Məlumat Siyahısı T. P. Qasımov
Yüklə 76,93 Kb. Pdf görüntüsü
|
| АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 72, №1, səh. 50-54 (2017)
50 Azərbaycanın Bozqır Yaylasının Briofitlərinin (Bryophyta, Marchantiophyta) Məlumat Siyahısı T.P. Qasımov AMEA Botanika İnstitutu, Badamdar yolu, 40, Bakı AZ1004, Azərbaycan; E-mail: tgasimov@hotmail.com Məqalədə Azərbaycanın Bozqır yaylasında aparılan tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilən briofit- lərin məlumat siyahısı verilmişdir. Briofloristik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edildi ki, yaylada yayılan yarpaqgövdəli mamırkimilər 16 fəsilə, 30 cinsə aid 71 taksonla, ciyərotu mamırları isə 5 fəsilə, 5 cinsə aid 5 taksonla təmsil olunur. Yarpaqgövdəli mamırlar içərisində takson sayına görə Pottiaceae (27), Grimmiaceae (8), Bryaceae (7) və Orthotrichaceae (5) fəsilələri üstünlük təşkil edir. Takson sayına görə Bryum (7), Grimmia (7), Tortula (5), Syntrichia (5), Didymodon (5) və Orthotrichum (5) ən zəngin cinslərdir. Açar sözlər: Bozqır yaylası, ciyərotu mamırları, yarpaqgövdəli mamırlar, məlumat siyahısı, takson GİRİŞ Bozqır yaylası, Böyük Qafqazın cənub yamac- ları ilə Alazan-Həftəran vadisi arasında yerləşir. T.S.Babakişiyeva və S.H.Səlimova görə (2008) Bozqır yaylası şimaldan Alazan-Həftəran vadisi, cənubdan Kür çayı, qərbdən Ceyrançölün qılıncvari silsiləsi, şərqdən isə Bozdağla nəhayətlənir (ASE, 1980). Azərbaycanın Bozqır yaylasının florası haq- qında ilkin məlumata A.V.Fominin (1906) əsərində rast gəlinir. Daha sonra, A.L.Rollovun (1908) əsərində də yaylanın bitkiliyi haqqında müəyyən qədər məlumatlar mövcuddur. Bozqır yaylasının florasının geniş şəkildə öyrənilməyə başlanılması, 1926-cı ildən sonrakı dövrlərdə respublikamızda kənd təsərrüfatı və heyvandarlığın inkişafı ilə əla- qədardır. Bu sahədəki tədqiqat işlərinə A.A.Qros- sheymin (1926, 1929, 1932), M.F.Saxokiyanın (1931), L.İ.Prilipkonun (1950, 1954, 1972), T.M.Ta- ğıyevin (1960) və başqalarının əsərlərini misal göstərmək olar. 1976-cı ildən başlayaraq, akademik V.S.Hacıyevin rəhbərliyi altında yaylanın Ceyrançöl massivində aparılan geobotaniki tədqiqaqatlar Boz- qır yaylasının bitki örtüyünün ətraflı öyrənilməsi ilə nəticələnmişdir (Гаджиев и др., 1979). Azərbay- canın müstəqillik əldə etdikdən sonrakı dövrdə ölkə- mizdə iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlaqədar olaraq, Bozqır yaylasının Ceyrançöl və Acınohur massivlə- rinin qış otlaqları yenidən tədqiq edilməyə başlanıldı. Bu tədqiat işləri S.Z.Əhmədova (2004, 2005) tərəfin- dən Ceyrançöl və Acınohurda, K.K.Əsədova (2006, 2008) tərəfindən isə Ceyrançöldə aparılmışdır. Boz- qır yaylasının flora və bitkiliyinə dair ən son məlu- matlara əsasən yayla ərazisində 114 fəsiləyə aid, 705 cinsdə ümumiləşən 1018 ali sporlu, çılpaqtoxumlu və çiçəkli bitki növü göstərilir (Babakişiyeva, Musa- yev, 2008). Həmin növlərdən 97-si endemik bitki növləridir ki, onlardan da 80-i Qafqaz endemləridir. Bu da onu göstərir ki, ərazinin bitki örtüyünün təx- minən 10 %-i endem taksonlardır. Lakin, indiyədək aparılan tədqiqat işlərinin heç birində Bozqır yayla- sının brioflorası tədqiq edilməmişdir. 2012-ci ildən başlayaraq, ilk dəfə olaraq, tərəfimizdən Bozqır yay- lasının briofitləri tədqiq olunmağa başlanıldı (Qası- mov, 2015). Bu tədqiqatlarda yaylanın əhatə etdiyi ərazinin briofit müxtəlifliyi ümumilikdə araşdırılmış (Qasımov, 2016; Gasimov & Novruzov 2016), eləcə də yaylanın brioflorası ayrı-ayrı fəsilələr və cinslər üzrə öyrənilmişdir (Qasımov, 2016). Ərazidən Azər- baycan üçün yeni bir neçə briofit növü aşkar edil- mişdir (Qasımov, Kürschner & Parolly., 2016). La- kin bu tədqiqaqların heç birində ərazinin briofit- lərinin takson siyahısı tam göstərilməmişdir. Bu mə- qalənin əsas məqsədi, Azərbaycanın Bozqır yayla- sının briofit müxtəlifliyini dəqiqləşdirərək takson siyahısını tərtib etməkdir.
2012-2016-cı illərdə Bozqır yaylası massivin- dəki ərazilərdə aparılmış çöl tədqiqatlarında briofit- lərə aid nümunələr toplanılmışdır. Bu baxımdan yaylanın yerləşdiyi Ceyrançöldə, Acınohur-Sarıca qış otlaqlarında və yaylada lokal şəkildə yayılan tuqay meşəsində tədqiqat işləri yerinə yetirilmişdir. Bununla bağlı Ağstafa, Tovuz, Şəmkir və Samux (Ceyrançöldə), eləcə də Şəki və Qax rayonlarında (Acınohur-Sarıca) müvafiq tədqiqat sahələri seçil- mişdir. Qeyd edilən yerlərdən toplanılan briofit nümunəri əl lupaları və müasir işıq mikroskopları vasitəsilə araşdırılmışdır. Təyinat morfoloji xüsu- siyyətlər nəzərə alınaraq bir sıra təyinedicilərdən və monoqrafiyalardan istifadə etməklə (Игнатов, Иг- натова, 2003-2004; Smith, 2004; Kürschner, Frey, 2011) aparılmışdır.
Azərbaycanın Bozqır Yaylasının Briofitlərinin (Bryophyta,
51 Etiketləşdirilmiş herbari nümunələrinin bir nüsxəsi Berlin Botanika Bağı və Botanika Muzeyi- nə (BBBM), digər nüsxəsi isə AMEA Botanika İnstitutunun lixenobrioloji herbari fonduna depozit edilmişdir. Briofit siyahısının nomenklatur tərtibi ciyərotu mamırları üçün L.Söderström və b. (2002), yarpaqgövdəli mamırkimilər üçün isə M.O.Hill və b. (2006) sisteminə görə aparılmışdır. Fəsilə daxilində olan cinslərin, cins daxilində olan tak- sonların siyahıya alınması latın əlifbasının sırasına uyğun verilir.
NƏTİCƏLƏR Azərbaycanın Bozqır yaylasından toplanılan 500 briofit nümunəsinin təyinatı nəticəsində 21 fəsilə, 35 cinsə aid 76 takson müəyyən edilmişdir. Ərazidən toplanılan taksonlardan 5 fəsilə, 5 cinsə aid 5 takson ciyərotu mamırlarına, 16 fəsilə, 30 cin- sə aid 71 takson isə yarpaqgövdəli mamırlara aid- dir. Bozqır yaylasının floristik siyahısı tərtib edilər- kən ən son nomenklatur yeniliklər nəzərə alınmış- dır. Müəyyən edilən taksonların floristik siyahısı aşağıda verilir. Taksonun adı ilə yanaşı ən çox isti- fadə edilən sinonimləri də göstərilmişdir:
1. hemisphaerica (L.) Raddi Cephaloziellaceae Douin 2. Cephaloziella (Spruce) Schiffn. 1. divaricata (Sm.) Schiffn. Radulaceae (Dumort.) Müll. Frib. 3. Radula Dumort. 1. complanata (L.) Dumort. Porellaceae Cavers 4. Porella L. 1. platyphylla (L.) Pfeiff. [Madotheca platyphylla (L.) Dumort.] Frullaniaceae Lorch 5. Frullania Raddi 1. dilatata (L.) Dumort. BRYOPSIDA Polytrichales M.Fleisch. Polytrichaceae Schwagr. 1. Polytrichum 1. juniperinum Hedw. 2. piliferum Schreb. ex Hedw.
1. ciliata Hedw. 2. rhaptocarpa Schwägr. 3. vulgaris Hedw. Funariales M.Fleisch. Funariaceae Schwagr. 3. Funaria Hedw. 1. hygrometrica Hedw. Grimmiales M.Fleisch. Grimmiaceae Arn. 4. Schistidium Bruch & Schimp. 1. apocarpum (Hedw.) Bruch & Schimp. 5. Grimmia Hedw. 1. alpestris (F.Weber & D.Mohr) Schleich., 2. anodon Bruch & Schimp. 3. laevigata (Brid.) Brid. [G. campestris Hook.] 4. orbicularis Bruch ex Wilson 5. ovalis (Hedw.) Lindb. [G. commutata Bruch & Schimp.] 6. pulvinata (Hedw.) Sm. 7. trichophylla Grev. [G. britannica A.J.E. Sm., G. robusta Ferg., G. trichophylla Grev. var.
1. dubius P. Beauv. [F. cristatus Wilson] 2. taxifolius Hedw.
1. purpureus (Hedw.) Brid. 8. Ditrichum Timm ex Hampe 1. flexicaule (Schwägr) Hampe 9. Pleuridium Rabenh. 1. subulatum (Hedw.) Rabenh. Pottiales M.Fleisch. Pottiaceae Schimp 10. Aloina Kindb. 1. aloides (D.J. Koch ex Schultz) Kindb. 2. ambigua Bruch & Schimp.) Limpr. [A.
Schimp.) E.J.Craig, A. ericaefolia Kindb.] 11 Barbula Hedw. 1. convoluta Hedw. 2. unguiculata Hedw. [incl. var. cuspidata (Schultz) Brid., var. robusta Lindb.] 12. Crossidium Jur. 1. crassinerve (De Not.) Jur. 13. Didymodon Hedw. 1. acutus (Brid.) K. Saito [Barbula acuta (Brid.) Brid., B. gracilis (Schleich.) Schwägr.] 2. fallax (Hedw.) R. H. Zander [Barbula fallax Hedw.] 3. luridus Hornsch. ex Spreng. [Barbula lurida (Hornsch) Lindb., B. trifaria auct. non (Hedw.) Mitt.]
4. rigidulus Hedw. [Barbula rigidula (Hedw.) Mitt., D. mamillosus (Crundw.) M.O.Hill] 5. vinealis (Brid.) R. H. Zander [Barbula
T.P. Qasımov 52
14. Phascum Hedw. 1. cuspidatum Hedw. 2. cuspidatum var. piliferum (Hedw.) Hook. & Taylor
15. Pleurochaete Lindb. 1. squarrosa (Brid.) Lindb. 16. Pterygoneurum Jur. 1. ovatum (Hedw.) Dixon [P. cavifolium Jur.] 17. Syntrichia Brid. 1. caninervis Mitt. [S. desertorum (Broth.) J.J.Amann, Tortula caninervis (Mitt.) Broth., T.
2. caninervis var. gypsophila (J.J. Amman ex G. Roth) Ochyra [Tortula caninervis subsp. spuria (J.J.Amann) W.A.Kramer var. gypsophila ex G.Roth), Tortula spuria J.J.Amann] 3. montana Nees [S. intermedia Brid., Tortula intermedia (Brid.) De Not.] 4. papillosa (Wilson) Jur. [Tortula papillosa Wilson] 5. ruralis (Hedw.) F. Weber & D. Mohr [Tortula ruralis (Hedw.) P.Gaertn., B.Mey. & Scherb.] 18. Tortula Hedw. 1. canescens Mont. 2. inermis (Brid.) Mont. [Syntrichia inermis (Brid.) Bruch] 3. lindbergii [Tortula lanceolata (Hedw.) R.H.Zander, Pottia lanceolata (Hedw.) Müll.Hal.] 4. muralis Hedw. 5. truncata (Hedw.) Mitt. [Pottia truncata (Hedw.) Bruch & Schimp.]
1. brachydontium Bruch 2. crispulum Bruch
1. controversa Hedw. Bryales Limpr. Bryaceae Schwagr. 21. Bryum Hedw. 1. algovicum Sendtn. Ex Müll.Hal. [B. angustirete Kindb. ex Macoun, B. pendulum (Hornsch.) Schimp.] 2. argenteum Hedw. 3. caespiticum Hedw. [B. badium (Brid.) Schimp.] 4. capillare Hedw. 5. dichotomum Hedw. [B. bicolor Dicks., B.
6. moravicum Podp. [B. flaccidum Brid., B. laevifilum Syed, B. subelegans Kindb.] 7. torquescens Bruch & Schimp. Orthotrichales Dixon Orthotrichaceae Arn. 22. Orthotrichum Hedw. 1. affine Schrad. ex Brid. [O. fastigiatum Bruch ex Brid.] 2. anomalum Hedw. 3. cupulatum Hoffm. Ex Brid. 4. diaphanum Schrad. ex Brid. 5. rupestre Schleich. ex Schwägr.
1. serpens (Hedw.) Schimp. [A. juratzkanum Schimp.]
1. polycarpa Hedw. Thuidiaceae Schimp. 25. Abietinella Müll.Hal. 1. abietina (Hedw.) M.Fleisch. [Thuidium abietinum (Hedw.) Schimp.] Brachytheciaceae Schimp. 26. Brachythecium Schimp. 1. albicans (Hedw.) Schimp. 27. Homalothecium Schimp. 1. lutescens (Hedw.) H. Rob. 2. sericeum (Hedw.) Schimp.
1. cupressiforme Hedw. s.l. 2. cupressiforme Hedw. var. cupressiforme 3. vaucheri Lesq. Leucodontaceae Schimp. 29. Leucodon Schwägr. 1. immersus Lindb. [L. caucasicus Jur. & Milde] 2. sciuroides (Hedw.) Schwägr. Anomodontaceae Kindb. 30. Anomodon Hook. & Taylor 1. attenuatus (Hedw.) Huebener 2. viticulosus (Hedw.) Hook. & Taylor
Bakı. 2: 219 Babakişiyeva T.S., Musayev S.H. (2008) Bozqır yaylası və onun florası. AMEA Botanika İnsti- tunun Elmi əsərləri, XXVII: 26-32. Qasımov T.P. (2016) Azərbaycanın bozqır yayla- sında Bryum Hedw. (Bryaceae, Bryophyta) сinsi- nin növlərinin morfoloji təsviri, ekologiyası və antimikrob aktivliyi. AMEA-nın Mikrobiologiya İnstitutunun Elmi Əsərləri, 14(№1): 58-63 Qasımov T.P. (2015) Bozqır yaylasında Grimmia Hedw. cinsinin növ müxtəlifliyi. Azərbaycan Mil- li Elmlər Akademiyası Mərkəzi Nəbatat Bağının Elmi Əsərləri, XIII: 167-169 Qasımov T.P. (2016) Bozqır yaylasının ceyrançöl düzünün mamırkimilərinin (Bryophyta, Marchan- tıophyta) sistematik analizi və prespektivli növləri Azərbaycanın Bozqır Yaylasının Briofitlərinin (Bryophyta,
53 haqqında. Gənc Alimlərin Beynəlxalq Elmi Kon- fransı, Gəncə: s. 337-340 Асадова К.К. (2006) Рациональное использова- ние и улучшение зимних пастбищ Джейран- чёльского массива. Агарарная наука Азербай-
зимних пастбищ Джейранчеля. Труды Инсти- тута Ботаники Национальной Академии Наук Азербайджана, XXVIII: 142-146. Ахмедова С.З. (2004) Биоразнообразие экосис- темы растительного покрова Джейранчель- ского и Аджиноурского массивов Азербай- джана. Монография. Гянджа: с. 104. Ахмедова С.З. (2005) Формирование пустын- ных фитоценозов Джейранчёль-Аджиноурско- го массивов. Известия НАН Азербайджана,
улучшения зимних пастбищ Азербайджана. В кн: Кормопроизводство, Москва: с. 45. Гроссгейм А.А. (1926) Краткий очерк расти- тельного покрова Азербайджана. Матер. по райониров. Азерб. ССР (Баку), 1-2: 42 с. Гроссгейм А.А. (1929) Введение в геоботани- ческое обследование зимних пастбищ Азер- байджана. Баку: 73 с.
пастбищ Азербайджана и его кормовое значе- ние. Баку: 78 с.
Флора мхов средней части Европейской Рос- сии. M.: 2003, Т. 1: Sphagnaceae – Hedwigi-
кий очерк южных склонов БК (в пределах Аз- на). Труды бот. ин-та АН Аз. ССР, XV: 31-33.
Азербайджана. Баку: Элм, 120 с.
джане. Обзор исследов. и публикаций. Бот. журн. (М.), №12: 1610-1620. Роллов А.Х. (1908) Дикорастущие растения Кав- каза, их распространение, свойства и примене- ние. Тифлис: с. 20-31.
зимних пастбищ Шекинского нагорья. Труды по геоб. обследов. пастбищ. Азербайджана, сер. А., 9: 19-23. Тагиев Т.М. (1960) Улучшение и рациональное использование зимних пастбищ Джейранчёля в связи с динамикой запаса пастбищных кор- мов. Автореф. канд. дисс., Баку: 25 с. Фомин А.А. (1906) Солончаки и сопровождаю- щие их формации в Восточном и Южном За- кавказье. Вестник Тифлиск. бот. сада, вып. 2: 18-22.
Gasimov T.P., Novruzov. V.S. (2016) Bryophytes of Jeyranchol Plateau (Azerbaijan). Symposium on EuroAsian Biodiversity, Turkey: Antalya, p. 56 Hill M.O., Bell N., Buruggeman-Nannenga M.A., Brugues M., Cano M.J., Enroth Flatberg K.I., Fraham J-P., Gallego M.T., Garilleti R., Guerra J., Hedenäs L., Holyoak DT., Hyvönen J., Ignatov MS., Lara F., Mazimpaka V., Munoz J. and Söderström L. (2006) An annotated checklist of the mosses of Europe and Macronesia. Journal of Bryology, 28: 198-267. Kürschner H., Frey W. (2011) Liverworts, Mos- ses and Hornworts of Southwest Asia. Stuttgart: Nowa Hedwigia: 240 p.
Three new moss records from the Bozqır yaylası area of Azerbaijan. Herzogia, 29: 805-809.
Ireland. 2 ed. Cambridge: Cambridge University Press, 1012 p.
tribution of Hepaticae and Anthocerotae in Europe and Macaronesia. Lindbergia, 27: 3-47.
T.P. Qasımov 54
Аннотированный Список Бриофитов (Bryophyta, Marchantiophyta) Бозгырского Плато Азербайджана
Институт ботаники НАН Азербайджана В статье дается список таксонов мохообразных Бозгырскогo плато Азербайджана. В результате бриофлористических исследований выявлен 71 таксон листостебельных мxoв из 30 родoв и 16 семейств, 5 таксонов печеночныx мxoв из 5 родoв и 5 семейств. Доминирующие по числу таксонов семейства листостебельных мxoв соответственно: Pottiaceae (27), Grimmiaceae (8), Bryaceae (7),
(7), Grimmia (7), Tortula (5), Syntrichia (5), Didymodon (5) и Orthotrichum (5).
The list of taxa of bryophytes in Bozgyr plateau of Azerbaijan has been presented in the paper. Briofloristic research revealed that mosses were represented with 71 taxa belonging to 30 genera and 16 families, hepatics were represented with 5 taxa belonging to 5 genera and 5 families. According to the amount of taxa the richest moss families are Pottiaceae (27), Grimmiaceae (8), Bryaceae (7), Orthotrichaceae (5), and the richest genera are Bryum (7), Grimmia (7) Tortula (5), Syntrichia (5), Didymodon (5) and Orthotrichum (5).
Yüklə 76,93 Kb. Dostları ilə paylaş:
|