2.1-LABORATORIYA MASHG’ULOTI
MAVZU: CHIQINDISIZ TEXNOLOGIYA YARATISH.
Qishloq xo`jalik chiqindilari asosida sorbent olish.
Mashg’ulotning maqsadi:
Mazkur laboratoriya mashg’ulotida qishloq xo’jaligi
chiqindilari
asosida sorbent sintezlash, chiqindisiz texnologiyalar yaratishning biologik
usullarini o’rganish.
Kerakli asbob-uskunalar:
kerakli jihoz, asbob-uskunalar, ishlash prinsipi, ishni
bajarish tartibi, ushbu uslubiy qo’llanmadan olinadi.
Nazariy qism:
Sorbentlar (lot. sorbens — yutuvchi) — gaz, bugʻ va erigan
moddalarni yutish uchun qoʻllanadigan qattiq yoki suyuq moddalar. Yutuvchi modda
sorbent, yutiladigan modda esa sorbtiv yoki sorbat deyiladi.
Adsorbsiya, absorbsiya va
kapillyar kondensatsiya kabi oddiy jarayonlar yigʻindisidan iborat murakkab fizik-
kimyoviy jarayon sorbsiyadir. Agar sorbtivning yutilishi uning sorbent bilan taʼsirlanishi
natijasida boʻlsa, bunday jarayon xemosorbsiya deb ataladi. Xemosorbsiya koʻpincha
sorbent satxida sodir boʻladi. Faollangan kumir, silikagel,
alyuminiy oksid, seolitlar
koʻplab ishlatiladigan Sorbentdir. Sintetik ionlovchi smolalar (qarang Ionitlar) ham
muxim S. hisoblanadi. Suyuq sorbent. kimyo sanoatida qoʻllanadi.
“Chiqindisiz
texnologiya” atamasini birinchi marta N.N. Semenov va I.V. Petryanov-Sokolov 1956-
yilda kiritgan. U nafaqat mamlakatimizda, balki chet elda ham keng tarqaldi. Bu atama
1984 yilda Toshkentda Birlashgan Millatlar Tashkilotining Yevropa Iqtisodiy
Komissiyasi (YEEK) qarori bilan mustahkamlangan.
Hozirgi paytda “chiqindisiz va kam
chiqindili texnologiyalar” atamalari o`rniga “toza yoki birmuncha toza texnologiyalar”
atamalari ham qo`llaniladi. Chiqindisiz texnologiya insoniyat ehtiyojini qondirish
maqsadida bilimlar, usullar va vositalarining amalda tadbiq etish, tabiiy resurslardan va
energiyadan samarali foydalanish ta`minlash va atrof – muhitni muhofazalashdir.
Chiqindisiz texnologiya – mahsulot ishlab chiqarishning shunday samarali usuliki, unda
“xomashyo – ishlab chiqarish – iste`mol qilish – ikkilamchi xomashyo resurslari” siklida
xomashyolardan va energiyadan unumli va kompleks ravishda qo`llaniladi
va tabiiy
atrof-muhitga yetkazilgan har qanday ta`sir uning normal holatidan chiqara olmaydi.
Ushbu ta`rifda 3 ta shart mavjud:
1. Chiqindisiz ishlab chiqarish negizini inson tomonidan ongli ravishda tashkil etil-gan
varostlangan moddalarning texnogen aylanishi tashkil etadi.
2. Xom-ashyo tarkibida mavjud bo`lgan barcha komponentlardan samarali foydalanish va
energiya resurslari potencialidan to`liq foydalanishning majburiyligi.
3. Chiqindisiz texnologiyaning tabiiy atrof-muhitga va uning normal ishlashiga ta`sir
etmasligi.
Tabiiy "chiqindisiz ishlab chiqarish" ga misol qilib, tabiiy ekotizimlar -
birgalikda yashovchi organizmlarning barqaror agregatlari va bir-biri bilan chambarchas
bog'liq bo'lgan yashash sharoitlarini keltirish mumkin. Ushbu
tizimlarda moddalarning
to'liq aylanishi amalga oshiriladi. Albatta, ekotizimlar abadiy emas va vaqt o'tishi bilan
rivojlanadi, lekin ular odatda shunday barqarorki, hatto tashqi sharoitdagi ba'zi
o'zgarishlarni ham engishga qodir.
Chiqindisiz ishlab chiqarishni belgilashda ishlab chiqarilgan iste'mol
mahsulotlarining xususiyatlariga cheklovlar qo'yadigan va ularning sifatiga ta'sir qiluvchi
iste'mol bosqichi hisobga olinadi. Asosiy talablar - ishonchlilik, chidamlilik,
qayta
ishlash tsikliga qaytish yoki ekologik toza shaklga o'tkazish imkoniyati.
Chiqindisiz texnologiya quyidagi jarayonlarni o'z ichiga oladi:
xom ashyoni uning barcha tarkibiy qismlaridan foydalangan holda kompleks
qayta ishlash va chiqindisiz yoki eng kam miqdorda mahsulot olish;
qayta foydalanishni hisobga olgan holda yangi mahsulotlarni yaratish va
chiqarish;
foydali mahsulotlar olish uchun chiqindilarni,
oqava suvlarni, sanoat
chiqindilarini qayta ishlash;
ifloslangan havo va chiqindi suvlarni tozalashning progressiv usullaridan
foydalangan holda yopiq sxemali texnologik tizimlar va gaz va suv ta'minotining yopiq
tizimlari;
Shu majmua ichida xom ashyo va chiqindilarning moddiy oqimlarining yopiq
texnologiyasiga ega hududiy-ishlab chiqarish majmualarini (TPK) yaratish.
Kam chiqindili texnologiya - chiqindisiz ishlab chiqarishni yaratishning oraliq bosqichi
bo'lib, xomashyo va materiallarning kichik qismi chiqindiga
ketadi va tabiatga zararli
ta'siri sanitariya me'yorlaridan oshmaydi.
Biroq mavjud texnologiyalarni kam chiqindi va chiqindisiz ishlab chiqarishga o‘tkazish
fan va texnikaning eng yangi yutuqlaridan foydalanishga asoslangan juda murakkab
texnologik, konstruktorlik va tashkiliy vazifalarning katta majmuasini hal qilishni taqozo
etadi. Aerob va anaerob mikroorganizmlar oqova suvlarda uchraydigan organik
materiallardan tozalash xususiyatiga ega.
Qishloq xo'jaligi - qishloq xo'jaligidan kelib chiqadigan har qanday narsa: go'ng,
chirigan yoki foydalanishga yaroqsiz somon, pichan, silos kovaklari, shikastlangan yoki
yaroqsiz aralash ozuqa va suyuq ozuqa.
Birinchidan,
kimyoviy moddalarsiz butunlay tabiiy o'g'itdir
. Taqqoslash
uchun: undagi azot miqdori 1,2-1,9% ni tashkil qiladi, mullendan esa u faqat 0,5%, qo'y
go'ngida esa 0,9% bo'ladi. Faqat azot emas, balki fosforning foiz nisbati boshqa shunga
o'xshash o'g'itlardan uch baravar ko'p.
Bundan tashqari, tovuq ozuqa fosfor
nukleoproteinler va fosfatitler shaklida mavjud.
Mustahkamlash uchun nazorat savollari.
1.
Chiqindisiz texnologiyalar deganda nimani tushunasiz?
2.
Qishloq xo’jaligi chiqindilarini qayta ishlashda qaysi mikroorganizmlar ishtirok etadi?
Topshiriq
1.
Chiqindisiz texnologiyaga yaratish bo’yicha talabalar guruhi mustaqil ravishda yangi
amaliy loyihalar tuzib kelish va taqdimot asosida himoya qiladi.
Adabiyotlar:
1.
Glik B., Pasternak Dj. Molekulyarnaya biotexnologiya: prinsipi primeneniye. M.:mir.
2002
2.
Mirzaraxmetova D.T., Raximov M.M. «Fermentlar muxandisligi» fanidan amaliy
mashg’ulotlar o’tkazish buyicha uslubiy qo’llanma. Toshkent: O’zMU. 2007. 56b.
3.
Davronov . Biotexnologiya: ilmiy va amaliy uslubiy asoslar Toshkent 2008 504b
4.
Komilov X.M, Raximov M.M, Odilbekova Yu.D, “Biotexnologiya asoslari” Ilmziyo-
2004