Mehnat resurslari va inson resurslarining o’zaro bog’ likligi

MEHNAT RESURSLARI VA INSON RESURSLARINING
O’ZARO BOG’ LIKLIGI
XX asrning 70-yillarida AKD1da iktisodiyotda ≪mexnat resurslari≫ atamasi urniga ≪inson resurslari≫ (≪human resources≫) kullanila boshlandi.
Ushbu uzgarish fan-texnika inkilobi davrida insonning ishlab chikarishdagi roli va urni kayta kurilib chikilishi natijasida yuz berdi.
Ma’lumki, XVIII-XIX asrlarda ishlab chikarishning ilk mexanizatsiyalashtirilishi davrida mexnat bozorida mexdat faoliyatining turli soxalarida kunikmalarga ega bulgan ish kuchi asosiy rol uynagan edi. YA’ni ishlab chitsarish uchun maxsus tayyorgarlikni va katta jismoniy kuchni talab etmaydigan, aksariyat odamlar osongina egallay oladigan kunikmalarga ega bulgan ish kuchi kerak edi.
Uzining innovatsion rivojlanish boskichiga kadam kuygan zamonaviy iktisodiyotda mexnat bozorida takdim etilgan resurslar katta axdmiyat kasb etmokda. Birorta ishlab chikarishni insonsiz tasavvur etib bulmaydi.
Bevosita mexnatni tashkil etishning shakli yangi ijtimoiy-iktisodiy
tizimning shakllanishi va rivojlanishini ifoda etadi. SHuning uchun
xam ijodiy shijoatga ega bulgan xodimlargina innovatsion idtisodiyotni rivojlantirishni ta’minlay oladi. Mexnat bozorida bugungi kunda takdimetilayotgan inson resurslari xam yangi idgisodiyotni shakllantirishga da’vat etilgan.
Inson resurslari uzida inson kapitaliga talab va uning taklifi xamda botsщa idtisodiy kursatkichlarga egaligi sababli iktisodiy munosabatlarning sub’ekta xisoblanadi.
Inson resurslarining tarkibi xodimlarning kasbi va malakasi, shuningdek, omilkorligi bilan ajralib turadi. Bunda:
- kasb (ixtisoslik) - bu maxsus tayyorgarlik jarayonida egallangan, muayyan faoliyat turini bajarish imkonini beradigan bilim va kunikmalar jamlanmasi;
malaka - bu xodimga mexnat faoliyatining muayyan darajasidagi ish (xizmat)larni bajarish imkonini beradigan bilim va tajribaning xajmi;
- omilkorlik - bu xodim tomonidan egallangan kasbiy kunikmalar darajasi.
Inson resurslari tadbirkorlik sobiliyatni xam kamrab oladi.
Tadbirkorlik kobiliyati - bu inson faoliyati bulib, fakat bilim, malaka va omilkorliknigina emas, shuningdek, biznes yuritish iste’dodi, iktisodiy sezgirlik va omadni xam kamrab oladi.
Inson resurslari saloxdyatining asosiy sifat kursatkichi – xodimning mexdat bozoridagi rakobatbardoshligidir. Mazkur sifat kursatkichlariga uzgarayotgan ijtimoiy-ik,tisodiy shart-sharoitlar, ishlab chikarishda ruy berayotgan innovatsion jarayonlar ta’sir kursatadi. Ushbu uzgarishlar jamlanmasini ularning ishlab chikarish, institutsional va axborot tarkibiy kismlari birligi sifatida kurib chikish mumkin.
Zamonaviy mexdat bozorida rakobat muttasil kuchayib borayotganligi bar-
chaga ma’lum. Buni, jumladan, iktisodiy jixatdan tarakkiy etgan davlat-
lardagi ishsizlik darajasi xdm yakkol isbotlab turibdi.
Innovatsiyalarga asoslangan kompaniyalar bozorda rakobatbardoshlikni saklab turish uchun mexdat bozoridagi rakobatbardosh inson resurslariga ega bulishga intiladilar. CHunki x,ozirgi paytda ishlab chikarishning texnikaviy imkoniyatlari asosan chegaralanib kolgan. Inson resurslarining afzalliklari kuyidagilar bilan belgilanadi:
- inson resurslarining tayyorgarlik darajasi (ta’lim va malakasining darajasi, keng va tor ixtisoslik);
- ijodiy kobiliyat;
- shaxsiy saloxdyatni oshirishga intilish;
- mexdat faolligi;
- ijtimoiy ishlab chikarishning asosiy xdrakatga keltiruvchi kuchi;
- eng samarali kapital kiritishning ob’ekti - bu kapital bilim va
max,oratni oshirishga xizmat kili i i bulib, kelgusida eng yukori samara keltiradi.
Inson resurslarining ishlab chikarish resurlarining boshka turlaridan (moddiy, moliyaviy, axborot va x,okazolar) farki kuyidagilardan iborat:

1. Inson intellektga ega, demak, uning tashki ta’sir (boshkaruv)ga

munosabati mexanik tarzda emas, balki onglidir. Bu esa bopщaruv sub’ekt va ob’ektlarining xdmjixdtligi ikki tomonlama ekanligini anglatadi.
2. Inson resurslari intellektga ega bulganligi sababli, odamlar muttasil ravishda rivojlanish va takomillashishga kodirlar. Bu esa xar kanday aloxdda korxona yoki butun jamiyat samaradorligini oshirishning eng muxdm va uzok muddatli manbai xdsoblanadi.
3. Inson uz oldiga ongli ravishda muayyan maksadlarni kuygani xdida, faoliyatning anik bir turini tanlaydi.
Inson resurslarini rivojlantirish konsepsiyasini shakllantirishga
Nobel mukofoti sovrindori Amartiya Sen ulkan xdssa kushgan. Amartiya Sen tomonidan 1989 yilda e’lon kilingan ≪Rivojlantirish erkinlik sifatida≫ kitobida tarakkiyot jarayoni fakat moddiy va iktisodiy
farovonlik jixdtidan emas, balki inson imkoniyatlarini kengaytirish jarayoni sifatida taxlil etilgan. Uning nuktai nazariga kura, jamiyatdagi turmush darajasini daromadlarning urtacha darajasiga karab emas, balki
odamlarning uzlari munosib xdsoblagan xdyot kechirishlari uchun mavjud
imkoniyatlari buyicha bax,olash l ozim. X,indistonlik iktisodchi olim
ijtimoiy rivojlanishning maksadi ishlab chikarishni cheksiz kupaytirish
emas, balki odamlarning kuprok ish bajarish, bilim egallash, uzok; umr kzfish, kasalliklardan x,oli bulish va x,okazolar uchun imkoniyatlar yaratishdan iborat bulishi zarurligini uktirgan.
A. Senning konsepsiyasi asosida Birlashgan Millatlar tashkilotining Rivojlanish dasturi (PROON) tomonidan insonni rivojlantirishga konseptual yondashish ishlab chikildi va birinchi marta 1990 yilda Insonni rivojlantirish tugrisida global ma’ruza e’lon kilindi. Mazkur konsepsiya insonni rivojlantirishga ikki taraflama yondashishni nazarda tutadi:
birinchidan, insonning imkoniyatlarini uning salomatligini mustax,-kamlash, bilim olishi, kasb kunikmalarini takomillashtirish xdsobiga kengaytirish;
ikkinchidan, inson egallagan kobiliyatlarni ishlab chikarish maksadlari, madaniy, siyosiy faoliyat, dam olish uchun ishlatish.
YA’ni konsepsiyaga kura, insonni rivojlantirish fakat resurslarni ishlab chikarish va moddiy boyliklarni kupaytirish maksadlarini shakllantirish bilangina chegaralanib kolmaydi.
BMT Rivojlanish dasturining ta’rificha: insonni rivojlantirish - kengrok tanlash imkoniyatini yaratish orkali odamlarni moddiy ne’matlar bilan yaxshirok ta’minlash jarayonidir. Bunday tanlov cheksiz bulishi va vakt utishi bilan uzgarishi prinsipial axamiyatga egadir. Birok rivojlanishning barcha darajalarida uzok va soglom xdyot kechirish, bilim egallash va munosib turmush kechirish uchun zarur bulgan resurslardan foydalanish imkoniyatlari insonni rivojlantirishning asosiy moxiyatini tashkil etadi.
Agar insonda bunday asosiy tanlov bulmasa, u boshka imkoniyatlardan xam foydalana olmaydi.