aks ettirish, amaldagi meʼyorlar va rejalashtirilgan tannarxdan chetlanishlarni aniqlash, shuningdek, barcha turdagi resurslardan foydalanishni nazorat qilish. Qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish xarajatlari hisobini tashkil etish qoidalari normativ-huquqiy hujjatlarda oʻz aksini topgan. Oʻzbekiston Respublikasida faoliyat yurituvchi qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish xarajatlari hisobini takomillashtirish boʻyicha tavsiyalar buxgalteriya hisobining ilmiymetodologik apparatini takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish xarajatlari hisobini tashkil etish qoidalari normativ-huquqiy hujjatlarda oʻz aksini topgan. Oʻzbekiston Respublikasida faoliyat yurituvchi qurilish tashkilotlarida ishlab chiqarish xarajatlari hisobini takomillashtirish boʻyicha tavsiyalar buxgalteriya hisobining ilmiymetodologik apparatini takomillashtirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, qurilish tashkilotlarida xarajatlarni hisobga olishni takomillashtirish uchun avtomatlashtirilgan buxgalteriya tizimlarini qoʻllash zarur hisoblanib, u buxgalteriya hisobi obyektlari boʻyicha xarajatlarning yuzaga kelish jarayonini kuzatish imkonini beradi. Buxgalteriya hisobi tezkor, qisqa muddatda xarajat moddalarini tuzatishga qodir boʻlishi kerak. Buning uchun byudjetlashtirishni joriy etish va doimiy ravishda takomillashtirish zarur. Xususan, korxonalarda xarajatlarning batafsil, moddalar boʻyicha hisobini tashkil etish muhim hisoblanadi.
Xarajatlarni boshqarish quyi tizimi hisob-kitoblar uchun zarur boʻlgan dastlabki maʼlumotlar (normativ, rejalashtirilgan va haqiqiy) shakllanadigan ishlab
chiqarishni boshqarish va buxgalteriya hisobi quyi tizimlari bilan axborot bilan bogʻliq boʻlishi kerak. Yagona texnologik qurilish shunday shakllanadi: ishlab chiqarishni rejalashtirish — xarajatlarni rejalashtirish — haqiqiy ishlab chiqarishni
hisobga olish — haqiqiy xarajatlarni hisobga olish — xarajatlarni tahlil qilish. Bu hisob-kitoblarning samaradorligi va ishonchliligini keskin oshiradi. Bunday tizim texnologiyani yangilash, ish oʻrinlari soni va qayta ishlangan maʼlumotlar hajmini koʻpaytirish, maʼlumotlarni tahlil qilish va taqdim etishning yangi vositalarining paydo boʻlishi sharoitida uzoq muddatli foydalanish uchun moʻljallangan zamonaviy dasturiy taʼminotda ishlab chiqilishi kerak.
Xarajatlarni hisobga olish va nazorat qilishni takomillashtirishning zarur sharti rejalashtirish va xarajatlarni boshqarish mexanizmlarini qurilish tashkilotining yagona axborot tizimiga tatbiq etish hisoblanib, unda xarajatlarni hisoblash uchun dastlabki maʼlumotlar markazlashtirilgan holda toʻplanadi. Xarajatlarni boshqarishning quyi tizimi hisob-kitoblar uchun zarur boʻlgan dastlabki maʼlumotlar shakllanadigan ishlab chiqarishni boshqarish va buxgalteriya hisobi quyi tizimlari bilan axborot jihatidan bogʻliq boʻlishi kerak. Qurilish tashkilotlarida xarajatlar bilan bogʻliq umumiy texnologik jarayon quyidagicha shakllanadi:
• ishlab chiqarishni rejalashtirish;
• xarajatlarni rejalashtirish;
• amaldagi ishlab chiqarishni hisobga olish;
• amaldagi xarajatlarni hisobga olish;
• xarajatlarni tahlil qilish.
Bu hisob-kitoblarning samaradorligi va ishonchliligini keskin oshiradi. Bunday tizim texnologiyani yangilash, ish oʻrinlari soni va qayta ishlangan maʼlumotlar hajmini koʻpaytirish, maʼlumotlarni tahlil qilish va taqdim etishning yangi vositalarining paydo boʻlishi sharoitida uzoq muddatli foydalanish uchun moʻljallangan zamonaviy dasturiy taʼminotda ishlab chiqilishi kerak. Xarajatlarni baholash va tarkibi ish tartibiga bog'liq. Ishlar mustaqil ravishda ham, jalb qilingan (subpudratchi) tashkilotlarning kuchlari tomonidan ham amalga oshirilishi mumkin. Xarajatlarni hisoblashning uchta varianti mavjud:
1. Ishlarni o'z kuchimiz bilan bajargan taqdirda ishlab chiqarish xarajatlariga materiallar, xom ashyo, konstruksiyalar, mashinalar va jihozlarning ishlash muddati, ishlarni bajarish paytida sarflangan barcha resurslar kiradi.
2. Agar ishlar jalb qilingan tashkilotlarning kuchlari tomonidan amalga oshirilgan bo'lsa, unda ishlab chiqarish xarajatlari jalb qilingan tashkilotlar (subpudratchilar) tomonidan bajarilgan qurilish-montaj ishlarining to'lovga qabul qilingan shartnoma qiymati miqdorida shakllantiriladi.
3. Xarajatlarni hisobga olishning yana bir varianti mumkin, ishning bir qismi o'z-o'zidan amalga oshiriladi, ikkinchi qismi esa tashqi tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi. Bunda tannarx ikki qismdan iborat: korxonada bajarilgan ishlarning qiymati va subpudrat ishlarining shartnoma qiymati. 20-“Asosiy ishlab chiqarish” schyotida subschyotlar o'z-o'zidan bajarilgan ishlarni haqiqiy tannarx bo'yicha va subpudrat ishlarini hisobga olish uchun ajratiladi.
Ishlarning turlari va xarajatlar markazlari bo'yicha ma'lum vaqt oralig'ida xarajatlarni to'plash usuli bir hil maxsus ish turlarini bajaradigan yoki bir xil turdagi
ob'ektlarni qurishni qisqa muddatli qurilishni amalga oshiradigan tashkilotlar uchun xosdir. Ushbu usul yordamida moliyaviy natija strukturaviy elementlar yoki bosqichlar bo'yicha individual bajarilgan ishlar bilan belgilanadi. Qurilish ishlari uchun xarajatlar hisobini tashkil qilishda bir nechta muammolarni hal qilish kerak:
• bajarilgan ishlarning analitik hisobini tashkil etish;
• ishlarni bajarish xarajatlari tarkibini aniqlash
• bajarilgan ishlarni baholash;
• buxgalteriya ob'ektini tanlash;
• ishlab chiqarish xarajatlarini shakllantirish usulini tanlash.
Bajarilgan ishlarning analitik hisobini yuritish uchun to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar markazlarida ularning hajmlari to'g'risida tabiiy va xarajat nuqtai nazaridan ma'lumotlar kerak bo'ladi.
Qurilish faoliyatining har xil turlari bilan shugʻullanadigan korxonalar qurilish majmuasining boshqa korxonalari orasida eng daromadli va raqobatbardosh hisoblanadi. Bozordagi vaziyatga qarab, ular hech qanday maxsus qoʻshimcha xarajatlarsiz oʻz faoliyatini oʻzgartirishi mumkin: masalan, qurilish-montaj yoki taʼmirlash-qurilish ishlari, ayrim turdagi materiallar va konstruksiyalarni ishlab chiqarish, oʻzi ishlab chiqargan va sotib olingan materiallar savdosi, maʼlum turdagi mexanizatsiyalashgan ishlarni bajarish, avtotransport xizmatlarini koʻrsatish, asosiy vositalarni ijaraga berish yoki ularning barchasini bir vaqtning oʻzida bajarish. Bundan tashqari, oʻz materiallaridan foydalangan holda qurilish ishlarini olib boorish moliyaviy resurslarning maʼlum qismini tejash imkonini beradi.