Mavzu: Tasviriy ifoda

ONA TILI

MAVZU: SINTAKSIS HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT. SO‘Z BIRIKMASI


8- sinf

Nazariy ma’lumot

So‘z birikmalari va gaplarning qurilishi va ifoda xususiyatlarini o‘rganuvchi til bo‘limi sintaksis deyiladi.

BILIB OLING!

Sintaksis
1. So‘z birikmasi sintaksisi
2. Gap sintaksisi

Eslab qoling!

Til birliklari
Tovush, so‘z, so‘z birikmasi, gap

So‘zlar bog‘lanishi uchun:

1) ular mustaqil so‘z turkumlariga mansub bo‘ladi.
Kitob o‘qimoq, maktabga bormoq
ukam uchun, telefon orqali
yordamchi so‘zlar

So‘zlar bog‘lanishi uchun:

2) so‘zlarning ma’nolari o‘zaro mos bo‘lishi lozim.
Oyna so‘zining ma’nosi sinmoq so‘zining ma’nosiga mos.
randalamoq;
uzilmoq
Nutqda ma’nosi mos emas.

So‘zlar bog‘lanishi uchun:

3) so‘zlarni bog‘lovchi qo‘shimchalar ham o‘z o‘rnida bo‘lishi kerak.
Toshkentda yashayman, ukamning daftari
Toshkentga yashayman,
ukamni daftari

59-mashq

So‘zlar	So‘zlar	So‘z birikmasi
qush	uya	qushning uyasi
yurt	ketmoq	yurtdan ketmoq
ayrilmoq	el	eldan ayrilmoq
vatan	qadr	vatanning qadri
inson	vatansiz	vatansiz inson
g‘am	el	elning g‘ami
yurt	yuksalmoq	yurtni yuksaltirmoq

18-topshiriq

• Haqiqiy inson va yurt farzandi – bir kishi.

Kesim

TAHLIL

2. O‘z yurtiga tegishli bo‘lmagan odam insoniyatga ham tegishli emas.
Kesim

TAHLIL

3. Boy boyga boqar, suv soyga oqar.
Kesim

Bilib oling!

Mustaqil so‘zlarning nutqda bog‘lanishidan so‘z birikmasi hosil bo‘ladi.
shahar ko‘chalari
salqin shamol

Bilib oling!

So‘z birikmasi bo‘lish uchun:
kamida ikkita mustaqil so‘z bo‘lishi lozim;
bu so‘zlar ma’no jihatdan mos bo‘lishi kerak;
so‘zlarning biri ikkinchisiga ergashishi kerak;
qo‘shimcha va yordamchi so‘zlar mustaqil so‘zlarni bog‘lashi kerak.

Esda saqlang!

So‘zlar bog‘lanishida oldin kelgan so‘z tobe so‘z, keyin kelgan so‘z hokim so‘z deyiladi.

maktabning hovlisi
tobe so‘z
hokim so‘z

Esda saqlang!

Nutqda biri ikkinchisini izohlamaydigan bog‘lanishlar ham mavjud:
olma va anor;
o‘qidi va yozdi;
Salim, Halim

19-topshiriq

Vatan uchun o‘lmoq, yigit va vatan, kishi yerida sulton bo‘lmoq, ega va el, o‘z yurting, vatan uchun jon bermoq, o‘zga yurtda shoh bo‘lmoq, yurtim shamoli.

Izoh

Mustaqil so‘zlarni bog‘lovchi vositalar:
yordamchi so‘zlar;
kelishik qo‘shimchalari.

TAHLIL

• Vatan uchun o‘lmoq

Ko‘makchi

TAHLIL

2. Yigit va vatan
Bog‘lovchi

TAHLIL

3. Kishi yerida sulton bo‘lmoq
Kelishik qo‘shimchasi

TAHLIL

4. Yurtim(ning) shamoli
Kelishik qo‘shimchasi
Mustaqil bajarish uchun topshiriq:

• 60-mashq. Har bir qatordagi so‘zlarni bir-biriga bog‘lab, so‘z birikmalari tuzishni mashq qiling.

1) bormoq, maktab, sari, shahar, o‘qimoq;
2) suv, buloq, tinchlik, maqtamoq;
3) o‘zga, yurt, cho‘l, gul;
4) tog‘, chiqmoq, el, suyanch