Microsoft Word eiti qubad. Ibadoglu aze doc
Yüklə 48,04 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Azərbaycanda mədən sənayesində şəffaflıq təşəbbüsü: retrospektiv baxış
Gubad İbadoglu, İctimai Birliklərin “Mədən sənasyesində şəffaflığın artırılması” Koalisiyasının əlaqələndiricisi
Azərbaycanın mədən sənayesi şəffaflıq təşəbbüsü neft-qaz hasılatı sənayesi üzərində qurulsa da sonradan qızıl-gümüş hasilat sənayesi də bu təşəbbüsə qoşulub. Bu sahədə Azərbaycan hökümətinin həyata keçirdiyi başlıca fəaliyyətlər 2002-ci ilin sentyabr ayında Yohannesburg şəhərində keçirilmiş Davamlı İnkişaf üzrə Dünya Sammitində Böyük Britaniyanın keçmiş baş naziri Toni Beleyerin elan etdiyi Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsünə (MHŞT – Extractive Industry Transparency Initiative – EITI) söykənir. Təşəbbüsün məqsədi təbii ehtiyatlarla (neft, qaz və digər mineral resurslarla) zəngin ölkələrdə hökumətin mədən sənayesindən əldə etdiyi gəlirlər üzərində şəffaflığın və hesabatlılığın artırılmasıdır. Bu məqsədə nail olmaq üçün Təşəbbüsə qoşulan hər bir ölkədə hökumətin, həmin ölkənin mədən sənayesindəki hasilat şirkətlərinin (özəl və ya dövlət mülkiyətində olmasından asılı olmayaraq), vətəndaş cəmiyyətininin və beynəlxalq təşkilatların əməkdaşlığı və qarşılıqlı etimada əsasən birgə fəaliyyəti zəruridir. Təşəbbüsün reallaşdırılması və prosesin gedişinə nəzarət üçün hər bir ölkədə mədən sənayesindən əldə edilən gəlirlərin şəffaflığının təmin edilməsində maraqlı olan bütün tərəflərin (yəni hökumət, yerli və xarici şirkətlər, vətəndaş cəmiyyəti, parlament və s.) təmsilçiliyi ilə müvafiq daimi komitələr yaradılır. Beynəlxalq miqyasda prosesin idarə edilməsi və Təşəbbüsə qoşulan ölkələrin fəaliyyətlərinin əlaqələndirilməsi Beynəlxalq İdarə Heyəti və onun Katibliyi tərəfindən həyata keçirilir. Azərbaycan hökümətinin nümayəndə heyəti 2003-cü ilin iyununda Londonda MHŞT üzrə beynəlxalq konfransda iştirak edən zaman bu təşəbbüsə qoşulduğunu rəsmi olaraq bəyan etmişdir. Həmin ilin noyabr ayının 13-də Nazirlər Kabinetinin 224 saylı qərarı ilə MHŞT üzrə hökümət komissiyası yaradılmışdır. 2004-cü ilin may ayının 13-də İctimia Birliklərin “Mədən sənayesində şəffaflığın artırılması” QHT Koalisiyası (bundan sonra MSŞA Koalisiyasi) təsis olunmuşdur. Elə həmin MSŞA Koalisiyası ilə hökümət Azərbaycanda MHŞT-nin tətbiqi üzrə Qaqşılıqlı Anlaşma Memorandumu imzalayaraq əməkdaşlığa başlamışdır. Birgə əməkdaşlıq nəticəsində 2009-cu ildə Azərbaycanda dünyada ilk dəfə olaraq qiymətləndirmədən keçmiş və tam hüquqlu üzv ölkəsi statusu qazanmışdır. Səkiiz il bundan əvvəl Mədən Sənayesındə Şəffaflıq Təşəbbüsündə marağını bəyan edən və bu təşəbbüsün tətbiqinə pilot ölkə kimi qoşulan Azərbaycan hazırda dünyanın 35 üzv ölkəsi arasında 11 tam hüquqlu üzv statusuna malik olan ölkələrdən biridir. Ötən 8 illik tarix bu təşəbbüs üçün əhəmiyyətli dövr hesab olunur. Azərbaycanının adı 2009-cu ilə qədər təşəbbüsün həyata keçirilməsində əldə etdiyi nailiyyətlərə görə lider ölkələr sırasında çəkilib. Lakin 2009-cu ildə dəyərləndirmə prosesindən müvəffəqiyyətlə keçən bu ölkə sonradan beynəlxalq və regional səviyyədə fərqlənən və əhəmiyyət kəsb edən dəyişikliklərə imza atmadığından ölkəmizin MSŞT lider statusunu itirdi və 2009-cu ilə qədər əldə etdiyi nailiyyətlərlə kifayətləndi. Odur ki, Azərbaycanda MSŞT-nin tətbiqini 3 mərhələyə bölmək olar. 1-ci mərhələni pilot mərhələsi adlandırmaq olaraq. Bu mərhələ Azərbaycanın pilot ölkə olaraq bu təşəbbüsə cəlb olunması və dünyada ilk dəfə olaraq MSŞT hesabatlarını açıqlaması ilə yadda qalan olmuşdur. Bu mərhələ dövrü olaraq 2003-2005-ci illləri əhatə edir. Bu dövrü Azərbaycanda MSŞT-nin qurulması və institutsionallaşması dövrü də adlandırmaq olaraq. Çünki, məhz bu dövrdə MSŞT-nin tətbiqi üzrə Hökümət Komissiyası yaradılmış, Azərbaycan Dövlət Neft Fondu MSŞT-nin çempionu olaraq seçimiş, İctimai Birliklərin Mədən Sənayesində Şəffaflığın Artırılması QHT Koalisiyasi təsis olunmuş və bu kontekstdə əməkdaşlığa başlamış, mədən sənayesi şirkətlərinin böyük əksərriyyəti bu təşəbbüs qoşulmuş, tərəflər arasında qarşılıqlı əməkdaşlıq memorandumu imzalanmışdır. Bu dövrdə tərəflərin bir-birinə münasibətdə psixoloji çətinlikləri müşahidə olunsa da həmin baryerlər səmərəli və 3 tərəfli əməkdaşlıq nəticəsində aradan qaldırılmış və məhz belə əməkdaşlığın nəticəsində Azərbaycan beynəlxalq səviyyədə də təqdir olunan bir sıra uğurlara imza atmışdır. 2-ci mərhələ ölkəmizin MSŞT-yə üzvlüyünə namizəd statusuna malik olduğu dövrdən başlayaraq tam hüquqlu üzv ölkə olduğu dövrü əhatə edir. 2005-ci ildən 2009-cu ilə qədər olan olan müddəti əhatə edən bu mərhələni Azərbaycanda MSŞT-nin inkişafı dövrü də adlandırmaq olar. Çünki, bu dövr ərzində Azərbaycan açıqladığı MSŞT hesabatlarının sayına, irəli sürdüyü təşəbbüslərə görə xeyli irəli çıxa bilmiş və həqiqətən də beynəlxalq səviyyədə nüfuz və mövqe qazanmışdır. Məhz Azərbaycan höküməti adından irəli sürülən MSŞT üzrə qətnamə BMT –nin sesiyasında müzakirərəyə çıxarılaraq, qəbul olunmuş və digər ölkələrə də MSŞT qoşulmaq ona dəstək vermək tövsiyyə olunmuşdur. Bu mərhələnin özəlliklərindən biri də Azərbaycanın MSŞT təcrübəsinin xüsusilə də region ölkələri üçün örnək olaraq qəbul olunması və geniş yayılması olmuşdur. Odur ki, dünyanın müxtəlif coğrafiyaya malik olan ölkələrindən Yəmən başlayaraq Kambocaya qədər olan region ölkələri, o sıradan İraq, Ukrayna, Gürcüstan, Qazaxıstan, Monqolustan, Qırğızıstan, Əfqanıstan, Tacikistan, İndoneziya nümayəndə heyətləri Azərbaycana səfər etmiş və ölkəmizin ugurlu təcrübəsi ilə yaxından tanış olmuş və bununla bağlı tərəflərlə görüşlər keçirmişdir. 3-cü, sonuncu mərhələrə Azərbaycanın dəyərləndirmədən keçərək MSŞT-də tam hüquqlu üzv ölkə olduğu dövrdən başlayır. Bu dövrdə Azərbaycanda MSŞT –nin tətbiqində əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verməsə də ölkəmiz yenə də diqqət mərkəzində qalmışdır. Belə ki, dəyərləndimə zamanı Azərbaycan hökümətinə MHŞT-nin Beynəlxalq İdarə Heyətinin qərarı ilə 4 istiqamətdə tövsiyələr verilmişdir. Bunlara Çoxtərəfli Qrupun yaradılması (1), ÇQ-un iş planının qəbulu (2), hesabatların təkmilləşdirilməsi (3), hesabatlara dair ictimai məlumatlandırma imkanlarının artırılması (4) daxildir. İctimai Birliklərin “Mədən sənayesində şəffaflığın artırılması” Koalisiyasının qiymətlədnirməsi göstərir ki, yuxaıda sadalanan 4 istiqamətdən birinci 2-də 1 tövsiylərə əməl olunsa da sonuncu istiqamətlər üzrə əhəmiyyətli dəyişikliklər baş verməmişdir. Azərbaycana tövsiyə edilən dəyişikliklərin nəticəsində MSŞT-nin idarə edilməsi formatı dəyişmiş tərəflərin bərabər təmsiılçiliyi ilə Çoxtərəfli Qrup yaradılmış, onun fəaliyyət planı qəbul edilmişdir. Bu porseslər 2010-cu ilədək davam etmiş və 2010-cu ildən sonra Azərbaycanda MSŞT-nin tətbiqində durğunluq dövrü başlamışdır. Belə ki, MSŞA Koalisiyasinin irəli sürdüyü təşəbbüslər (Memorandumun təkmilləşdirilməsi, MSŞT haqqında Qanunun qəbulu, şirkətlərin fərdi hesabatlılığa keçidi, ödənişlər üzrə indikatorların genişləndirilməsi və s.) reallaşmamış, bu istiqamətd müzakirlər qarşı tərəflərin, xüsusilə də şirkətlərin konservativ mövqeyinə görə uzun sürmüş və nəticəsiz olmuşdur. MSŞA Koalisiyasinin hazırladığı Qanun layihəsi ÇQ iclasında hökümətin və şirkətlərin təklifi ilə buna ehtiyacın olmaması arqumenti ilə müzakirəyə belə buraxılmamışdır. Memorandumun təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar olaraq Koalisiyanın verdiyi təklifləri 1 ildən çox müzakirə olunmasına baxmayaraq hələ də qəbul olunmamışdır. Şirkətlər və ödnişlər üzrə fərdi hesabatlılığa gəlincə, hazırda Azərbaycanda MHŞT –nin tətbiqində başlıca problem ödəniş növləri və şirkətlər üzrə fərdi hesabatlığa keçidlə bağlıdır. Ötən dövr ərzində 14 hesabat açıqlanmasına baxmayaraq, onlar şirkətlər üzrə ümumi xarakter daşımış və özündə ən ümumi və vacib ödənişləri əks etdirmişdir. Ümumiyyətlə, şirkətlərin hökumətə ödənişləri üzrə hesabatların şirkətlər və ödəmə növləri üzrə ümumiləşdirilmə və ya fərdiləşdirilmə dərəcəsindən asılı olaraq hesabat formatının 4 variantı mümkündür:
Həm şirkətlər, həm də ödənişlər üzrə ümimiləşdirilmiş hesabatlar (Ü-Ü); b. Şirkətlər üzrə ümumiləşdirilmiş, ödəniş növləri üzrə fərdiləşdirilmiş hesabatlar (Ü-F); c. Şirkətlər üzrə fərdiləşdirilmiş, ödəniş növləri üzrə ümumiləşdirilmiş hesabatlar (F-Ü); d. Həm şirkətlər, həm də ödənişlər üzrə fərdiləşdirilmiş hesabatlar (F-F). Qiymətləndirmələr göstərir ki, Azərbaycanda hələ də a) varianti tətbiq olunur. Bu isə Azərbaycanda MHŞT üzrə hesabatların təkmilləşdirilməsi imkanlarının a) bəndindən d) bəndinə qədər geniş diapozonda olduğunu təsdir edir.
1 Çoxtərəli Qrup 2010-cu ildən fəliyyətə başlamış və 2010-cu il fevralın 6-da keçirilən ilk iclasında həmin il üçün fəaliyyət planı da təsdiq edilmişdir. Azərbaycan MHŞT üzrə indiyədək 2 14 ümumiləşdirilmiş hesabat açıqlayıb ki, onlardan 7-si illik dövrü əhatə edən hesabatlar olub. Lakin, təkmil hesabatların açıqlanması MHŞT-yə tam hüquqlu üzv olan ölkələr üçün təşəbbüs tərəflərinin (hökümət və şirkətlərin) əsas fəaliyyət sahəsi hesab olunsa da hələ də bu proses ümumilədirilmiş xarakter daşıyır. Belə ki, MSŞA Koalisiyasinin 2009 apardığı tədqiqatlar göstərir ki, 2003-cü ildən 2010-cu ilədək olan 8 illik dövrü əhatə hesabatlar özündə daha çox yığcam ödənişləri özündə əks etdirib. Tədqiqatda qeyd olunur ki, Qırğızıstanda açıqlanan hesabatlar özündə 33 indikator üzrə ödənişləri əks etdirsə də Azərbaycanda 13 indiaktor üzrə ödənişləri əks edtirir ki, onlardan da yalnız 5-də müvafiq məlumatlar yerləşdirilir, yerdə qalan 8 adda indikator üzrə ödəniş olmadığından həmin sətirlər boş buraxılır. Tədqiqat nəticəsində həmçinin aşkar olunmuşdur ki, hazırda hökümətə ödənişlərin həyata keçdirildiyi bir sıra indikatorlar (sosial ayırmalar, gömrük ödənişləri, ƏDV, əmlak və s. Vergilər, qeydi vergi ödənişləri) üzrə indikatorlar hesabata hələ də daxil edilməyib. Koalisiya ekspertlərinin apardığı tədqiqatlar göstərir ki, regionun digər ölkələrdən Qırğızıstan və Qazaxıstanın təcrübəsinin təhlili göstərir ki, həmin ölkələrdə Azərbaycandan fəqli olaraq bir sıra ödənişlər MSŞT hesabatlarına daxil eidlmişdir. Belə ki, Qazaxistanda sosial sığorta ayırmaları, fiziki şəxslərin gəlir vergisi, yol vergisi, avtomobil vergisi, gömrük rüsumları, vergiləri və ödənişləri, elcəcə də su, meşə və digər resurslardan istifadəyə görə ödənişlər MSŞT hesabatında öz əksini tapır. 3 Qırğızıstana gəlincə bu ölkədə Vergi və Gömrük Məcəlləsində öz əksinin tapmış yalnız dövlət vergiləri deyil, həmçinin yerli vergilər də MSŞT hesabatlarına daxil edilmişdir. Qırğızıstanın hesabatı özündə 5 bölməni əks etdirir: vergi ödənişləri (1), gömrük ödənişləri (2), digər əhəmiyyətli ödənişlər (3), iqtisadi göstəricilər (4) və şirkətlərin əlavə xərcləri (5). Digər əhəmiyyətli ödənişlər bölməsində sosial sığorta ayırmaları, təbii resurslardan istifadəyə görə haqlar, kənd təsərrüfatı məhsullarının itkisinə görə kompensaiyalar, kənd təsərrüfatı istehsalından gözlənilən faydalara görə haqlar, dövlətin payına görə dividendlər, mülkiyyətin, aktivlərin satışından daxilolmalar, dövlət orqanlarına lisensiya alınmasına görə ödənişlər, təbii resurlardan istifadə zamanı lisensiya müddətinin uzadılmasına görə ödənişlər əks etdirilir. İqtisadi göstəricilər bölməsinə cari qiymətlərlə məhsul istehsalının həcmi göstərilir. Şirkətlərin əlavə xərcləri bölməsinə isə təhsilə dəstək, sosial və sənaye infrastruktruuna dəstək, rekultivasiya fodnuna ayırmalar daxildir. 4
Bununla yanaşə Azərbaycanda hələ də şirkətlər üzrə fərdi hesabatlığa keçid baş verməyib. Bu istiqamətdə vətəndaş cəmiyyətinin uzun sürən təşəbbüsləri hələ də nəticə vermir. Belə ki, ötən dövr ərzində fərdi hesabatlılığa keçidə razı olan şirkətlərin sayı (Middle east petroleum, Binagadi oil company, BP, Shell, Statoi-Hydro) nisbi olaraq artsa da Azərbaycan neft sənayesinin aparıcı şirkəti olan ARDNŞ-nin əvvəlki mövqeyindəki dəyişikliklər yeni suallar yaratmışdır. Bütün şirkətlər fərdi hesabatlarının açıqlanmasına razılıq verdiyi halda fərdi hesabatlığa keçidə razı olacağını bildirən ARDNŞ bununla da bu təşəbbüsü dəstəkləməyə hazır olmadığını bildirmişdir. Bu istiqamətdə ÇQ-də aparılmış müzakirələr şirkətlərin bütövlükdə bu keçidə hazır olmadıqları nümayiş etdirmişdir. ABŞ senatının qəbul etdiyi ABŞ-ın qiymətli kağızlar bazarında və fond birjalarında qeydiyyatdan keçmiş neft, qaz və mədən sənayesi şirkətlərinin fəaliyyət göstərdiyi ölkələrdən asılı olmayaraq təbii resursların istismarından əldə etdiyi gəlirlər barədə hökümətə ödənişlər etməsi ilə əlaqədar açıqlamalar vermə öhdəliyi yaradan Dodd Frank Wall Street Actı bu istiqamətdə təşəbbüsünün reallaşmasında ümidləri artırsa da hələ ki, konkret nəticələr yoxdur. Bu məsələyə münasibətdə şirkətlərin başlıca arqumentlərindən biri onun MSŞT məqsədlərinə daxil olmamasıdır. Bununla razılaşmayaraq, qeyd edək ki, MSŞT-nin birinci meyarı olan “bütün mövcud gəlirlərin gеniş ictimаiyyət üçün аnlаşılаn, ətrаflı və аydın şəkildə müntəzəm dərc edilməsi” prinsipi bu təşəbbüsə qoşulan ölkələrin əksəriyyətində fəaliyyət göstərən şirkətlər tərəfindən əməl edilmir. Beynəlxalq təcrübənin təhlili göstərir ki, MSŞT-yə qoşulan 34
2
Bu layihənin hazırlanması zamanına - 1 iyul 2011-ci ilə qədər olan müddətdə. 3 Extractive industries transparency İnitiative (EİTİ) report 2007-2008, Kazakhstan 2010 4 Слово Кыргызыстана, Общенациональная газета, № 124 (22433), 24 ноября 2009, www.sk.kg
ölkədən 7-də (Norveç, Qana, Qvineya, Nigeiya, Liberiya, Qabon və Monqolustan) fəaliyyət göstərən şirkətlər tərəfindən öz hökümətlərinə və ictimaiyyətlərinə fərdi hesabatlar təqdim edilir. Eyni zamanda indiyə qədər aparılmış empirik tədqiqatlar da sübut edir ki, fərdi hesabat metodu ümumi hesabat metoduna müqayisədə gəlirlərin hesabatında manipulyasiyanı meydana çıxarmaqda mühüm üstünlüyə malikdir. 5 Bu mənada fərdi hesabat metodu bütün detalları əhatə etdiyindən mədən sənayesi gəlirlərinin hesabatında və qiymətləndirilməsində praktiki üstünlüklərə malikdir. Bunları nəzərə alaraq, MSŞT -nin məqsədlərinə çatmaq üçün fərdi hesabatlığa üstünlük verilməlidir. Mədən sənayesində gəlirlərin şəffaflığı təmin etmək üçün ən effektli yanaşma gəlirləri və ödəncləri bütün detalları ilə əhatə edən “fərdi hesabat” yanaşmasıdır, yəni, bu cür gəlirlər və ödənclər xüsusi şirkətlər və gəlirlərə bölünməsi metodudur. Bu cür məlumatların fərdi hesabat qaydasında təqdimatı yerli iştirakçılara ödənişləri şirkətlər üzrə müqayisə etmək və hökumətlərinin bu sahədə cavabdehliyinin artırılmasına imkan yarada bilər.
6
Odur ki, MSŞA Koalisiyasi olaraq hesabatların təkmilləşdirilməsi üçün aşağıdakılar tövsiyə olunur:
1.
Azərbaycanda MSŞT-nin tətbiqinə dair qarşılıqlı anlaşma memorandumu müasir tələblərə uyğun olaraq təkmilləşdirilməli və tərəflər onu yeni redaksiyada imzalamalıdır; 2.
Şirkətlər üzrə ayrılıqda açıqlamlar edilməklə fərdi hesabat sisteminə keçid təmin olunmalıdır; 3.
edilməklər imperativ hüquqi əsaslara malik olmalıdır, MSŞT-nin maliyyələşdirilməsi dövlət büdcəsindən həyata keçirilməlidir; 4.
qərarlarında əksini tapmış resublika səviyyəli bütün vergi (ƏDV, əhalinin gəlir vergisi, torpaq, əmlak, yol vergisi), gömrük ödənişlərinin (gömrük rüsumu, idaxala ƏDV, gömrük haqqı), sosial sığorta ayırmalarının C saylı hesabatın hökümətin xarici şirkətlərdən digər daxil olmaları (3-cü bölmə) və hökümətin yerli şirkətlərdən daxil olmaları (4-cu bölmə) bölmələrində, eləcə də yerli və xarici şirkətlərin müvafiq hesabatlarının uyğun bölmələrində ayrıca sətirlərlə daxil edilməlidir; 5.
Komissiyasında təmsilçiliyi təmin olunmalıdır və həmin orqanlar da MSŞT çərçivəsində mədən sənayesindən daxil olmaları barədə hesabatlar təqdim etməlidirlər; 6.
hasilatla məşğul olan şirkətlə imzalanmış HPB kontraktinin şərtlərini nəzərə almaqla ayrıca hesabat forması hazırlanmalı və 2012-ci ildə həmin formaya uyğun hesabatlar qəbul edilməlidir; 7.
Azərbaycanın MSŞT hesabatlarının müqayisəli təhlilə uyğunlkaşdırılması üçün xarici şirkətlərin hesabatında hökümətə düşən payın hesabatda pul ekvivalentində təqdim olunmalıdır; 8.
Hesabatların təqdim olunması sahəsində mövcud nöqsanların aradan qaldırılması üçün hesabatları təqdim edən şirkətlər və dövlət orqanları üçün yeni redaksiyada təlimatlar işlənilməlidir.
5 Eli Amsir, Eti Einhorn, Itay Kama, “The Role of Disaggregated Accounting Data in Detecting and Suppressing Earnings Management” (March 2008) ( http://ssrn.com/abstract=1126145) 6
and Recommendations on the Extractive Industries Transparency Initiative, October 2006 Yüklə 48,04 Kb. Dostları ilə paylaş:
|