1
1
1
133
3
3----cccc^
^
^
^ W
W
W
Wssssrrrriiiin
n
n
n D
D
D
Daaaarrrrvvvviiiin
n
n
niiii????
T
T
T
Tu
u
u
ussssiiiin
n
n
niiiin
n
n
n T
T
T
Twwwwkk
k
kaaaam
m
m
m^
^
^
^llll B
B
B
Baaaarrrrwwwwd
d
d
dwwwwkk
k
kiiii F
F
F
Fiiiikk
k
kiiiirrrrllllwwwwrrrriiii
F
F
F
Fwwwwrrrriiiid
d
d
d W
W
W
Wllllwwwwkk
k
kbb
b
bwwwwrrrroo
o
ovvvv
Mwnbw: Azerbaijan International jurnal\ - AI 9.2 (Yay 2001)
©
©
©
© 22
2
200
0
000
0
044
4
4.... A
A
A
Azzzzeeeerrrrbb
b
baaaaiiiijjjjaaaan
n
n
n IIIIn
n
n
ntttteeeerrrrn
n
n
naaaattttiiiioo
o
on
n
n
naaaallll
A
A
A
AZ
Z
Z
ZE
E
E
ER
R
R
RIIII....oo
o
orrrrgggg
Nwsirwddin Tusi (eyni zamanda Nasir wd-Din Tusi kimi dw tan\n\r) 1201-ci ildw indiki Iran
wrazisindw yerlw]wn Xorasan wyalwtinin Tus ]whwrindw anadan olmu]dur. O, bir alim vw dahi ]wxsiyywt
kimi [ox ]eylwrw g=rw mw]hurdur. Nwsirwddin Tusi Mara`a rwswdxanas\n\ (bu, indiki Iran wrazisindw
yerlw]wn Twbriz ]whwrindwn ]wrqdw yerlw]wn Mara`a ]whwrindw qwdim bir mwdwniyywt mwrkwzidir)
yaratm\], Evklid riyaziyyat\n\n\n anlam\n\ izah etmi] vw inki]af etdirmi], Atlantik okean\n\n qwrb
hisswsindw wrazilwrin olmas\ barwdw fikirlwr s=ylwmi] vw wrwb vw fars dillwrindw astronomiya, hwndwsw,
co`rafiya, fizika, h^quq, tarix, tibb, fwlswfw, mwntiq vw wxlaqa aid 80-dwn art\q =nwmli ktab
yazm\]d\r. Bu g^n Azwrbaycanda Tusi [ox y^kswk dwrwcwdw yad edilir vw ona b=y^k h=rmwt
bwslwnilir. Bak\dak\ Tusi ad\na Pedoqoji Institut da daxil olmaqla, bir s\ra twhsil m^wssiswlwri onun
ad\n\ da]\y\r.
Lakin [ox az adam Tusinin {arls Darvindwn 600 il wvvwl twkam^l^n sadw nwzwriyywsini inki]af
etdirdiyini bilir.
Bu nwzwriyyw Tusinin mw]hur elmi wswri olan “Wxlaqi Nasir” dw ^zw [\x\r. Yunan adwt-wnwnsinw
uy`un wxlaq barwdw olan bu elmi wswri Tusi dini terrorist qrupla]ma olan Assassinlwr twrwfindwn
tutulub hwbsxanada saxland\`\ vaxt, 11-ci wsrw aid “Ibn Miskavayi Twhdid wl-Wxlaq” wswri wsas\nda
yaratm\]d\r. Daha sonra o bu wswri Monqol hakiminw hwsr edwrwk ona dwyi]ikliklwr etmi]dir.
(Monqol i]`al\ nwticwsindw o hwbsdwn azad olmu]dur) “Wxlaqi-Nasir” wswri ingilis dilinw C.M. Vikens
twrwfindwn twrc^mw edilmi] vw 1964-c^ ildw
George Allen
&
Unwin
nw]riyyat evi twrwfindwn nw]r
olunmu]dur.
“Wxlaqi- Nasir” insanlar\n kamilliyi barwdwdir. Tusi kamilliyi iki hisswyw b=l^r—mwnwvi vw maddi
kamillik. O bu zaman wrwb dilindw “kamillik” anlay\]\n\ verwn “twkam^l” ifadwsini istifadw edir.
M^asir Azwrbaycan dilindw bu elw twkam^l anlay\]\n\ verir.
M^xtwlif yana]ma
Babillwr, Misirlilwr, Medianlar da daxil olmaqla bwzi }wrq xalqlar\n\n folklorunda vw dini
inanclar\nda Tusiyw qwdwr m^xtwlif twkam^l nwzwriyywlwrinw rast gwlinir. Lakin b^t^n bunlara
baxmayaraq, bu fikirlwr elmdwn [ox mifik xarakter da]\y\rd\. Bu fikirlwri daha sonra qwdim Yunan
alimlwri olan Empedokl (e.w. 490-430) vw Aristotel (e.w. 384-322) kimi alimlwr qwbul etmi] vw onlar\
inki]af etdirmi]di.
Aristotel yaz\rd\: “Twbiwt twdricwn, add\m-add\m cans\z maddwlwrdwn canl\ mwxluqlara do`ru inki]af
edir.” Wbu Reyhan Biruni (972-1048), Ibn Bwcca (1070- 1138), Ibn T^feyl (1110- 1185) kimi
m^swlman alimlwri daha sonralar Aristotelin twkam^l fikirlwrinin inki]af etdirmwyw [al\]m\]d\lar.
Tusi onlar\n wswrlwrindwn “Wxlaqi-Nasir” wswrinin bir fwslindw wsas kimi istifadw etmi]dir. Bununla o,
Jan Batist Lamark (1744-1829) vw {arlz Darvin (1809-1882) kimi Avropa alimlwrinin
nwzwriyywlwrini qabaqlam\]d\r.
Tusinin yana]ma twrzi vw Darvinin “N=vlwrin Mwnbwyi” barwdwki fikirlwri aras\nda wsasl\ fwrqlwr
m=vcuddur. Darvin onu faktlardan nwzwriyywyw aparan yolda bitki vw heyvan n^munwlwri y\`maqla
deduktiv m^hakimwdwn istifadw etmi]dirsw, Tusi daha [ox nwzwri yana]maya ^st^nl^k vermi]dir. O,
nwzwriyywni inki]af etdirmi], sonra isw bu nwzwriyyw wsas\nda faktlar\ izah etmi]dir. Tusi twkam^l^
(Tusi bunu “kamillik” adland\r\rd\) nwzwriyyw kimi nwzwrdwn ke[irdi vw buna g=rw dw detallara [ox
fikir vermirdi. Mwswlwn o, ya]amaq u`runda m^barizwdw twbii se[mw barwdw x^susi olaraq yazm\rd\.
M^asir zaman\n twlwblwri ilw o alimdwn daha [ox filosof idi.
Maddwnin saxlan\lmas\
Bir [ox Qwrb d^]^ncwli insanlara bu m^hakimw gerilik kimi g=r^nsw dw, Tusinin nwzwriyywlwrinin
xeyri olmu]dur. Mwswlwn, Tusi inan\rd\ ki, maddi cisim dwyi]w bilwr, lakin tamamilw yox ola bilmwz.
O yaz\rd\: “Maddi cisim tamamilw yox ola bilmwz. O yaln\z forma, ]wrait, twrkib, rwng vw digwr
x^susiyywtlwrini dwyi]w bilwr vw digwr bir m^rwkkwb vw ya ibtidai maddwyw [evrilw bilwr.” Onun bu
fikirlwri qwdim yunan filosofu Heraklitin (e.w. 530-470) fikirlwrinw bwnzwyirdi.
500 il sonra Lomonosov (1711-1765) vw Antoni-Loren Lavozye (1743-1794) maddwnin
saxlan\lmas\ qanunu ixtira etmi] vw bununla da eyni ideyalar\ twsdiqlwmi]lwr.
Twkam^l^n ilkin mwrhwlwsi
Tusi inan\rd\ ki, d^nya bir zamanlar ox]ar elementlwrdwn ibarwt idi. O yaz\rd\: “Onlar bir-birinw
bwrabwr vw ox]ar idilwr. Onlardan he[ biri digwri ^zwrindw ^st^nl^yw malik deyildi, [^nki onlar\n
ham\s\ ^mumi ilkin maddwdwn ibarwt idi.”
M^asir d^nyag=r^]^nw g=rw Tusinin wn ilkin hisswciklwrinin atomlar vw ya elementar hisswciklwr
oldu`unu m^wyywnlw]dirmwk olar. Tusiyw g=rw, bu ilkin mwrhwlwdw b^t^n bu hisswciklwr ox]ar vw
hwrwkwtsiz idi. Daha sonra bu hwrwkwtsiz d^nyan\n daxilindw daxili ziddywtlwr yaranm\]d\. Tusi
yaz\rd\: “Nwticwdw tarazl\q pozulmu] vw bu ilkin d^nyada wsas ziddiyywtlwr yaranma`a ba]lam\]d\r.
Buna g=rw dw bwzi maddwlwr digwrlwrindwn daha tez vw yax]\ inki]af etmwyw ba]lad\.”
Tusi deyirdi ki, ilkin maddw twkam^l zwncirinin ilk wlaqwsi idi. Twbiwtin 4 elementi (od, su, hava vw
torpaq) bu ilkin maddwdwn yaranm\]d\r. +z n=vbwsindw minerallar elementlwrdwn, bitkilwr
minerallardan, heyvanlar bitkilwrdwn, insanlar isw heyvanlardan yaranm\]d\r.
Dwyi]kwnlik
Tusi izah edirdi ki, irsi dwyi]kwnlik twkam^l^n wsas hwrwkwtverici q^vvwsidir. O yaz\rd\ ki, b^t^n
canl\ organizmlwr dwyi]mwk qabiliyywtinw malik idilwr vw canl\ orqanizmlwr =z irsi dwyi]kwnlik
x^susiyywtlwri nwticwindw inki]af etmi]dilwr. “Daha tez yeni keyfiyywtlwr qazana bilwn orqanizmlwr
daha [ox dwyi]kwndir. Nwticwdw onlar digwr varl\qlar ^zwrindw ^st^nl^yw malik olurlar.” Bu fikirlwr
Darvinin mutasiya barwdwki yaz\lar\n\n sadw formas\na bwnzwyir.
Nwyw g=rw bu maddi cisimlwr dwyi]irlwr? Tusi a]a`\dak\ fikirlwri irwli s^rwrkwn haql\ idi: “Cisimlwr
daxili vw xarici qar]\l\ql\ wlaqwlwr nwticwsindw, ywni wtraf m^hitin twsiri nwticwsindw dwyi]irlwr”.
Tusiyw g=rw, maddwlwr bir-biri ilw rwqabwt apar\rlar vw bunun nwticwsindw onlar\n bwzilwri daha
y^kswk swviyywyw [atm\]d\r. Bwzi cisimlwr isw demwk olar ki, inki]af etmirlwr. Buna g=rw dw twbiwtdw
inki]af\n m^xtwlif swviyywlwri m=vcuddur.
Adaptasiya
Tusi hiss etmi]di ki, orqanizmlwrin sa` qalmaq ^[^n [ox nadir yollar\ vard\r. Wgwr orqanizmin
strukturu twbiwtw uy`undursa, onda hwmin orqanizm kamil orqanizmdir. O inan\rd\ ki, d^nyadak\
b^t^n bitkilwr vw heyvanlar kamildir, [^nki onlar sa` qalmaq ^[^n laz\m olan keyfiyywtlwrw
malikdirlwr. Tusi yaz\r: “Heyvanlar vw qu]lar d^nyas\na bax\n. Onlar g^c, cwsarwt cw uy`un alwtlwr
(orqanlar) daxil olmaqla m^dafiw vw g^ndwlik hwyatda gwrwkli olan hwr ]eyw malikdirlwr.”
Tusi yaz\rd\ ki, canl\ orqaninzmlwr wtraf m^hitiw m^xtwlif yollarla adaptsiya olunurlar. Ilkin olaraq,
onlar bwdwnlwrinin rwngini vw strukturunu dwyi]irlwr. Belwliklw, bwdwnin hwr bir hisswsinin =z
funksiyas\ var. “Bu orqanlardan bwzilwri hwqiqi silahd\rlar.”, deywrwk Tusi yaz\r. Mwswlwn, buynuzlar,
zo`, di]lwr vw caynaqlar b\[aq vw iynw, ayaqlar vw d\rnaqlar isw dwywnwk rolunu oynay\r, Bwzi
heyvanlar\n tikan vw iynwlwri oxa bwnzwyir.
Bu yolla bwzi heyvanlar wtraf m^hitw uy`unla]maq ^[^n =z strukturlar\n\ dwyi]mi]lwr. Bwzi
heyvanlar\n davran\]lar\ dw dwyi]mi]dir. Tusi yaz\rd\: “Digwr m^dafiw vasitwlwri olmayan heyvanlar
(ceyran vw t^lk^lwr) =zlwrini u[u] vw hiylwgwrliklwri ilw qoruyurlar.
Tusi eyni zamanda wtraf m^hitin twsirindwn =zlwrini qorumaq ^[^n bir yerdw ya]ama`a mwcbur olan
social heyvanlardan da s=hbwt a[\rd\. O yaz\rd\: “Onlardan bwzilwri, mwswlwn ar\lar, qar\]qalar, vw
bwzi qu] n=vlwri =zlwrini m^dafiw etmwk ^[^n birliklwr ]wklindw topla]ma`a mwcbur olmu]lar.”
Bitki vw heyvanlar\n mwn]wlwri
Tusi twbiwtdw olan 3 qrup canl\ varl\q m^wyywn edir: bitkilwr, heyvanlar vw insanlar. Onlar\ bir-
birindwn nw ay\r\r? Tusiyw g=rw, “heyvanlar bitkilwrdwn daha y^kswkdw dururlar, [^nki onlar ]^urlu
olaraq hwrwkwt edw, yemwk arxas\nca getmwk, onu tapmaq vw faydal\ ]eylwr yemwk qabiliyywtinw
malikdirlwr.”
Inki]af etmi] heyvanlar (wn y^kswk dwrwcwdw) hwm[inin (primitiv dw olsa) m^hakimw yeritmwk
qabiliyywtinw malikdirlwr vw wtraf m^hitw asanl\qla uy`unla]\rlar. Wgwr wtraf m^hitdw ]wrait dwyi]wrsw,
onda bu heyvanlar da =z hwrwkwtlwrini dwyi]irlwr.
Tusi yaz\r: “Heyvan vw bitki n=vlwri aras\nda [oxlu fwrqlwr var. Hwr ]eydwn =ncw, heyvanlar alwmi
daha m^rwkkwbdir. Buna swbwb heyvanlar\m daha yararl\ keyfiyywtlwrw malik olmas\d\r. Bunu
nwticwsindw onlar yeni ]eylwr =yrwnw vw yeni, irsi olmayan keyfiyywtlwr wldw edw bilirlwr. Mwswlwn,
whillw]dirilmi] at vw ya ov ]ahini heyvanlar alwmindw inki]af\n wn y^kswk hwddinw [atm\]lar. Insan
kamilliyinin ilk mwrhwlwsi mwhz buradan ba]lay\r.”
Insanlar\n mwn]wyi
Tusi inan\rd\ ki, insanlar ali heyvanlardan t=rwmi]lwr. O insan vw heyvan alwmi aras\ndak\ m^xtwlif
ke[id formalar\ barwdw belw yaz\rd\: “Belw insanlar : ”[ox g^man ki, antropoid meymunlar” Qwrbi
Sudan vw d^nyan\n digwr ucqar wrazilwrindw ya]ay\r. Onlar =z vwrdi]lwri, hwrwkwtlwri vw
davran\]lar\na g=rw heyvanlara yax\nd\rlar.
Tusi deyirdi ki, insanlar twbiwtdw m=vcud olan b^t^n canl\ vw cans\z mwxluqlarla wlaqwdwdirlwr.
“Insan\ digwr varl\qlardan fwrqlwndirwn keyfiyywtlwr m=vcuddur, lakin eyni zamanda onun elw
keyfiyywtlwri dw vard\r ki, bu keyfiyywtlwr onu heyvanlar alwmi, bitki alwmi vw hwtta cans\z cisimlwrlw
birlw]dirir. ”
Fwrqli keyfiyywtlwrw gwldikdw Tusi yaz\rd\ ki, insanlar yaln\z bioloji deyil, hwm dw social varl\qd\rlar.
Wvvwllwr (insanlar\n yaranmas\ndan =ncw) orqanizmlwri aras\ndak\ b^t^n fwrqlwr twbii mwnbwyw
dayan\rd\. Sonrak\ mwrhwlw mwnwvi kamillik, iradw, m^]ahidw vw biliklw xarakterizw olunur.
Tusiyw g=rw, inssnlar heyvanlardan onunla fwrqlwnir ki, onlar wmwk alwtlwri haz\rlaya bilirlwr. Son
olaraq Tusi yaz\rd\: “B^t^n bu faktlar g=stwrir ki, insanlar twkam^l pillwkan\n\n ortas\nda yerlw]irlwr.
Irsi twbiwtinw uy`un olaraq insan a]a`\ swviyywli varl\qlarla wlaqwlidir, vw yaln\z =z iradwsi nwticwsindw
y^kswk inki]af swviyywsinw nail ola bilwr.”
Alleqoriya, yoxsa elm?
Bws niyw g=rw Tusi twkam^l nwzwriyywsini inki]af etdirdiyinw g=rw tan\nm\r? Bu yaln\z onun }wrqdwn
oldu`una vw farsca yazd\`\na g=rw deyil. Tusinin nwzwriyywsi fwlswfw vw Islam ^zwrindw qurulub. O
inan\rd\ ki, Allah d^nyan\ yarad\b vw bu yaran\]dan sonra d^nya =z g^c^nw inki]af etmi]dir. Allah
isw yaln\z bu prosesw rwhbwrlik etmi] vw onu m^]ayiwt etmi]dir.
Nwticwdw isw, Tusinin d^nyan\n kamilliyi barwdw fikirlwri ilw tan\] olan }wrq alimlwri hwmin fikirlwri
din vw ya fwlswfi n=qteyi nwzwrdwn izah edirdilwr. Bir [ox xristianlar kimi, m^swlmanlar\n da [oxu
twkam^l nwzwriyywsi ilw raz\la]m\rlar, [^nki bu nwzwriyyw rwsmi teologiyaya qar]\d\r. Tusinin
Darvinin inki]af etdirdiyi bwzi prisniplwrw i]arw etmwsinw baxmayaraq, }wrq alimlwri Tusinin
fikirlwrini naturalist elmdwn [ox, insan ruhu barwdw allegoriya kimi qwbul edirlwr.
Doktor Farid Wlwkbwrov ilk dwfw olaraq Tusinin twkam^l barwdw fikirlwri ilw 1986-c\ ildwn sonra, Bak\
Wlyazmalar Institutunda wrwb yaz\lar\ ^zwrindw twdqiqat\n\ ba]lad\`\ zamandan maraqlan\r. 2000-ci
ildw o, Rus dilindw “Evolutsionniye vzglyadi Nasiraddina Tusi” (“Nwsirwddin Tusinin twkam^l
g=r^]lwri”) adl\ buklet yazm\]d\r. O eyni zamanda Azwrbaycan Beynwlxalq Universitetinin
Nwsirwddin Tusinin 800 illik yubileyinw hwsr olunmu] konfransda mwruzw ilw [\x\] etmi]dir. Dr.
Wlwkbwrov AI-da orta wsrlwr tibb elmi m=vzusunda daimi k=]w yaz\lar\ ilw i]tirak edir. Onun wvvwlki
mwqalwlwrini AZER.com Internet swhifwsindw ingilis dilindw oxuya bilwrsiniz vw ya AZERI.org
swhifwsindw latin qrafikal\ yaz\lar\n\ oxuya bilwrsiniz.
Hwm[inin Azerbaijan International jurnal\n\n Yay n=mrwsi (AI 4.2, 1996) “Yenilik Yaradan Alimlwr:
Nwsirwddin Tusi vw Mara`a Rwswdxanas\” mwqalwsinw baxa bilwrsiniz.
__________
Veb direktor: Betti Bleyer
Twrc^mw: Aytwn Wliyeva
Redaktw edwn ve veb ^[^n haz\rlayan: &lviyyw Mwmmwdova
Dostları ilə paylaş: |