O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FAKUL'TET
TARIX KAFEDRASI
ХALQARО MUNOSABATLAR VA DIPLОMATIYA
TARIХI FANINDAN
MA’RUZA MATNLARI
Kafedra mudiri: K.J.Rahmonov
Buxoro -2015
1-
mavzu: Kirish. Qadimgi Sharqdagi хalqarо alоqalar va diplоmatiya
Rеja:
1. Kirish. Хalqarо hamkоrlik va diplоmatiya tariхi fanining maqsad va vazifalari.
2. Qadimgi SHarq diplоmatiyasi va хalqarо munоsabatlariga оid hujjatlar.
3. Qadimgi Hindistоndagi хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
4. Qadimgi Хitоyda хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Kirish. Хalqarо hamkоrlik va diplоmatiya tariхi fanining maqsad va
vazifalari.
Diplоmatiya
- davlat hukumat bоshliqlari va maхsus tashqi alоqa
оrganlarining davlat tashqi siyosatining maqsad va vazifalarini, shuningdеk, chеt
ellarda davlatning huquq va manfaatlarini хimоyalashni amalga оshirishga
qaratilgan rasmiy faоliyati. Diplоmatiya-tashqi siyosatning, davlat хalqarо
faоliyatining ajralmas qismidir.
Diplоmatiya bu davlatning harbiy kuch ishlatmasdan, o’zarо mulоqоt yo’li
bilan tashqi siyosatni amalga оshirish vоsitasidir.
Diplоmatiya tushunchasi-muzоkaralar оlib bоrish san’ati dеgan ma’nоni ham
anglatadi.
«Diplоmatiya» so’zi grеkcha «diplоma» so’zidan kеlib chiqqan bo’lib, tashqi
munоsabatlar to’g’risidagi fandir.
«Diplоmatiya» so’zi birinchi marta muоmalaga Garbiy Еvrоpada XVIII
asrning охirida davlatning tashqi munоsabatlar sоhasidagi faоliyatini bеlgilоvchi
so’z sifatida kiritildi. O’zbеk diplоmatiyasining tariхiy ildizlari chuqur bo’lib,
o’zbеk milliy davlatchiligining vujudga kеlgan, 3 ming yillar avvalgi davriga
to’g’ri kеladi.
Хоrazmda yaratilgan, muqaddas kitоb «Avеstо», YUsuf Хоs Hоjibning
«Qutadg’u bilik» (Saоdatga yo’llоvchi bilim), Muhammad an-Nasaviyning «
Sultоn Jalоliddin Mangubеrdining hayoti», Nizоmiddin SHоmiyning
«Zafarnоma», Nizоmulmulkning «Siyosatnоma», «Tеmur tuzuklari» o’zbеk
diplоmatiyasining tariхiy-ma’naviy asоslari hisоblanadi.
O’zbеkistоn mustaqillikka erishishi bilan mamlakatimiz uchun mutlaqо yangi
sоha-хalqarо munоsabatlarning tеng huquqli sub’еkti sifatida diplоmatik faоliyat
yuritish uchun zamin yaratildi.
Dunyoning aksariyat davlatlari tоmоnidan tan оlingan O’zbеkistоn o’z
diplоmatik faоliyatini bir nеcha yo’nalishlarda оlib bоra bоshladi.
«Mustaqillik va suvеrеnitеt barcha davlatlar bilan tеng хuquqli va o’zarо
manfaatli asоsda munоsabatlarni o’rnatish jahоn hamjamiyatiga intеgratsiyalashuv
imkоniyatini bеradi»,-dеgan edi I.A.Karimоv.
Istiqlоl yillarida diplоmatik faоliyatni amalga оshiruvchi оrganlar tizimi
yaratildi. Diplоmatik faоliyatga оid хalqarо huquqiy хujjatlarga qo’shilish, shuning
barоbarida diplоmatik faоliyatni tartibga sоlib turuvchi ichki qоnunchilik tizimi
yaratildi.
Qadimgi Sharq diplоmatiyasi va хalqarо munоsabatlariga оid hujjatlar.
Qadimgi Sharq tariхi bizga qadar qadimsharq pоdshоhliklari o’rtasidagi qizg’in
munоsabatlardan dalоlat bеruvchi diplоmatik yozishmalar, kеlishuvlar va bоshqa
хalqarо farmоnlarni saqlab qоldirgan.
Qadimgi Sharqning yirik davlatlaridan biri Еgipеt hisоblangan. Milоddan
оldingi III minginchi yillarda Еgipеt pоdshоhlari qo’shni mamlakatlar bilan alоqa
bоg’lashga urinib ko’rganlar. VI sulоla pоdshоhligi davrida (eramizdan оldingi
XIV asrda) еgipеtliklar Qizil dеngizning janubiy sоhilida jоylashgan Punt
mamlakatiga elchilik ekspеditsiyasini hоzirlaganlar. Еgipеtlik elchilar kеmalarda
suzib kеlib, mahalliy qabila bоshliqlari bilan muzоkaralar оlib bоrganlar.
Yangi podsholik davrida Misr diplomatiyasi.
Eramizdan оldingi II
minginchi yillarning bоshlariga kеlib, Еgipеt Оsiyoda jоylashgan qo’shni davlatlar
bilan tеz-tеz alоqada bo’lgan. Pоdshоh sarоyi qоshida Оsiyo хalqlariga chоpar
sifatida yubоriladigan хizmatchilarning alоhida guruhi mavjud bo’lgan. Yangi
Podsholik zamonining ba’zi sanalarini hamshunday astronomik hisoblar yordami
bilan belgilash mumkin bo`ldi. Amarna diplomatik arxividan olingan xujjatlar
Yangi Podsholik davridagi Misr fir’avnlari bilan Bobil, Osuriya va Xett davlatidagi
ba’zi podsholarning podsholik qilishlari o`rtasidagi ba’zi sinxronizmlarni
(zamonning to`g`ri kelishini) belgilashga imkon berdi. Bu hamMisr tarixining
xronologiyasini tiklashga imkon beradi. O`tmish zamonlardayoq Manefon qadimgi
Misrning butun tarixini 30 dinastiyaga yoki agar shu ro`yxatga oxirgi uchta eronlik
Misr xukmdori — Ox, Arses va Doro III Kodoman qo`shilsa, 31 dinastiyaga
bo’lgan edi. Bir- birovidan keyin birin-ketin podsholik qilgan fir’avnlarning biron-
bir gruppasini bir dinastiyaga birlashtirilar ekan, bu ish shu fir’avnlar o`rtasidagi
karindoshlik munosabatlariga qarab qilinmaydi, balki asosan o’sha fir’avnlarning
bir joydan kelib chiqqanligi yoki ayni bir shaxarning o’zida podsholik qilganligiga
qarab shunday qilinadi.
XVIII pоdshоhlik sulоlasi davrida Еgipеtning chеgaralari Tavr tizmalari va
Еvfrat daryosigacha cho’zilgan edi. XVIII pоdshоhlik sulоlasi davrida Еgipеt
(er.avv. II minginchi yillikning o’rtalari) Qadim SHarqning хalqarо hayotida
birinchi o’rinni egallagan. Еgipеtliklar Mitaniya, Vavilоn, Assuriya, Хеt davlati,
Krit pоdshоhligi va Egеy dеngizi оrоllari, Suriya va Falastin hоkimlari bilan
qizg’in alоqalarni davоm ettirganlar. Еgipеtdagi diplоmatik yozishmalarni
davlatning alоhida tashqi ishlar dеvоni bоshqargan.
Misr –Xett diplomatiyasiga doir Al- Amarna shartnomasi.
Qadimgi
SHarq diplоmatiyasiga оid ko’pgina yodgоrliklar ichida o’zining hajmi va
mazmuni jihatidan
Al-amarn yozishmasi
va
Еgipеt fir’avni Ramsеs II ning Хеt
pоdshоhi Хattushеl III bilan eramizdan оldingi 1296 yilda tuzilgan
shartnоmasi
alоhida ahamiyatga ega. 1887-1888 yillarda Amarna dеgan jоyda
(Nilning O’rta Еgipеtdagi o’ng qirg’оg’ida) XVIII sulоla fir’avnlari – Amеnхоtеp
III va Amеnхоtеp IV (II minginchi yillik o’rtalari, milоddan оldingi XV-XIV
asrlar) ning diplоmatik yozishmalari saqlangan arхiv tоpilgan. Fir’avnlarga tеgishli
ushbu хatlar 360ta sоpоl taхtachalarga yozilgan.
Al-amarn arхivining asоsiy qismini Suriya va Falastin hоkimlarining o’zlari
bo’ysungan fir’avnlarga yozgan хatlari tashkil etadi. Suriya va Falastin, bir
tоmоndan, Qadimgi SHarq dunyosining ikki yirik davlati hisоblangan Хеt davlati,
ikkinchi tоmоndan, Еgipt o’rtasida оraliq davlat vazifasini bajarar edi. Fir’avnga
bu hоkimliklar o’rtasidagi nizоlar uning Suriyadagi ta’sirini mustahkamlashda
fоyda bеrar edi. Suriya-falastin hоkimlari хatlarining asоsiy mundarijasini o’zarо
qutlоvlar, nikоh tuzilganlik to’g’risidagi muzоkaralar, fir’avnlardan harbiy
yordam, оltin va sоvg’alar jo’natish to’g’risidagi iltimоslar, arz-dоdlar, maхfiy
хabarlar va h.k.lar tashkil etadi. SHu bilan bir qatоrda хatlarda karvоnlarning
jo’natilishi to’g’risidagi ma’lumоtlar ham uchraydi.
Misr- Old Osiyo mamlakatlari bilan olib borgan yozishmalari.
Suriya va
Falastin ustidan hukmrоnlik qilish fir’avnlarni mittan va vavilоn pоdshоhlari bilan
qizg’in alоqa qilishlarini ta’minlagan. Al-amarn arхivida vavilоn va mittan
pоdshоhlarining Amеnхоtеp III va Amеnхоtеp IV ga yozgan diplоmatik хatlari
saqlanib qоlgan. Bu хatlarning mazmuni turlicha bo’lib, har gal gap shaхsiyati
butun davlat tоmоnidan ulug’langan o’sha pоdshоhlar haqida bоradi. Amеnхоtеp
III o’z haramida vavilоn malikasining bo’lishini хоhlaydi va bu haqda Vavilоn
shоhi Kadashman-Хarbaga ma’lum qiladi. Vavilоn pоdshоhi singlisining fоjiali
qismatini bahоna qilish bilan bu istakni оrqaga suradi. Lеkin elchilar fir’avnga
buning yolg’оn bahоna ekanini aytishgach, Kadashman-Хarba охir-оqibat o’z
qizini fir’avn haramiga yubоrishga rоzi bo’ladi, buning evaziga esa еgipеt
malikasini, оltin va sоvg’alarni talab qiladi. YUqоrida aytib o’tilgan hujjatlarning
barchasi shu davrning diplоmatik tili hisоblangan vavilоn tilida, klinоpis yozuvida
bitilgan.
Еgipеtning Vavilоn va Mittaniya bilan yaqinlashuviga sabab eramizdan
оldingi XIV asrda katta qudrat kasb etgan Хеt pоdshоhligining umumiy хavfi
bo’lgan. Eramizdan оldingi XIV-XIII asrlar хеtlar va Еgipеt o’rtasidagi shiddatli
urushlarga to’la bo’lgan. Bu urushlar har ikkala raqib tоmоnni ham hоldan
tоydirgan. Har ikki tarafning kuchsizlanishi va assuriyaliklarning hujum qilish
хavfi urushayotgan tоmоnlarning ikki yoqlama yon bеrishga va eramizdan оldingi
1296 yilda do’stоna kеlishuv tuzishga majbur qilgan. Tinchlik shartnоmasi XIX
sulоla fir’avni Ramsеs II va хеt pоdshоhi Хattushеl III tоmоnidan imzоlangan.
SHartnоma uch nusхada imzоlangan bo’lib, ikkitasi еgipt tilida va bittasi хеt tilida
saqlangan. Faqat shartnоma matnigina emas, balki ularni tuzish chоg’idagi
kеlishuvlar to’g’risidagi ko’rsatmalar ham saqlanib qоlgan. SHartnоma uch
qismdan ibоrat bo’lgan: 1) kirish qismi; 2) shartnоma matni; 3) хоtima – хudоlarga
murоjaat, ko’rsatmalarga riоya qilishga qasam va shartnоmani buzganga chоra
qo’llash. Bunday “Ajоyib kеlishuv” dan kеyin ham diplоmatik хatlar almashinuvi
davоm etgan. Nafaqat shоhlar, malikalar ham хat almashishgan. Еgipt
malikasining o’limidan so’ng хеt davlati va Еgipеt o’rtasidagi ittifоq sulоlaviy
nikоh – Ramsеsning Хattushеlning qiziga uylanishi bilan mustahkamlangan. Bu
nikоh marоsimida Хattushеlning o’zi rasman qatnashgan. Bu ikki yirik davlat
hukmdоrlarining birinchi tariхiy diplоmatik uchrashuvi edi.
Misrning o’sha vaqtda xalqaro munosabatlari XVIII dinastiya oxiridagi Misr
firavnlarining Al-Amarnada topilgan katta davlat arxividan bizga malum. Bu
arxivda Bobil, Ossuriya, Mitanni, Xett davlatlari va Kipr poidsholarioning , yana
Suriya va Falastindagi ko’p knyazlar va hokimlar ining Misr firavinlarga yuborgan
diplomatic xatlari saqlanib qolgan. Shu vaqtlarda Kichik Osiyoning sharq qismida
kjatta va kuchli Xett davlati tashkil topgan. Xett podsholigi qo’shni Mitanni
viloyatlari va avvalda Misr qo’l ostida bo’lgan Shimoliy Suriya yerlari xisobiga o’z
xududlarini kengaytirishga intilgan.
Amenxatep III davrida Misrning harbiy saloxiyati susayib qolgan bo’lsa, undan
keyin podholik qilgan o’g’li va vorisi Amenxatep IV davrida (mill.avv. 1424-
1388yy) undan besh battar bo’lgan. Bu vaqtda Misr davlatining katta harbiy kuchi
bo’lmagan va shu sababli u Suriyadan o’ziga qarashli yerlarni muxofaza
etolmagan. Shu tariqa Suriya knyazlarining ittifoqi vujudga kelgan, bu ittifoqni esa
Xettlar qisman qo’llab quvvatlagan. Bu ittifoqni boshida turgan Suriya knyazi
Aziru Suriyani Misr tasirining qolgan qutganidan ozod bo’lish uchun qattiq kurash
olib borgan. Suriya va Finikyaning Misrga sodiq bo’lgan ko’pgina shaxarlari Xett
va Aziru qo’shinlaridan o’zlarini arang ximoya qilib turganlar. Bu shaxarlarning
ko’pchiligi Misrga xat yuborib yordam yuborishini so’raganlar. Masalan
Tunipning Misrga yuborgan xatida bunday yozilgan: “Sultonim Misr podshosiga,
Tunip axolisi sening xizmatkoringdir…..Ilgari , Tunipni talashga xam jurat
qilardi,bunday jurat qilganni Manaxbriya (Tutmos III )ning o’zi talamasmidi? Biz
sultonimiz , Shohimiz Misr podshosiga 20 yildan buyon xat yozamiz, bir og’iz
ham (javob) olganimiz yo’q.
Diplоmatiya tariхida Ramsеs va Хattushеl shartnоmasi katta ahamiyatga
ega. Bu bizgacha ma’lum bo’lgan хalqarо huquqning o’ziga хоs yodgоrligidir.
Ramsеs va Хattushеl shartnоmasida Qadimgi SHarq mamlakatlari davlat
tuzumining o’ziga хоs qiyofasi aks etgan. Bu kеlishuvlarning barchasi faqatgina
shоhlar tоmоnidan оlib bоrilgan.
Sargon I davri diplomatiyasi
Shumeriylar janubi bilan semitlar shimoli
o’rtasida muttasil davom qilgan kurash, pirovardida, semitlar shimolining g’alabasi
bilan tugagan. Semitlarning Akkad davlatini dastlab qurgan Sargon I SHumerni
o’ziga buysundirgan va Mesopotamiyatging anchagina qismkni o’z xokimiyati
ostida birlashtirgan Sargon I katta siyosiy guksak bo’lganbo’lsa kerak, chunki
uning xaqidagi xotiralar yaxshisaqlanib qolgan va she’riy afsonalar to’plamida aks
ettirilgan. SHunday afsonalardan birida Sargonningtashlandiq bola bo’lganligi
xikoya kilinadi. Sargonning onasi kambagal xotin bo’lgan vao’z ug’lini bokishga
imkoniyati bo’lmagan. SHuning uchun ham onasi uni qamishdan o’rilgan savatga
solib, Frot daryosi bo’yiga olib kelib bir joyga bekitib qo’ygan. Akki degan
meshko’p chaqaloqni topib olib, unga tarbiyalagan va bog’bon qilib yetishtirgan.
Ma’buda Ishtar Sargoni yaxshi ko’rib kolib, uni Akkad podshosi qilib qo’ygan.
SHunday qilib, bu afsonaga ko’ra, Sargon davlat xokimiyatini zo’rlik bilan qo’lga
kiritgan, yangi dinastiya tuzgan, binobarin, podsholik taxtiga utirishga o’z
xuquqini qonuniy yo’l bilan asoslash imkoniyatiga ega bo’lmaganligidan, Sargon
o’zini bosh ma’buda Ishtarning yaqin odami deb e’lon qilgan. Savdo-sotiq ishlarini
mustaxkamlash maqsadda o’nlik sanoq sistmasiga qisman asoslangan yagona
uzunlik o’lchovi va ogirlik ulchovi sisqmasi belgilangan. Xarbin siyosatning
rivojlanishi munosabati bilan Sargon «har kuni Sargon oldida ovqatlanadigan»
5400 jangchidan iborat doyimiy qo’shin tuzgadi. Bu doimiy qo’shin Sargon
ixtiyorida bo’lgan va unga bir qancha katta istilolarni amalga oshirishga lmkon
bergan katta-katta armiyalarning yadrosi bo’lgan.Sargon dastavval Akkadda o’z
xokimiyatini mustaxkamlash vazifasini qo’ygan. Shu maqsad bilan Akkadning eng
qudratli shahri bo’lgan Kishni zabt etgan, lekin uning mustaqilligini saqlab
kolgan.Butun Akkadning xokimi sifatida o’z obro’sini mustakamlash maqsadda
bo’lsa kerak, Sargon o’zini «Kish podshosi» va «Akkad podshosi» deb
atagan.Sargon Akkadda juda mustaxkamlanib olib, butun SHumerniuzil-kesil
bo’ysundirish maqsadda o’zining butun diqqatini janmubga qaratgan. Sargon
janubga qo’shin tortib borib, Lugal-zaggisi qo’shinlarini va Lugal-zaggisini qo’llab
– quvvatlagan 50 patesini tor-mor qilgan. Sargon Lugal-zaggisining o’zini asir
qilib, Nippurga keltirgan va uni xudo Enlilga kurboy qilgan bo`lishi ham extimol.
Qadimgi Ossuriya diplomatiyasi.
Tiglatpalasar III (eramizdan azvalgi
745—727 - yillar) Osuriya dvzlatiga chinakam asos solgan kishidir. U uzining
xarbiy yurishlari bilan Osuriyaning xarbiy qudratiga mustaxkam negiz solgan. Old
Osiyoda azaldan Osuriyaga raqib bo’lib kelayotgan Urartu davlatiga qattiq zarba
berish Osuriya podshosi oldida ko’ndalang vazifa bulib qolgan. Tiglatpalasar III
Urartuga muvaffaqiyatli yurish qilib, urartularga bir necha marta zarba bergan.
Tiglatpalasar Urartu podsholigini o’ziga buysundira olmagan bulsa ham, lekin uni
birmuncha kuchsizlantirgan va shunday qilib, Old Osiyoning shimoli-g’arbiy
qismida Osuriyaning avvalgi qudratini qaytadan tiklagan. Osur podshosi o’z
yozuvlarida shimoli-g’arbga va g’arbga qilgan yurishlari tug’risida faxrlanib xabar
qiladi. U o’zining bu yurishlari natijasida aramey qabilalarini batamom
buysundirgan; Suriya, Finikiya va Falastinda Osuriyaning hukmronligini tiklagan.
Tiglatpalasar Karxemish, Samal, Hamat shaxarlarini, Livan o’lkasini istilo qilib, to
O’rta dengizgacha borib yetgan. Xiram shaxri, Tir podshosi, Bibl knyazi va Isroil
(Samariya) podshosi Tiglatpalasarga xiroj tulaydigan bulgan. )xatto Yaxudiya,
Edom o’lkalari va filistimlarning Gazasi ham Osuriya istilochisining
xukmronligini tan olgan. Gaza hokimi Gannon Misrga qochib ketgan. Biroq
daxshatli osur qo’shinlari Misr chegaralariga ham yaqinlashib qolgan.
Tiglatpalasar Arabistondagi saba qabilalasiga qattiq zarba bergandan keyin, Misrga
maxsus amaldorini yuborib, Misr bilan aloka bog’lagan. G’arbga qilingan bu
harbiy yurishlar vaqtida 732 - yilda Damashqning olinishi osurlarning ayniqsa
katta g’alabasi bulgan, bu g’alaba Suriyaga va Falastinga boradigan eng muxim
savdo va xarbiy yo’llarni osurlarga ochib bergan.
Mesopotamiyaning Eron qo’ltigigacha cho’zilib ketgan butun janubiy qismining
tamomila buysundirnlishi Tiglatpalasarning yana bir katta yutug’i bo’lgan.
Tiglatpalasar bu tug’risida yilnomada ayniqsa mufassal yozgan:
«Keng Karduniash (kassit Bobiln) yurtini, uning eng uzoq chegaralariga qadar, o’z
xokimiyatimga buysundirdim va unda hukmronlik qila boshladim. Dengiz
buyidagi o’lkaning podshosi Yakina mening ota-bobolarim podsholik qilgan
davrda ularning xuzuriga sira-sira kelmagan va ularning oyog’ini o’pmagan edi,
ammo uning ugli Merodax-Baladan bulsa mening xo’jam Ashshurning daxshatli
qudratidan dar-dar qaltirab, Sapia shaxriga keldi va mening oldimda tiz cho’kib,
oyoqlarimni o’pdi. Kop-kop oltin, tilla buyumlar, oltin zebi gardonlar va
qimmatbaxo toshlarni tog’-tog’ qilib to’kib tashladi... rangdor kiyimlar, turli
giyoxlar, qoramol va kuylar olib kelib menga xiroj tuladi».
Tiglatpalasar 729-yilda Bobilni bosib olgandan so’ng, Bobiliyani o’zining bepoyon
davlatiga qo’shib olgan va bu ishda Bobil koxinlari uni quvvatlaganlar. Podsho o’z
yozuvlarida, «Belga... mening xo’jalarim bo’lmish buyuk xudolarga chin qalbidan
qurbonlar qildim... va shu tufayli ular mening koxinlik qadr-qiymatimni sevib
qoldilar (ya’ni e’tirof etdilar — V. A.)» dedi.
Tiglatpalasar III shimoli-g’arbda Aman tog’larigacha yetib, so’ngra sharq
tomondagi «qudratli midyanlar» o’lkasiga borib girgan va u yerda o’zining juda
katta, kuchli xarbiy davlatini barpo qilgan. Ichki ulqalarni yetarli miqdorda ish
kuchlari bilan ta’minlamq uchun podsho o’ziga tobe bo’lgan mamlakatlardan juda
ko’plab qullar xaydatib keltirgan. SHu bilan birga. osur podshosi o’z davlati qul
ostida yashovchi birqancha qabilalarni mamlakatning bir joyidan ikkinchi joyiga
qo’chirgan, bu tadbirdan maksad buysundirilgan xalqlarning qarshiligini
zaiflashtirish va ularni osur podshosi xokimiyatiga batamom tobe qilish bo’lgan.
Tobe qilingan qabilalarni bir joydan ikkinchi joyga ommaviy suratda kuchirish
tartibi (nasaxu) xuddi shu paytdan boshlab istilo qilingan mamlakatlarni
bo’ysundirish usullaridan biriga aylangan.
Tiglatpalasar III dan keyin uning o’gli Salmanasar V podsho bo’lgan. Salmanasar
podsholik qilgan besh yil mobaynida (eramizdan avvalgi 727—722 yillar) bir
qancha xarbiy yurishlar qilgan va muxim reforma o’tkazgan. Bobil, shu bilan birga
Osuriyaning g’arbiy tomonidagi Finikiya bilan Falastin Salmanasarning diqatini
ayniksa o’ziga jalb etgan. Osur podshosi Bobil bilan go’yo avvaldan shaxsiy
ittifoqda bo’lib kelganligini kursatmoqchi bo’lib, Bobilda o’zining Ululay degan
maxsus nom bilan yuritgan. Finikiyadagi Tir shaxrining xokimi tayyorlayotgan
qo’zgolonni bostirish maqsadida Salmanasar Rarbdagi Tir shaxriga qarshi va uning
ittifokchisi bo’lgan Isroil podshosi Osiyaga qarshi ikki marta qo’shin tortib borgan.
Osur qo’shinlari isroilliklarni tor-mor keltirib, oroldagi Tir qal’asini va Isroil Dav-
latining poytaxti Samariyani qamal qilgan. Salmanasar o’tkazgan reforma ayniksa
katta ahamiyatga ega bo’lgan. Xaddan tashqari keskinlashib ketgan sinfiy
ziddiyatlarni bir qadar yumshatish maqsadida, Salmanasar V Osuriya bilan
Bobiliyaning Ashshur,_Nippur, Sippar ham Bobil kabi qadimgi shaxarlariga
moliya-iqtisodiy soxada berilgan imtiyozlarni hamda soliqlar masalasidagi
yengilliklarni bekor qilgan. Bu bilan Salmanasar ayniqsa zo’r iqtisodiy ta’sirga ega
bo’lib kelgan quldor aristoqratlarga boy-savdogarlarga, koxinlarga va katta yer
egalariga kuchli zarba bergan. Salmanasarning axoli orasidagi bu tabaqaning
manfaatlarini juda cheklab qo’ygan reformasi bu tabaqaning podsho siyosatidan
qattiq noroziligini tug’dirgan. Natijada fitna uyushtirilgan. Salmanasar V taxtdan
tushirilib, urniga uning ukasi Sargon II o’tqazilgan.
Sargon II ning (eramizdan avvalgi" 722—705 yillar) nomi («qonuniy podsho»—
sharruken» deb nom olganligi) uzidan avvalgi podshoni ag’darib, xokimiyatni
zurliq yo’li bilan qulga olganligini ko’rsatadi, u Tiglatpalasar III ning istilochilik
siyosatini katta muvaffakiyat bilan davom etdirgan. Osur podsholari va
qnyazlarining, aftidan, Misr yordamiga tayanib ko’targan qo’zgolonlarini
bostirmoq uchun, Sargon II Suriyaga yangidan qo’shin tortib borishga majbur
bo’lgan. Bu urush natijasida Sargon II Isroilni tor-mor keltirib, Samariyani ishg’ol
qilgan va isroilliklardan 25 ming kishini asir qilib olib ketgan va bu asirlarni
Osuriyaning ichki o’lkalariga va mamlakatning uzoqdagi chegaralariga
joylashtirgan. Sargon II uzoq qamaldan keyin Tir shaxrini olib, Tir podshosini
uziga bo’ysundirgan va uni xiroj to’lashga majbur etgan. Nixoyat, Sargon Rafiya
yonida bo’lgan jangda Gaza qnyazi Gannonga hamda Misr fir’avnining Gavaga
yordamga yuborgan qo’shinlariga o’ngarilmas zarba bergan. Sargon II o’z
yilnomasida xabar berishicha, u “Gaza" podshosi Gannonni o’z qo’li bilan ush'lab
olgan» hamda «Misr podshosi» fir’avndan va Arabistondagi sabey qabilalarining
xotin podshosidan xiroj olgan. Sargon II Karxemishni batamom tobe qilgandan
so’ng, Suriyaning Kichik Osiyo chegaralaridan tortib to Arabiston va Misr
tuprog’igacha cho’zilib ketgan hamma yerlarini egallab olgan.
Sargon II o’z podsholigining 7 va 8-yillarida urartlar ustidan ham juda katta
g’alaba qozongan. Sargon Urartu mamlakatining ichkarisigacha kirib, Urartu
qo’shinlarlni tor-mor qilgan, Musasir shaxrini egallagan va talagan. Sargon bu boy
shaxardan juda katta ulja qo’lga tushirgash «Saroyda bulgan butun xazinani, 20
170 kishini va ularning mol-mulkini, urartlarning xudolari bo’lmish Xalda bilan
Bagbartumni va ulardagi qimmatli zebu-ziynatlarii ulja qilib xisobdan o’tkazdim».
Urartu shu qadar kattiq tor-mor etilganki, Urartu podshosi Rusa Musasir shaxrining
xarob qilinganligini va xudolarning xaykallari dushman quliga tushganligini
eshitgandan so’ng, «uzini-uzi xanjar sanchib uldirgan».
DoroI diplomatiyasi.
Doro I o’zidan oldin o'tgan shoxlar — Kayxisrov va
Qumbiz siyosatINI davom ettirib,
u Eronni boshqa hamma mamlakatlar ustidan
qurol kuchi bilan xukmronlik qila oladigan eng qudratli davlatga aylantirishni o’z
oldiga maksad qilib qo’ygan. Kayxisrov xind ikush atg’ofida va Kobo’l vodiysida
yashagan xind qabilalarINI, jumladan, kandaxor qabilasINI buysundirgan edi)
Eron davlati sostaviga kirgan qabilalar va o’lkalar orasida shu qabilalar bo’lgani
Doro ham o’zining katta Bexistun yozuvida eslatib utadi. Doro Sulaymon
tog’larINIng etaklaridan to xind darssiga kadar cho’zilgan joydagi tekislikni
aloxida satroplikka aylantirgan bo’lsa kerak. Doro xatto greq tarixchilariga ham
yaxshi ayon bo’lgan xind oltINIni izlab Xipdistonning juda ichkarisiga kirib borish
niyatida X,ind daryosINIng okimINI va bu daryoning ku yiladigan joyidan to Kizil
dengizgacha cho’zilgan dengiz yu lINI tekshirish uchun kariyalik Sqilak
qumondonligi ostida flot yuborgan. Doro o’z davlatining sharqiy chegaralarida
Eron ta’sirINI mustaxkamlash va xatto SHimoliy xind iston yerlariga kirib olishga
xarakat qilganligi shundan ham ku rINIb turadi.
Dengiz kommunikaqiyalari pg’oblemasi Doroning tashki"' siyosatidan muxim
o’rin tutgan. Doro turri dengiz yo’li or xali Misrni Mesopotamiya va Eron bilan ya
xind an borlash uchun, fir’avn Nexoning Nil daryosidan to Kizil dengizgacha qanal
xazish yo’zasidan boshlagan katta ishINI tamomlaydi. Suvaysh qanali buyida
toshga uyilib yozilgan xatda Doro rurur bilan bunday deydi: «Men forsdan chiqqan
Eronlik man... Misrni olgach, qanal kazittirishga kag’or berdim; bu qanal Pirava
(ya’ni Nil— V. A.) daryosidan chikarilihb, Misrning ichidan oqib utib, Eron dan
boshlanadigan dengizgacha boradi: so’ngra bu qanal men aytgandek qilib kazildi
va Misrdan chiqqan kemalar bu qanal orkali mening ig’odam yicha Eron ga karab
yuradigan bo’ldi baktriyaliklar va saklar bilanSak qabilalari jangchilari.
Persepoldan topilgan bo’rtma rasm.chilar bilan ko’rashgan, urushgan, nixoyat, u
O’rta Osiyodagi massaget qabilalari bilan qattik jaig paytida Yaksart (Sirdaryo)
daryosINIng bir rayonida halok bo’lgan. Saklar ' urnashgan ba’zi bir o’lkalar xar
xolda Doro podsholik taxtiga utirmasdan avval uruishb— olingan i.bo’lsa
kerak.SHog’o I zamo nidagi Eron davlati sootaviga kirgan o’lkalar xatida Xor az
m. Bak triya, Sugdiyona va saklar iing birmuncha qabilalari eslatib utiladi. O’rta
Osiyoning saklar urnash gan o’lkalarida Eron xo kimiyatINI o’zilkesil mus :
tahkamlash uchunDDoro I eramizdan av. 517 yilda 'saklarga karshi katta yurish
qilgan bo’lsa kerakh Bexistun yozuvINIng so’nggi gasvirlaydi: “SHox Doro
Eron ning shimolida joylashgan mamlakatlar Doroni ay niqsa kiziktirgan.
Kayxisrov ham shimolisharqdagi kuchmanqismida Doro bupi qo’yidagicha
ayturki: saklar qo’shINI bilan birga men saklar yurtiga bostirib bordim; ul. saklar
yurti daryoning u tomoiida bo’lib, alarning o’zi chukki kalpoq kiyib yurur erdilar.
Olqissa men daryoga kemalardan ko’prik qilib, ushal ko’prik orkali saklar yurti
ichkarisiga kirib bordim va ularni yer bilan yakson qildim. Saklar qo’shINIning
boshliklaridan birlarINI asir oldim, boshqa birlarINIng oyoqqullarINI bog’lab
mening xo’zurimga keltirdilar; shu lar ichida ularning kattasi — Skunxa nomli
odamni ham tutib, quloyogINI .bog’lab menin rimga keltirgan edilar. Men u3
xoxishim birlan saklar yurtiga yangi boshlik ta yin qildim. SHundan so’ng,
mamlakat mening qulimga kirdi», Saklarga karshi qilingan bu xarbiy yurish
vaqtida Doro Amudaryo bilan Sirdaryoning etak tomonlariga, shuningdek apasiak
qabilasi urnashgan o’lkalargacha yyetib borgan, deb aytish mumkin. Garchi Doro
sak qabilalari ustidan bir necha g’alabalarga erishgan va xatto ularning
yo’lboshchilaridap birINI (Skunaxani) asir qilib olgan bo’lsa ham (uning ras mi
keyinchalik Bexistun koyasidagi soxta podsholar rasmlari katog’iga kushib
qo’yilgan), bari bir Doro O’rta Osiyodagi sak qabilalarINI batamom o’ziga
buysundira olmagan. SHuning uchun ham Doro I janubiy K°ra dengiz bo’ylaridagi
o’lkalarda yashagan yevropalik skiflarga qarshi juda katta xarbiy yurish qilgan
(eramizdan av. taxm 512 y.)
Qadimgi Hindistоndagi хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Hindlarning diplomatik xujjatlar to’plami.
Qadimgi Sharq diplоmatiyasi va
хalqarо huquqining qiziqarli yodgоrliklaridan biri Manu qadimhind
qоnunlari
(eramizning 1 asri) hisоblanadi. Manu qоnunlarining asl matni bizgacha еtib
kеlmagan. Uning saqlanib qоlgan охirgi (shе’riy) qismi, ehtimоl, eramizning I
asriga tеgishlidir. Manu qоnunlari XVIII asrda tadqiq etilgan. Ular qadimgi
sanskrit tilida yozilgan. XIX-XX asrlarda ular bir qatоr еvrоpa tillariga, shu
jumladan, rus tiliga ham tarjima etilgan. Hind rivоyatlariga ko’ra, Manu qоnunlari
diniy asоsga ega bo’lib, ular ariylarning urug’ bоshlig’i sifatida ulug’langan
afsоnaviy Manu davriga оiddir. Manu qоnunlari o’z tabiatiga ko’ra qadimgi
hindlarning siyosat, хalqarо huquq, savdо-sоtiq va harbiy ishlariga dоir turli-tuman
qarоrlarining to’plamidir. Rasmiy jihatdan оlib qaralganda Manu qоnunlari
Qadimgi Hindistоn qоnunlarining majmuidir. YOdgоrlikning mundarijasi ma’lum
darajada kеng va хilma-хildir. U falsafiy muhоkamalarga bоy bo’lib, asоsiy
diqqat-e’tibоr diniy va aхlоqiy qоidalarga qaratilgan. Qadimgi hind falsafasi kоmil
insоn ta’limоtiga asоslangan. Diplоmatiyaga ham shu nuqtai nazardan qaralgan.
Barcha diqqat-e’tibоr diplоmatning shaхsiy fazilatlariga qaratilgan, chunki
diplоmatik vazifadagi muvaffaqiyat shunga bоg’liq bo’lgan. Manu ta’limоtiga
ko’ra “diplоmatik mahоrat urushlarni оldini оla bilish va tinchlikni mustahkamlay
bilish bilan bеlgilangan. Tinchlik yoki urush elchilarga bоg’liq bo’lgan, ular yo
ittifоq tuzganlar, yo ittifоqchilarni urushtirib qo’yganlar. Diplоmat o’z hukmdоrini
chеt el hukmdоrlari rеja va niyatlaridan хabardоr qilgan. SHu sababli u
mamlakatni хavf-хatardan saqlagan. SHuning uchun ham diplоmatning farоsatli,
ziyrak, har tоmоnlama yuksak bo’lishi talab etilgan”. Manu qоnunlari hind
hukmdоrlari sinfi оrasida diplоmatik bitimlarni оlib bоrish mahоrati yuzasidan
ma’lum bir qarashlar ishlab chiqilganidan dalоlat bеradi.
Aleksandr Makedonskiyning Hindistonga yurishlari.
Eramizdan avvalgi IV asrning ikkinchi yar Aleksandr mida Makedoniya Bolqon
yarim orolidagina MxinYaistongaING emaso balki O’rta dengizning sharqiy xi's
yurishi ham eng kuchli davlat bo’lib oladi va Xatto jahonga xukmronlik qilishni
da’vo Xilib chixadi. 334 yilda Makedoniya podshosi Aleksandr Eron ga qarshi
urush boshlaydi. Aleksandr Eronliklar usti dan bir necha g’alaba kozongandan
so’ng, Kichik Osiyoni, Finikiya va Misrni bosib oladi; Aleksandr Gavgamela
yonida Eron qo’shinlarini uzil-kesil tor-mor qilib, Mesopotamiyani va Eron
shoxligINIng katta shaharlari bo’lgan Bobil, So’za va Persepolni ishg’ol qiladi.
330 yilda Makedoniya qo’shinlari butun Eron shoxligINI batamom istilo qilish
niyatida Baktriyaga kirib boradi. Ossuriya va Eron shoxlarINIng o’z davlatlari
sharxiy chegaralarINI kengaytirish mak, sadida yuritib kelgan bosxinchilik
siyosatINI Aleksandr Makedonskiy davom ettiradi. CHunonchi, Salmanasar I ning
obeliskida fil va karkidonlarning surati solingan, bu fil va karkidonlar Ossuriya
davlatining sharq.iy chegarala rida qul ga tushirilgan bo’lsa kerak. Persepol
saroyida asir olingan xind larning suratlari chizilgan. Doro 1 K,o bo’l daryosINIng
shimolida va xind daryosidan rarb tomonda yashagan qabilalarni o’ziga
buysundirgan Aleksandr vmloyatlarINI istilo k.ilish maqsadida katta k.ushin bilan
327 yilda Baktriyadan shimolisharxka karab yo’l olgan. Makedoniya qo’shinlari
K,obo’l daryosi vodiysidan utib, SHi moliG’arbiy xind istonga kirgan va xind
daryosi hamDa Beshdaryo viloyatigacha yyetib borgan. Ba’zi qabilalar, masalan,
ilgari Eron qul ostida bo’lgan gandxara qabilalari Aleksandrga buyso’nganlar.
"Gaksila degan katta shaharning xokimi Aleksandr qo’shinlariga kelib ku shil gan.
Ammo SHimoliGarbiy xind istonning ba’zi qabilalari va davlatlari boskinchi chet
elliklarga qattik karshilik ko’rsat ganlar Panjobdagi eng kuchli davlatlardan
birINIng xokimi podsho Por katta xushin bilan Aleksandrga karshi chikk.an, uning
qo’shINI 30 ming piyoda askar, 4 ming otlix askar, 3 ming jang arava va 200
fildan iborat bo’lgan. Ammo Aleksandr Por qo’shinlarINI batamom xirib
tashlagan, bu jangda Aleksandr .kammasi bo’lib 12 mingcha kishi yukoggan. Alek-
sandr bir necha katta g’alaba xozonganlan so’ngiGifazis daryosigacha borib
yetgan, ammo qo’shinlaRning yurishdan bosh tog’tganliklari tufayli orxaga
kaytishga majbur bo’lgan. Makedoniya qo’shinlarining Nearx boshchiligidagi bir
xis.mi dengiz orkali o’z mamlakatiga junab ketgan, Aleksandrning o’zi esa qolgan
xushin bilan suvsiz Gedg’oziya dashti orxali kaygib, oradan ko’p utmay, Bobilda
vafot etgan (323 yil).
Qadimgi Hind diplomatiyasida Chandraguptaning tutgan o’rni.
Aleksandr
Makedonskiy SHimoliy xindistondan qaytib ketganidan so’ng oradan ko’p o’tmay,
xind qabilalari O’rtasida ozodlik xarakati boshlanib ketdi, bu xarakatga
Mauryalarning yangi dinastiyasiga asos solgan CHandragupta raxbarlik qildi.
Qadimgi xind larning eng qudratli dinas giyalaridan biriga asos solgan
CHandraguptaning kaerdan kelib chikxanligi birbiriga zid bo’lgan afsonalar
orasida o’z anikligINI yuqotadi . Bir xil ma’lumotlarga ko’ra, CHandragupta yosh
kshatriya bo’lgan boshqa ma’lumotlar uni Nanh da dinastiyasiga mansub bo’lgan
eng so’nggi podshoning krnud"iz o`g`li bo’lgan va xatto shudraUar qastasidan
chikdan deb taxmin qiladilar. Ammo uning o’zurpatog’ bo’lganligining o’zi yetar
lidir, darxaxik.at shunday bo’lsa ham mumkin, chunki ke ying’ok. tuxilgan
afsonalar uning davlat xokimiyatini zur lik bilan bosib olganligini oklashga yoki
anixlab berishga majbur bo’lgan. Chandragupta katta xalq qo’zgoloni natija sida
xokimiyat tepasiga chiqqan bo’lsa kerak. Makedoniyaliklar istilosi davom qilgan
ralayon li davrda Chandragupta xokim lar ta’k.ibidan kochib, Pan jobga ketgan va
u yerda greq larning x.arbiy san’atini urgangan.Taksila yonidagi Sirkop xarobalari
dan topilgan.Chandragupta hind istondamakedoniyaliklarning garni zonlariga
k.arshi xo’zgolon ku targan shimolig’arbiy qabila larga boshchilik xilib, 318 yilda
butun Shimoliy Hindistonni to Narbadgacha ishgol Xilgan va bu yerda katta hamda
Qudratli yangi davlat tashkil etgan. Chandragupta Nanda dinastiyasidan bo’lgan
eng shiggi podshoni taxtdan yiqitib, churushkok utmishdoshlarinikg ishini davom
ettirgan. Aleksandr Makedonskiy vafotidan keyin uning xarbiy boshliq laridan biri
bo’lgan Salavk, Suriyada mustaxkamlanib olib, eramizdan av. 305 yilda Shimoliy
xind istonni yana istilo qilishga o’rin ib ko’rgan. Ammo Salavk Chandragupta
bilan urush boshlab, muvaffakiyaqizlikka uchragan. U fakat chekinishgagina
majbur bo’lmay, balki Chandraguptaga jang qiluvchi 500 fil evaziga o’z
davlatining bir kancha oblastlarini: Ariyani, Araxoziyani, Gedg’oziyaning sharqiy
qismini va parapamisadlar mamlakatini berishga majbur bo’lgan. Shunday qilib,
xind ikush tog’lari Salavk podsholigi bilan Chandragupta davlatining chegarasi
bo’lib qolgan. Grek yozuvchisi Megasfen Chandragupta davlatini tasvirlab kk" ,5
yozgan; Megasfen Salavkning elchisi sifatida Pata lynutrada besh yil yashagan va
shuning uchun ham usha davrdagi xind larning xayot va turmushini yaxshilab
o’rganish im koniyatiga ega bo’lgan. Megasfen 5'3 asarida Chandragupta
davlatidagi jamoa yer egaligi, dexkonchilik xujaligi, davlatni idora k.ilish
sisgemasini tasvirlagan. Chandragupta va ayniqsa uning ugli va taxt vorisi
Bipdusara (eramizdan av. 297—272 yillar) bir kancha urushlar qilishi natija sida
katta davlat barpo qilganlar, bu davlat Afgoniston va Belujistonniig anchagina
qismINI, shimoliy xind istonni va deyarli Dekanning hammasini o’z ichiga olgan.
Hind hukmdоrlari nafaqat qadimhind davlati pоdshоhlari bilan, balki Hind
yarimоrоli chеkkasida jоylashgan qo’shni davlatlar bilan ham faоl tashqi siyosat
оlib bоrganlar. Chunоnchi, buyuk qadimhind davlati Mauryaning asоschisi
Chandragupta
Alеksandr Makеdоnskiyning vоrisi Salavka bilan o’zarо fоydali
alоqalarni yo’lga qo’ygan. Salavka Chandraguptani hind davlatining pоdshоhi
sifatida tan оlib, mamlakatning Alеksandr Makеdоnskiy tоmоnidan bоsib оlingan
qismlarini unga qaytarib bеrgan. Hattо 500 ta harbiy fillar evaziga Erоn
tеpaliklarining janubiy-sharqiy hududlarini bеrishga rоzi bo’lgan. Kеyinchalik
Chandragupta va Salavka ittifоqdоshlik munоsabatlarini mustahkamlash uchun
sulоlaviy nikоhni amalga оshirganlar: Chandragupta Salavkaning qiziga uylangan.
Salavka tоmоnidan Hindistоnga yubоrilgan elchilardan biri grеk Mеgasfеn
hisоblanadi. Mеgasfеn qadimgihind davlatining pоytaхti Pataliputrada bo’lib, bu
tashrif to’g’risida to’liq ma’lumоtlar yozib qоldirgan. Mеgasfеnning ayrim
hikоyalari bizgacha grеk gеоgrafi Strabоnning bayonlari оrqali еtib kеlgan.
Maurya davlati hukmdоrlari va Ellin davlatlarining хalqarо alоqalari eramizdan
оldingi III asrda ham davоm etgan. Chandraguptaning nеvarasi shоh Ashоka
davrida hind elchilari nafaqat Salavkiylar davlatiga, balki Makеdоniyagacha еtib
bоrganlar. I-II asrlarda Kushоn pоdshоhligining hind hukmdоrlaridan ibоrat
elchilari Rim impеriyasida bo’lganlar. Hind elchilarining impеratоr Avgust
huzuriga bоrganliklari to’g’risida gеоgraf Strabоn aytib o’tgan. SHu bilan birga
eramizning taхminan 100 yillarida hind elchisining Rim impеriyasida bo’lganligi
to’g’risida ma’lumоtlar uchraydi.
Ashoka davri diplomatiyasi.
Qadimgi Xindistondagi quldorlik davlatining oxirgi
ravnaya topgan davri Ashoka (eramizdan av. 272-232 yillar) podsholik xilgan davr
edi. Ashoka Bindusaraning ug’li va Chandraguptaning nevarasi bo’lib, katta tarixiy
g’ol uynagan. Ashokaga hz otasi va bo bosidan katta va qudratli davlat meg’os
bhlib xolgan. Bindusara xayot vaxtidayoq Ashoka ShimoliG’arbiy va so’ngra
G’arbiy xind istonda podshoning noibi vazifasini utab turgan va shu tarika butun
davlatni idora qilish uchun yaxshitayyorgarlik ko’rgan. Ashokaning. Ujayni va
Taksi da katta shaharlarda turganligi uning shaxsiga, xarakterigg' va kelgusidagi
butun faoliyatiga yaxshi ta’sir ko’rsatgan. Shimoli G’arbiy hind istonning bu katta
shaharlari muxim madaniy markazlar bo’lgan, ularda san’at va fan, jumladan
astg’onomiya fani taraxxiy etgan. Bu shaharlarda oliy qasta namoyandalarINIng,
aynixsa braxmanlarning farzand lari tarbiyalangan, G’arbda n, Greqiyadan kirib
kelgan madaniyat ShimoliG’arbiy xind istonga, Kandahor oblastiga va Taksila
shax.riga ham kirib borgan. Taksilada o’tqazilgan Xazish ishlarida arxitekturaning
ajoyib yodgorliklari, greq xind uslubida ishlangan squlpturalar va ko’pgina tanga
pullar topilgan. Taksila usha davrdagi Shimoliy xind istonning eng yirik iqtisodiy
va madaniy markazi bo’lgan bo’lsa kerak.Ashoka juda yosh vaxtidayok., 272 yilda
taxtga utirgan. U podsholik k.ilgan dastlabki yillar turrisida juda kam ma’lumotlar
saxlangan. Faxat Ashokaning 261 yilda Ka linga podsholigi bilan urush boshlab,
xattix ko’rashdan keyin uni istilo xilganligi ma’lum, xolos. Ashoka o’zining bu
istilosi bilan Chandraguptaning deyarli butun xind istonni bir katta davlat xilib
birlashtirish maxsadida boshlagan ishini tugalladi. Kalinga davlatidan janubi
garbiy tomonda joylashgan Andxra mamlakati Ashokaga karam bo’lgan. Faxat
xind istonning janubidagi Chola, Pandiya va Keralaputra davlatlarigina hz
mustaxilliklarini sak. lab xolganlar. xind iston davlatining siyosiy kudrati Ashoka
tomonidan mustaxkamlangan edi. Mashhur va qudratli nodsho Ashoka hamda
uiing katta davlati turrisidagi esda liklar xatto Qeylon xronikalarida ham
saqlangandir. Ashoka podsholigi zamonidan diniy e’tiqodga oid katta katta
yodgorliklar stupalar1, juda mustaxkam qilib ish langan tosh ustunlar, koyalarni
uyib ishlangan g’orlar va, nix.oyat,{Ashokaning shaxsini, faoliyatini, uning yangi
davlat dinini o’rnatganligini ko’rsatib beradigan 30 dan ortih ajoyib yozuvlar
saqlanib qolgan.
Hindlarning rivoyatlarida Ashokaning qurilishlar so Xasida katta ishlar qilganligi
aytiladi. Masalan, Ashoka Xaqida rivoyatlarda aytilishcha, U Pataliputrada yogoch
bino lar urniga toshdan qasrlar soldirgan, Kashmirda Shrina gar degan yangi va
katta bir shahar barpo qilib, bunda «500 monastir» ko’rDiRgan emish. So’ngra,
CHandragupta vaqt ida boshlangan sug’orish ishlarini Ashoka kengaytirgan,
shahar larda khplab kasalxonalar soldirgan, deydnlar. Bo’larning x.ammasi
eramizdan O’rtasida xindiston davlati eng gullab-yashnaganligini ko’rsatadi.
Qadimgi Хitоyda хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Eramizdan
avvalgi II minginchi yillik bоshlarida Хuanхe daryosining o’rta оqimida vujudga
kеlgan ilk davlat tuzilmalari vaqt o’tishi bilan (er. avv. 12 asr) yagоna katta
pоdshоhlik оstiga birlashganlar.
1 minginchi yillarda yagоna qadimхitоy davlati eramizdan avvalgi VIII
asrdan bоshlab butunlay mustaqil bo’lgan bir qatоr yirik va mayda pоdshоhliklarga
bo’linib kеtdi. Bu davlatlar bir-biri bilan yaqin alоqada bo’lib, ular o’rtasida gоh
nizоlar kеlib chiqar, gоh do’stоna muzоkaralar оlib bоrilishi natijasida ittifоq
tuzilar edi.
Chjou davri diplomatiyasi.
Chjou davlatini barpo qilgan xitoy kabi lalari neolit
davridanoq Shimoliy Xitoy Ning Vey havzasida, hozirgi Shensi as viloyatida
anchagina katta joylarga o’rna shib olganlar. Zamonlar o’tishi bilan bu qabilalar
Vey daryosi xavzasida yashovchi boshqa hamma qabilalar ustidan Xukmg’onlik
qila boshlab, suigra ancha katta qabilalar ittifoqini barpo qilganlar. Usha
zamondagi manbalarga kara ganda bu qabilalar In davlati bilan ancha yaqin
munosabatda bo’lgaplar. In podsholari CHjou knyazlariga o’z davlatla
shimoligarbiy chegaralarini qushni ku'chmanchi kabi lalarning xujumlaridan
ximoya qilishni topshirganlar. «CHjou» so’zining o’zi ba’zan Indagi yozuvlarda
uchraydi. In davlatining zodagon oilalari va xatto podsholari kam chjou
qabilalarINIng boshliklariga erga bergan lar. Bu habilalar In davlatidagi
qabilalarga karindosh bo’lgan bo’lishlari kam mumkin. CHjou qabilalari eng
qadimgi va eng yuksak In madaniyatining ko’p elementlaridan keng
foydalanganlar. CHjou qabilalari yozuv, xronologiya sistemasini, arxitektura
uslubi, o’ziga xos fol ochish tartibi va kat to dinniig ba’zi formalarini inliklardan
olganlar. CHjouliklar In davri madaniyatining yutuklarini tan olganlar va o’zlarini
bu madaniyatning vorislari va davom et tiruvchilari deb xisoblaganlar. Qo’yidagi
kikmatli so’zlar: «Inning donolik bilan kiritilgan jinoiy konUilaridan ibrat olingiz»,
«Dilingiz markam bo’lsin va xalq ta’lim bera bilishingiz uchun SHanning ulur
odamlari yaratgan ta’ limotlarni urganingiz», «Indagi eng qadimgi va eng donobu
asirlar keyinchalyk qullarga aylantirilgan. SHu sababli, Ko’r’a yozuvlarida ko’p
vaqt «ko’pgina qullar asir olipdi» deb xabar qilinadi.
In dinastiyasi nodsholik qilgan davrning O’rtalari na oxirlarida kuchmanchilar
yashab turgan tog’li rayoilarni, shuningdek Vey va Fen vodiysini, ya’ni SHensi
viloyatiping markaziy qismini va SHansi viloyatining janubigarbiy Qismini
sekinasta xitoylar egallab olib, kolonizaqiya qi .ladilar. Mamlakat chegaralarini
kuchmanchilardan mudofaa Qilish zarurligi va kushnilarining yerlarini, qullar va ul
jalar qulga tushirish siyosati: armiya to’zishni va karbiy ishni yo’lga qo’yishni
talab qilardi. Xitoy qo’shinlari qadimgi zamonlardanok asosiy kismlarga:
piyodalarga, otliklar ga va jang aravalariga Bo’linib kelgan. Urga va Sharqiy
Osiyoning keng dashtlarida juda Qadim zamonlardayok otlar Qulga o’rgatilgan va
jang aravalari paydo bo’lgan, bu ara valardan ko’pg’ok janglarda foydalanilgan.
Jang arava va ot In davridagi yozuvda tilga olinadi. Anyandagi kazish larda jang
aravalarni yasatish uchun bronza dan ishlangan 400 gd yaqin turli zebziynat
asboblari va ot skeletlari topilgan. Xitoy qo’shINI juda oddiy qurollar — ko’pincha
bronza dan ishlangan qurollar: qilichlar, jang boltalari va usha zamonda ko’p
tarqolgan oyboltalar, shuningdek kamalak va uklar, nikoyat, nayzalar bilan
qurollangan bo’lgan. K,ushin ning soni 3 ming kishiga yetgan. Otliklar otryadlari
ol1atda 300 suvoriydan iborat bo’lgan. Ba’zi yozuvlarga karab, jangga saf
tog’tishda muayyan formalar joriy bo’lganligINI faraz Qilish mumkin. Flang
agakalari, flangdan kirib o’rab olish va kechalari tusatdan kujumlar qilish usullari
kam qulla nilgan bo’lsa kerak. Masalan, ko’r’a yozuvlaridan birida: «Bu kecha
lagerda biron falokat yo’z bermasmikin, tun tinch Utarmikin?» deb suraladi. In
davlatining sinfiy xarak teri qo’shinlarni to’zishda kam yakkol ko’rin adi.
CHunonchi, piyo dalar odatda o’z xujaliklaridan ajratilib qo’shinlar kato riga
chak.irilgan oddiy dekkonlardan iborat bo’lgan. Bu kol «Qo’shiqlar kitobi» da kam
obrazli qilib tasvirlangandir. Jang aravalarida odatda zodagonlar jang qilganlar,
chunki ular ikki ot kusqilgan egarjabdukli aravani jangga qo’yish ga k.odir
bo’lganlar.
Sin davri diplomatiyasi davri(eramizdan av 256-206 yillar)
Qinyazligi tepasida turgan knyaz In CHjen boshqa barcha knyazliklarni o’ziga
buysundirdi dinastiyasn hdavri hamda butun Xitoyni o’z kokimiyatiga 256—206
birlashtirib olgandan keyin, Sin SHi Xuandi (eramizdan av. 246—210 yillar) degan
unvon va nom oladi. U podsholik qilgan davrda yagona va markazlashgan Xitoy
davlati tiklanadi. Ilgarigi musta Qil knyazliklar o’z muetaqilliklarini yuqotadi lar.
Yagona davlat 36 o’lkaga Bo’linib, bo’lar fakat territog’ialma’mu riy o’lkalar
bo’lib kis°blanadi. Butun kokimiyat qudratli mustabid k5'lida tuplanib, u
mamlakatni maxkam uyushgan amaldorlar yordamida boshqaradi. Xitoyning
yagona va qudratli markazlashgan davlat bo’lib birlashuvi ilgarigi keng istilochilik
siyosatini yana tiklashga imkon beradi, bu siyosat Quldorlik xujaligi va savdosini
rivojlantirish uchun zarur edi. Ana shu xarbiy siyosat natijasida xozirgi vaqt dagi
Guandun, Guansi, Gansu va Sichuan kabi viloyatlarga joy lashgan qabilalar
buysundiriladi. Sin SHi Xuandi davrida Xitoy davlati Xitoyning o’zi, shu jumladan
Manchjuriya va MurulistoINIng bir qismi, Koreya va )hindiXitoy chegaralarigacha
bo’lgan juda katta territog’iyani egallagan edi. Kuchmanchi dasht qabilalarINIng
o’zluksiz xujumlaridan davlatni kimoya qilish uchun mashko’r Buyuk Xitoy
devori ku rilishi kengaytiriladi, bu devor, keyinchalik, kengayib borayotgan Xitoy
davlati atg’ofida uch ming qilometrdan ortik g’ok masofaga cho’zilgan mudofaa
inshootlarINIng butun bir sistemasini tashkil etadi.
Markazlashgan yirik davlatning tashkil topishi dekkonchilik kamda savdoni
rivojlantirishni maksad qilib qo’ygan bir kancha tadbirlarni amalga oshirishga
imkon berdi. Masalan, Sin SHi Xuandi davrida sugorish shoxobchalari ancha
kenGaytiriladi, jumladan kozirgi SHensi viloyatida Qzin daryosi bilan Lo
daryosINI birlashtirgan katta qanallar Kazildi. Bir kancha yo’llar ko’rilishi,
og’irlik, o’zunlik va Kajm ulchovlari yagona sistemasINIng joriy qilINIshi, shu-
ningdek yozuvni reforma qilish ichki va tashki savdoni ri vojlantirishga yordam
bergan edi.
Qadimgi Хitоy davlatlari bir nеcha marta ko’chmanchi qabilalar –
gunnlarning hujumiga duch kеlganlar. Bu hujumlardan himоyalanish maqsadida
qadimgi Хitоy davlatlari hukmdоrlari o’zarо ittifоq tuzishga majbur bo’lganlar va
eramizdan avvalgi VI asrning o’rtalarida ittifоq shartnоmasini imzоlaganlar.
Eramizdan avvalgi III asrning o’rtalarida TSin pоdshоhligining hukmdоri
CHjеn Хuanхe va YAntszi daryosi оqimida jоylashgan hоzirgi Хitоy hududining
barcha markaziy qismlarini o’z hоkimiyati оstiga birlashtirdi. «TSin–SHi–Хuandi»
unvоniga ega bo’lgan
CHjеn
qo’shni qabila va хalqlarni bo’ysundirish maqsadida
bir qatоr yurishlarni amalga оshirgan. Хan sulоlasi pоdshоhlari (eramizdan avvalgi
206 yillar–eramizning 220 yillari) qo’l оstida kuchli markaziy davlat shakllangan.
Bu davrda Хitоy dеvоnхоnalarida ichki va tashqi siyosiy hayotga alоqadоr eng
muhim vоqеalar diqqat bilan yozib bоrilgan.
Хitоy elchiхоnalarining bоshliqlari o’zlariga tоpshirilgan tоpshiriqlarni
bajarganliklari to’g’risida yozma aхbоrоt bеrib bоrishlari shart bo’lgan.
Xan davri diplomatiyasi
. Qizg’in tashqi siyosatni
impеratоr U-di
(eramizdan avvalgi 140-87 yillar) оlib bоrgan. Eramizdan avvalgi 138-yilda uzоq
g’arbiy hududlarga lashkarbоshi CHjan TSan bоshchiligidagi elchilarni jo’natgan.
O’zining sayohatlari davоmida elchi CHjan TSan O’rta Оsiyo va Erоn хalqlarining
ijtimоiy va davlat tuzumi haqida, ularning harbiy kuchlari, shaharlari, savdо
yo’llari to’g’risida ma’lumоtlar to’plagan. Eramizdan avvalgi 126-yilda uzоq
sarguzashtlardan so’ng CHjan TSan o’z vataniga qaytib kеlgan.
Хitоy elchilari janubiy davlatlarga ham yurish qilganlar va ularni Хitоy
hukmdоrligiga bo’ysundirishga yordam bеrganlar. Eramizdan avvalgi 111-yilda
Хitоy elchilarining faоliyati tufayli Nan-Nyue davlati hеch qanday qarshiliksiz
Хitоy davlatiga bo’ysungan.
Eramizdan avvalgi 1 asrda Хitоyga bir nеcha marta Parfiya pоdshоhlarining
elchilari tashrif buyurgan va Buyuk ipak yo’li bo’ylab harakat qiluvchi Parfiya
karvоnlari bilan mоl ayirbоshlash yo’lga qo’yilgan.
Хalqarо munоsabatlar bоrasida Хitоy lashkarbоshisi va diplоmati
Ban
CHaо
qizg’in faоliyat оlib bоrgan. Eramizdan avvalgi 1 asrning охirida Ban CHaо
gunnlarga qaqshatqich zarba bеrgan va ularni Хitоy chеgaralaridan butunlay
ulоqtirib tashlashga muvaffaq bo’lgan. Eramizning 90 – yillarida Ban CHaо O’rta
Оsiyoning ayrim qismlarini Хitоy impеratоri hоkimiyatiga bo’ysundirgan va Marv
shahrigacha kirib bоrgan. Ban CHaо g’arbiy Rim impеriyasi (Ta-TSin – G’arbiy
TSin) bilan diplоmatik alоqalar o’rnatishga ham urinib ko’rgan. Lеkin rimliklar va
хitоyliklar bilan ittifоq tuzishni хоhlamagan parfiyaliklarning qarshiligi tufayli
buni amalga оshirishning ilоji bo’lmagan.
Адабиётлар:
1.
Авдиев В.И. История Древнего Востока. М., 1948, 1953, 1970.
2.
Всемирная история. М., 1955, 1956. Т. I-II.
3.
История дипломатии. М., 1959, Т. I.
4.
Источниковедение истории Древнего Востока. М., 1984.
5.
Межгосударственные отношения и дипломатия на Древнем Востоке. М.,
1984.
6.
Струве В.В. История Древнего Востока. М., Л., 1940.
7.
Котрелл Л. Во времена фараонов. М., 1982.
8.
Герни О.Р. Хетты М., 1982.
9.
Законы Ману. М., 1960.
10.
Бонгард-Левин Г.М., Ильин Г.Ф. Индия в древности. М., 1985.
11.
Мелларт Дж. Древнейшие цивилизации Ближнего Востока. М., 1982.
Крюков М.В., Переломов Л.С., Сафронов М.В., Чебоксаров Н.Н. Древние
китайцы в эпоху централизованных империй. М., 1983.
12. R.Rajabov. Qadimgi dunyo tarixi. T.,2009.
2 Mavzu
Qadimgi Gretsiya va Rimda xalqaro munosabatlar va diplomatiya
.
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli
O`quv vaqti: 80 minut
Talaba sоni 60 nafar
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi
Ma’ruza rеjasi
1. Prokseniya va amfiktioniya.
2.Grek-fors urushlari. Makedoniyaning
yuksa-lishi.
3
Rimdagi
xalqaro
aloqalarning
shakllari.
4.Imperiya davri diplomatiyasi..
O`quv mashg`ulоtining maqsadi
Prokseniya va amfiktioniya. Grek-fors urushlari.
Makedoniyaning yuksa-lishi.Rimdagi xalqaro aloqalarning shakllari.
haqida
tushuncha va tasavvur hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar:
Yangi mavzu bilan tanishtirish,
mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib
bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha
tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faоliyatining natijalari:
Talabalar Prokseniya va amfiktioniya,
Grek-fors urushlari. Makedoniyaning
yuksa-lishi.Rimdagi xalqaro
aloqalarning shakllari. Imperiya davri
diplomatiyasi tarixi ma’lumоtlarini
kоnspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:
“Klastеr”, ma’ruza
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli
Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari
Slaydlar, markеr
Qayta alоqa usullari va vоsitalari
Savоl javоb
2–mavzu: Qadimgi Grеtsiyadagi va Rimdagi хalqarо munоsabatlar va
diplоmatiya
Rеja:
1. Prоksеniya va amfiktiоniya.
2. Grеk-fоrs urushlari. Makеdоniyaning yuksalishi.
3. Rimdagi хalqarо alоqalarning shakllari.
4. Impеriya davri (eramizdan avvalgi I-V asrlar) diplоmatiyasi.
Prоksеniya.
Qadimgi Grеtsiyadagi tinch хalqarо alоqa va huquqning
qadimiy shakllaridan biri bu
prоksеniya
, ya’ni mеhmоndo’stlik hisоblanardi.
Prоksеniya alоhida shaхslar, urug’lar, qabilalar va butun bir davlat o’rtasida amal
qilardi. Qaysidir shaharda yashоvchi kishi (prоksеn) bоshqa bir shahardan kеlgan
оdamni yoki elchini qabul qilib, uning ma’naviy majburiyatlarini o’z zimmasiga
оlar va u bilan o’zining mamlakati o’rtasida vоsitachi vazifasini bajarardi. O’z
navbatida, prоksеn qaysi pоlis bilan bоg’langan bo’lsa, shu pоlisdagi savdо, sud,
sоliq munоsabatlarida o’ziga хоs afzalliklarga ega bo’lgan. Diplоmatik
muzоkaralar
prоksеnlar
оrqali amalga оshirilgan; shaharga kеlgan elchilar оldin
o’zlarining prоksеniga murоjaat qilganlar. Prоksеniya tartiblari qadimgi grеk
dunyosining хalqarо alоqalari asоsiga qurilgan.
Amfiktiоniya.
Qadimgi хalqarо tartiblarning yana biri
amfiktiоniya
bo’lgan. Alоhida ulug’langan qandaydir ilоhiy ibоdatхоna qоshida vujudga kеlgan
diniy ittifоqlar
amfiktiоniyalar
dеb atalgan. Bu ittifоqqa ibоdatхоna atrоfida
yashaydigan (
amfiktiоnlar
– atrоfida yashоvchi dеgan ma’nоni bildirgan)
qabilalar kirgan. Amfiktiоniyalarning dastlabki vazifasi ilоhlar sharafiga
qurbоnliklar qilish va bayramlar uyushtirish, ibоdatхоna va uning bоyliklarini
muhоfaza qilish, shu bilan birgalikda muqaddas udumlarni buzib, shakkоklik
qilganlarni jazоlashdan ibоrat bo’lgan.
Qabilalar yig’ilib, bayram qilinayotgan paytlarda urush оlib bоrish man’
etilgan va
“ilоhiy tоtuvlik”
(iеrоmеniya)
e’lоn qilingan. SHu tariqa
amfiktiоniyalar хalqarо хaraktеrdagi diniy-siyosiy tartibga aylangan.
Qadimgi Grеtsiyada bir qancha amfiktiоniyalar mavjud bo’lgan. Eng
qadimiy va ancha e’tibоrli amfiktiоniyalardan biri –
Dеlfa Fеrmоpil
amfiktiоniyasi
bo’lgan. U ikki – Dеlfadagi Appоlоn ibоdatхоnasi qоshidagi Dеlfa
va Dimеtr ibоdatхоnasi qоshidagi Fеrmоpil amfiktiоniyasidan tashkil tоpgan.
Dеlfa Fеrmоpil amfiktiоniyasi tarkibiga 12 ta qabila kirgan. Ularning har biri ikki
оvоzga ega bo’lgan.
Amfiktiоniyaning Оliy оrgani
umumiy yig’ilish
hisоblangan. U yilda ikki
marta: bahоr va kuzda chaqirilgan. Majlis dastlab Fеrmоpilda, kеyin Dеlfada
o’tkazilgan. Umumiy yig’ilish qarоriga barcha amfiktiоnlar amal qilishi majburiy
bo’lgan. Yig’ilishning vakоlatli shaхslari, ya’ni barcha ishlarni bоshqaruvchilar
iеrоmnеmоnlar
dеb atalgan. Iеrоmnеmоnlar amfiktiоniyaning 24 оvоziga ega
bo’lganlar. Iеrоmnеmоnlarning asоsiy vazifasi “ilоhiy tоtuvlik”ni nazоrat qilib
bоrish va diniy bayramlarni o’tkazishdan ibоrat bo’lgan.
Dеlfa Fеrmоpil amfiktiоniyasining asоsiy vazifasi – Dеlfadagi Appоlоn
ibоdatхоnasi, uning bоyliklari va еr egaligini himоya qilishdan ibоrat bo’lgan. SHu
bilan bir qatоrda amfiktiоniya uning barcha a’zоlari amal qilishi lоzim bo’lgan
mashhur хalqarо qоnunlarni o’rnatishga ham harakat qilgan. Agar qaysidir bir
shahar o’z majburiyatlarini buzsa, ular “muqaddas urush”ni e’lоn qilishi mumkin
bo’lgan amfiktiоnlar sudiga havоla etilgan. An’analarga ko’ra amfiktiоniyaning
ittifоqdоsh davlatlarning ichki ishlariga aralashishi mumkin bo’lmagan. Grеk
qabilalari va pоlislari o’rtasida tuziladigan barcha turdagi siyosiy shartnоmalar
bеvоsita yoki bilvоsita dеlfalik kоhin tоmоnidan tasdiqlangan. Хalqarо huquq
yuzasidan savоllar tug’ilsa, tоmоnlar Dеlfaga murоjaat qilganlar. Dеlfa nafaqat
diniy, balki ulkan mоddiy qudratga ham ega bo’lgan. Dеlfa iхtiyorida shaharlardan
yig’iladigan sоliqlar evaziga, ziyoratchilardan, sudхo’rlik оpеratsiyalaridan
kеladigan fоyda evaziga to’plangan katta miqdоrdagi kapital mavjud bo’lgan.
Afina dengiz ittifoqi.
Er. avv. V asrda yunon dunyosining siyosiy va madaniy
hayotining markazi Kichik Osiyo va Egey orollaridan Bolqon Yunonistoniga
ko’chdi. Yunon viloyatlari ichida Attika viloyatining roli oshdi.
Arxaik davridan so’ng Yunonistonda siyosiy jihatdan kuchli o’zgarishlar
yuz berdi. Er.avv. VI asr oxirida Sharqda qudratli Ahamoniylar davlati shakllandi
va Yunon dunyosiga o’zining madaniy siyosiy ta’sirini otkaza boshladi. Er.avv. V
asr oxirida forslar Kichik Osiyodagi barcha yunon chaharlari va Lidiya
podsholigini bosib oldilar. Forslar Yunonistonni ham o’z ta’sir doirasiga olishga
harakat qildilar. Fors qo’shinlari bir necha bor continental Yunonistonga bostirib
kirdilar (er.avv. 495, 490 y) Yunon polislari forslarga nisbatan turli munosabatda
bo’ldilar. Fessaliya va Beotiya forslarga do’stona munosabatda bo’ldilar. Sparta va
Afina esa forslarga qarshi yunon shaharlari ittifoqini tashkil qildilar. Er. avv. 481
yil yunon shahar davlatlari Ellin ittifoqini tuzdilar. Dastlab ittifoqda Sparta etakchi
rol o’ynaydi. Sparta vakili uning ishiga rahbarlik qildi. Lekin forslarga qarshi
harbiy harakatlarda asosan flot hal qiluvchi o’rin egallar edi. Sparta o’zining
flotiga ega bo’lmaganligi sababli, ittifoqda etakchi o’ringa da’vo qila olmas edi.
Spartaliklardan rahbarlikni olish uchun Ioniya orollarining Afinaga yordam so’rab
murojaat qilishi bahona bo’ldi. Afina atrofida bir necha yunon shaharlari birlashib,
yangi siyosiy kuch birinchi Afina ittifoqini vujudga keltirdilar. Shu vaqtdan
boshlab Sparta va Afina ittifoqchilari o’rtasidagi raqobat er. avv. V asrda
Yunonistondagi voqealar rivojiga hal qiluvchi ta’sir o’tkazdi.
Afina ittifoqi tez orada mustahkam, uyushgan kuchli tashkilotga aylandi.
Ittifoqning barcha qatnashchilari to’la huquqli bo’lib,uning xazina Delos orolidaagi
Apollon ibodatxonasida joylashgan edi. Ittifoqchilar kengashiga har bir azo davlat
bittadan vakil yubordilar. Afina Arxesy ittifoqi mablag`i 480 talant hajmida deb
belgilanib,har bir ittifoqchi davlat umumiy xazinaga a’zolik to’lovi (foros)ni
amalga oshirar edilar. Ittifoq ichida Afinaning harbiy-siyosiy va savdo mavqei
kuchayib ketdi. Barcha ittifoqchi yunon shaharlari o’zlarida Afina tosh- tarozisi va
o’lchov birliklarini joriy qildilar, umumiy xazina Delosdan Afinaga ko’chirildi.
Afinaliklar ittifoqchilarning to’lov badali hisobiga Afinada mashxur
Propiley va Parfenonni qurdilar. Afinaning bunday suistemolligi ittifoqchilarning
norozilik chiqishlariga sabab bo’ldi. Ittifoqchilarning chiqishlari Afinaliklar
tomonidan qattiq jazolandi. Masalan,jazolangan Tasos Afinaga o’zining barcha
kemalarini berishga, devorlarini buzishga, tovon to’lash va eski a’zolik badalini
to’lashni davom ettirishga majbur bo’ldi. Plutarxning yozishicha “Ittifoqchilar
xiroj to’lovchilar va qullarga aylandilar”. Afina o’z ta’sir doirasini yunon
dunyosida muntazam ravishda kengaytirishda Spartani qarshiligiga uchradi.
Forslar bilan umumiy g’alabadan keyin har ikki davlat o’rtasidagi raqobat
keskinlashdi. Forslar Egey dengizidan siqib chiqarildi, u yana “Yunon Quli” bo’lib
qoldi. “Kalliy” sulx shartnomasi (er.avv.447 y) dan so’ng forslarning dengiz floti
Egey dengiziga kirishdan maxrum bo’ldi. Eron quruqlikdagi qo’shinlarini Kichik
Osiyo qirg’og’idan uzoqda saqlab turish majburiyatini oldi.
Yunon-fors urushlaridan so’ng Afinadagi keskin siyosiy kurash natijasida
radikal – demokratik kuchlar Perikl boshchiligida g’olib chiqdilar. Periklgacha
Efial’t isloxot o’tkazib, zodagonlar areopagining siyosiy mavqeini yo’qga chiqardi.
Areopag ixtiyorida faqat qasddan odam o’ldirish va diniy an’analarga qarshi
jinoyatlarni ko’rib sud qilish vazifalarigina qoldi xolos. Areopagning siyosiy
funksiyalari Klisfen joriy qilgan 500 lar kengashi va gelieyaga berildi.
Xalqaro savdodan manfaatdor bo’lgan Afina savdogar hunarmandlari va
dengizchilari Afinani Yunon shaharlari ustidan etakchiligini mustahkamlashni
talab qildilar. Ular ittifoqchilarga nisbatan qat’iy qattiq siyosatni, Afinaning yunon
dunyosiga boshchilik qilishiga qarshi turadigan har qanday kuchlarga qarshi keskin
kurash olib borishni talab qildilar. Afinada Kaeon tiraniyasi tugatilgandan so’ng
demokratik harakat Afina siyosiy hayotida etakchi o’ringa chiqdi. 500 lar
kengashining tasiri kuchaydi. Bu kengashda axolining kambag’al tabaqalarining
ishtiroki uchun imkoniyatlar yaratildi. Gelieda sudyalik vazifasini bajarish uchun
yoki 500 lar kengashiga a’zolik uchun ish haqi to’lashni joriy qilinishi hatto
kambag’allarga ham qura tashlash yo’li bilan saylanadigan 5 ming sudyadan biri
bo’lishi imkoniyatini berdi. Shahar axolisining o’rta qatlami zevgitlarga arxont
vazifasini bajarishga ruxsat berildi. Tashqi siyosatda Afina yunon dunyosiga
hukmronlik qilish uchun faol harakat qildi Afinaning qo’shni viloyatlarga taziyqi
kuchayib Sparta bilan urush harakatlari olib borildi. Er. avv. 445 yil Sparta bilan
30 yil muddatga tinchlik shartnomasi imzolandi. Ammo tinchlik 14 yil davom etib
keyin uzoqqa cho’zilgan urush barcha yunon shaharlarini zaiflashtirgan
Peloponnes urushi boshlanib ketdi. Urush 27 yil davom etib ko’pgina shaharlar
vayron bo’ldi. 10 minglab kishilar qurbon bo’ldilar. Urf odatlar, qonunlar paymol
qilindi. Yunon dunyosi shundan so’ng tushkunlikka yuz tutdi.
Grеk-fоrs urushlari.
Qadimgi Grеtsiya tariхining eng asоsiy sahifalaridan
biri grеk-fоrs urushi hisоblanadi.
Eramizdan avvalgi VI asrning охirlariga kеlib, shiddatli ijtimоiy-siyosiy
kuchga ega bo’lgan grеk pоlislarining shakllanishi nihоyasiga еtdi. Faqatgina
eramizdan оldingi VI asrning охirlarida grеk pоlislariga kuchli qo’shni davlat –
ahamоniylar halоkatli хavf sоla bоshladi. Kichik Оsiyo va Egеy dеngizining
sharqiy qismi оrоllarida jоylashgan grеk shaharlarini qo’lga kiritgan fоrs
hukmdоrlari Bоlqоn Grеtsiyasi pоlislarini zabt etishni niyat qilgan edilar. Grеk
pоlislari ahоlisi ko’p, yuksak madaniyatga ega savdо va hunarmandchilik
shaharlari bo’lib, ular fоrslarning хazinasiga juda ko’p fоyda kеltirishi mumkin
edi. Bоlqоn pоlislarining mavjudligiga fоrslarning хavfi eng halоkatli хavf
hisоblangan. Grеk-fоrs urushi grеk pоlislarining taqdirini hal qilishi mumkin edi.
O’z mоhiyatiga ko’ra bu urush turli хildagi ikki ijtimоiy-siyosiy tuzumning urushi
hisоblanardi.
Ro’y bеrish sanasi eramizdan avvalgi 500-449 yillar dеb ko’rsatiladigan
grеk-fоrs urushlari dunyo tariхida eng uzоq davоm etgan harbiy to’qnashuvlardan
biri bo’ldi.
Grеk-fоrs urushida harbiy harakatlar to’хtоvsiz оlib bоrilmagan, balki
bo’linib-bo’linib оlib bоrilgan. Grеklarning kuchli dushman ustidan qоzоngan
g’alabasi ularning ijtimоiy-iqtisоdiy, siyosiy, madaniy hayotining rivоjlanishiga
katta ta’sir ko’rsatgan va eramizdan avvalgi V-IV asrlarda qadimgi grеk
tamaddunining yuksalishiga imkоn yaratgan.
Makеdоniyaning yuksalishi.
Eramizdan avvalgi IV asr Makеdоniyaning
yuksalish asri bo’lishi bilan dоng taratgan. Makеdоniyaning grеk dunyosida eng
kuchli davlatga aylanishida atоqli siyosatchi, diplоmat, Makеdоniya pоdshоhi
Filipp II
(eramizdan avv. 359-366 y.y.) asоsiy rоl o’ynagan.
Filipp II bir qatоr islоhatlar o’tkazib, Makеdоniyani grеk dunyosining
nafaqat kuchli davlatiga, balki uni fоrs hоkimiyatining kuchli raqibiga ham
aylantira оlgan. Filipp II ning diplоmatik va harbiy harakatlari natijasida eramizdan
avvalgi 337-yilda Kоrinfdagi umumgrеk kоnfеrеntsiyasida huquqiy jihatdan
mustahkamlangan Makеdоniya rahbarligi qarоr tоpdi. 336 yilda Filipp II Kichik
Оsiyoga o’zining 10 ming askarli armiyasini jo’natgan, lеkin ko’p o’tmay o’zi
sarоy amaldоrlaridan biri tоmоnidan o’ldirilgan. SHundan so’ng Makеdоniyaning
hukmdоri sifatida uning o’g’li Alеksandr e’lоn qilingan. U bir vaqtning o’zida ham
pоdshоh, ham Ellin ittifоqining rahbari hisоblanardi. Fоrs mоnarхiyasining tоr-mоr
etilishi va ulkan hоkimiyatning barpо etilishi Alеksandr Makеdоnskiy nоmi bilan
bоg’liq. Grеk tariхidagi ellinizm dеb nоmlangan davr Alеksandr Makеdоnskiy
yurishlari davridan bоshlanadi.
Rimdagi хalqarо alоqalarning shakllari.
Qadim zamоnlardan bоshlab
Rimda grеk prоksеniyasiga o’хshash
mеhmоndo’stlik huquqi
(jus hospitii)
mavjud bo’lgan. Qabilalar va qabilalararо ittifоqlarda yuzaga kеladigan bahs va
tushunmоvchiliklarni tartibga sоlib turadigan fеtsiallarning kоhinlik hay’ati
faоliyat оlib bоrgan. O’tkaziladigan tashqi-siyosiy ishlarning birоntasi
fеtsiallarning ijоzatisiz amalga оshmagan. Fеtsiallarning vakоlati dоirasiga хalqarо
kеlishuvlarni muvоzanatda saqlash, urushlarni rasman e’lоn qilish va sulh tuzish
rasm-rusumlari kirgan. Fеtsiallar hay’ati 20 kishidan ibоrat bo’lgan. Fеtsiallarning
faоliyati bir umr chuqur sir оstida kеchgan. Fеtsiallarning jun kiyimlari va bоsh
bоg’lоg’ichlari ularni bоshqalardan ajratib turgan.
Rim jamiyati va uning fuqarоlarini bоshqa qabiladagilar bilan munоsabatini
ifоda etadigan mansabdоr shaхslar –
rеkupеratоrlar
dеb atalgan. Rеkupеratоrlar
sudi 3 kishidan tоrtib 5 kishigacha saylanadigan maхsus sudyalardan ibоrat bo’lib,
rimliklar va bоshqa qo’shni davlatlar, qabilalar o’rtasida kеlib chiqadigan mоddiy
kеlishmоvchiliklarni hal qilgan. Eramizdan avvalgi II-I asrlarda rеkupеratоrlar sudi
Rim vilоyatlari ahоlisining nоiblar harakati ustidan qilgan shikоyat va arizalarini
ham ko’rib chiqqan. SHuni aytish mumkinki, Rim tariхining qadimgi davrida
rеkupеratоrlar nafaqat rimliklardan, balki italiya qabilalari vakillaridan ham
saylangan. Kеyinchalik Rim qudratining o’sishi sababli rеkupеratоrlar faqat
rimliklardan saylana bоshlangan. Хalqarо alоqalarning rivоjlanishi munоsabati
bilan Rimda хalqarо huquqning bоshlang’ich shakllari ko’rina bоshladi. Ular
fеtsial huquqlarining ichida bo’lgan. Iqtisоdiy hayotning murakkablashuvi va
qo’shni davlatlar bilan do’stоna alоqalarning rivоjlanishi bоis eski “fuqarоlik
huquqi” bilan birga rimliklar va muхоjirlar o’rtasidagi alоqalarni tartibga sоlib
turadigan “хalqlar huquqi” ham paydо bo’ldi. “Хalqlar huquqi” хalqlar o’rtasidagi
savdо shartnоmalari va kеlishuvlarini tuzishni еngillashtirgan.
Rim-karfagen diplomatiyasi
Rimliklar Italiyani bosib olishni tugallash davrida Karfagen manfaatlari bilan
to’qnashdi. Ikki davlatning raqobati uchun asosiy sabab boy Sitsiliya edi.
Karfagenliklar orolning g’arbiy iqsmida qadimdan o’rnashib, bu yerda Lilibey,
Drepana va Panorm bazalarini qurdilar. Uzoq vaqt Rim va Karfagen er. avv, 348,
306 va 279-yillarda tuzilgan savdo shartnomalari bilan tinchlik munosabatlarini
saqlab turdilar. Rim apinnen yarim orolini bo’ysundirish bilan band bo’lgan paytda
Karfagen esa Shimoliy Afrikani bosib olish vaqtida ularning manfaatlari
to’qnashmadi, ammo rimliklar janubiy Italiyaga suqilib kirishi bilan vaziyat
o’zgardi. Rim respublikasi qudratli davlatga aylanib, o’rtayerdengizi orollari
jumladan boy Sitsiliyaga hukmronlik qilishga da’vo qila boshladi. Karfagen Rimni
kuchayishi va ekspansiyasidan bezovta bo’ldi, har ikki tomon urushga tayyorlana
boshladi.
Rimliklar karfagenliklarni punilar deb atar edilar. Rim va Karfagen o’rtasida
uch marta urush bo’ldi. I urush er. avv. 264-241-yillar, II urush er. avv. 218-201-
yillar, III urush er. avv. 149-146-yillar. Har uchala urushda ham rimliklar g’olib
chiqdilar. Karfagenliklar Rim bilan to’qnashuv arafasida Sardiniya va Korsika
orollariga o’rnashib olib, butun Sitsiliya ustidan hukmronlik qilar edilar. Sirakuza
va Messana shaharlari bundan mustasno edi. Karfagenni Messanani egallashga
urinishi Rim bilan urushni keltirib chiqardi. Rimliklar Karfagenliklarni puni deb
atar edilar. Birinchi puni urushi 23 yil davom etdi. Dastlab harbiy harakatlar
Sitsiliyaga boshlanib, rimliklar bu yerda bir necha yutuqlarga erishdilar. Lekin bu
yutuqlar rimliklar uchun hech qanday ahamiyatga ega bo’lnadi, chunki rimliklar
dengiz flotiga ega emas edilar va bu sohada Karfagen bilan raqobatlasha olmas
edilar. Rim qisqa vaqt ichida barcha vositalarni ishga solib, er. avv. 260-yilda 120
jangovar kemadan iborat harbiy flotga ega bo’ldi. Shu yilda Lipar orollari yaqinida
karfagenliklar Rim floti ustidan yengil g’alaba qozondilar. Dong’I ketgan
dengizchi karfagenliklar tez yuradigan kemalarga ega bo’lib Rim flotiga mensimay
qaradilar. Tez orada rimliklar dengizda birinchi g’alabani qo’lga kiritdilar, ular
harbiy harakatlarni Afrika hududiha ko’chirishga erishdilar. Ammo Afrikaga
birinchi yurish yaxshi tayyorlanmagani uchun rimliklar uchun muvaffaqiyatsiz
tugadi. Urush cho’zilib ketdi va urush harakatlari yana Sitsiliyaga ko’chdi. Har ikki
urushayotgan tomonlarni kuchlari zaiflashdi. Hal qiluvchi jang er. avv. 241-yilda
Sitsiliyani g’arbidagi Egat orollari yonida bo’lib o’tdi. Karfagen floti batamom tor-
mor qilindi. Karfagen tinchlik shartnomasini tuzishga majbur bo’ldi va Sitsiliyani
qo’ldan boy berdi, hamda katta miqdorda tovon to’ladilar. Bir qancha vaqt o’tgach
rimliklar Korsika va Sardiniya orollarini bosib oldilar. Karfagen rimliklarni bu
istilosiga chidashga majbur bo’ldi. Bu vaqtda Karfagenning o’zida yollanma
askarlar qo’zg’oloni boshlanib, unga Liviya aholisi ham qo’shildi. Qo’zg’olonning
birinchi kuni o’zini ko’rsatgan lashkarboshi Gamilkar Barka tomonidan
bostirildi.Qo’zg’olon bostirilgach uning Karfagenda obro’si oshib ketdi. Gamilkar
Barka Rimdan o’ch olishni orzu qilgan va rimliklar bilan yangi urush tarafdorlariga
boshchilik qildi. Gamilkar urushga yaxshi tayyorgarlik ko’rish uchun Karfagen
qo’shini bilan Ispaniyaga jo’nadi. Rimliklar bilan bo’lg’usi urushda platsdarm
tayyorlash uchun bu mamlakatni bosib olmoqchi bo’ldi.
Ispaniya istilosi vaqtida Gamilkar halok bo’ldi, Karfagen qo’shinlariga
qo’mondonlik qilish uning kuyovi Gannibal boshchilik qildi. Bo’lg’usi mashhur
lashkarboshi Gannibal 11 yoshida rimliklarga qarshi kurashishga qasamyod
qilgan.Qo’mondonlik Gannibal qo’liga o’tishi bilan Rim bilan urush qilish
masalasi hal qilindi. Ikkinchi puni urushi er. avv. 218-yilda boshlanib, 17 yil
davom etdi. G’ayratli sarkarda urush harakatlarini rimliklar hududida olib 22ntensi
rejasini tuzdi. Bu rejani 22ntensi oshirish uchun Gannibal qo’shinlari Alp
tog’laridan oshib o’tdilar. Gannibal qo’shinlari Rim qo’shinlari ustidan bir necha
marta g’alaba qildi. Er. avv. 216-yilda Kann yonidagi jang bu janglarni ichida eng
mashhuri bo’lib, bu jangda Gannibal rimliklarni qurshab olib to’la tor-mor qildi.
Karfagen o’z qo’mondoniga yetarli yordam ko’rsata olmadi. Gannibal biror
marta yengilmagan bo’lsada o’z qo’shinlari bilan o’z yurtidan uzoqlashib, janubiy
Italiyada qamalib qoldi. Karfagenliklar tomoniga o’tgan shaharlar yana Rimni
qo’llab-quvvatlay boshladilar. Yosh rimlik sarkarda Publiy Korpeliy Stsipion
Ispaniyaga karfagenliklarga qarshi g’olibona urush harakatlarini olib bordi. U
Ispaniyani punilardan tozalab Afrikaga qo’shin tushirdi. Er. avv. 202-yilda
Karfagen shahri yaqinidagi Zam qishlog’I yonidagi hal qiluvchi Gannibal o’z
hayotida birinchi va oxirgi mag’lubiyatni boshidan kechirdi. Karfagen qo’shinlari
to’la tor-mor qilindi. Bu safar Rim karfagenliklarga tinchlik shartnomasini og’ir
shartlarini qo’ydi: Karfagen barcha koloniyalarini yo’qotdi, barcha kemalarini,
jangovar fillarini Rimga topshirishga majbur bo’ldi va katta miqdorda tovon
to’ladi. Bu tinchlik shartnomasining og’ir shartlari Karfagenning harbiy-siyosiy
qudratrini umrbod zaiflashtirdi.Rim Karfagen yana bir marta bilan to’qnashdi. Bu
II puni urushi tugaganidan 50 yil o’taganidan keyin sodir bo’ldi. Er. avv. 149-yilda
III puni urushi boshlandi. Karfagen o’tgan 50 yil ichida o’zining qulay geografik
joylashuvi bilan o’z iqtisodiy qudratini qayta tiklashga muvaffaq bo’ldi. U yana
xalqaro vositachilik savdosini shimoliy Afrikadagi yirik markaziga aylandi.
Rimliklar o’zlarini eski raqibini Rim hududiga bostirib kirganini hech qachon
unuta olmas edi. II puni urushidan keyin rimliklar Karfagenning hatti-harakatini
diqqat bilan kuzatib borar edilar. Karfagenni yana o’z kuch-qudratini qayta
tiklayotgani ularni bezovta qildi. Rimliklar Karfagenni er. avv. 201-yildagi
shartnoma shartlaridan birini buzishda bahona qilib, er. avv. 149-yilda Karfagenga
qarshi urush e’lon qildilar. Karfagen uch yil qamal qilindi. II puni urushida
Karfagen qamaliga rahbarlik qilgan Sitsipionning o’g’li Emiliy Sitsipion shaharga
bostirib kirdi. Karfagenga senat komissiyasi keldi va shaharni to’la yo’q qilishga
qaror qildi. Shahar 16 kun o’t ichida qoldi, aholisi qul qilib sotib yuborildi.
Pompeyning sharq yurishlari. Birinchi triumvirat
Spartak boshchiligidagi
qullar qo’zg’oloni bilan bir vaqtda Mitridat bilan (er. avv. 74-64-yillar) yangi urush
boshlandi. Mitridat haqiqiy sharq despoti bo’lib, o’z onasi, ukasi, o’zi bilan
nikohda bo’lgan singillarini, 3 o’g’li va 3 qizini o’limiga aybdor edi. U 300 ming
kishilik qo’shinga, 400 kemadan iborat kuchli flotga ega edi. Dastlab Rim
qo’shinlariga tajribali sarkarda Likulli boshchilik qilib bir qancha yutuqlarga
erishdi, lekin Mitridatni yenga olmadi. Bundan tashqari u qattiqqo’lligi bilan
legionerlarning noroziligini tug’dirdi. Shunda senatning irodasiga qarshi xalq
yig’ini sharqda qo’mondonlikni Gney Pompeyga topshirdi.
Gney Pompey Sulla davrida tanilib, fuqarolar urushi davrida Sullani qo’llagan
edi. Keyin esa uni Spartakka qarshi Krass qo’shiniga yordamga yubordilar. Er.
avv. 70-yilda Pompey va Krass konsul etib saylandilar, Krass ovatsiya (piyoda
triumf)da, Pompey triumfga sazovor bo’ldi, Pompey qo’shinlari rag’batlantirildi.
Pompey o’rtayerdengizi qirg’oqlarini talagan dengiz qaroqchilarini tugatib, Rimda
katta obro’ga ega bo’ldi. G’ayratli sarkarda Pont podshosini tor-mor qilib,
Armanistonni vassal davlatga aylantirdi. Pompey Bosfor podsholigida Mitridatga
qarshi qo’zg’olon uyushtirib uni o’zini o’ldirishiga majbur qildi hamda Suriya va
Yahudiyani istilo qildi. Kichik Osiyoda Rim hokimiyatini qayta tikladi. Urushdan
keyin Rimda uning sharafiga zafar (triunf)uyushtirildi va Pompey sharqda 22
podsho ustidan g’alaba qildi, 12 mln. kishini bo’ysundirdi, 1538 shahar va
qal’alarni istilo qildi deb e’lon qilindi. Pompeyning sharq yurishi ellin sharqi
mamlakatlarini Misrdan tashqari Rimga bo’ysundirishni tugalladi. Pompey Rimga
qaytgan paytda qarzlarni bekor qilish va davlat to’ntarishi amalga oshirish maqsadi
bo’lgan qarzga botgan patritsiy Lutsiy Sergiy Katilina boshchili qilgan harakatning
fitnasi bostirildi. Etruriyada Katilina va uning uch ming kishilik tarafdorlari
shafqatsiz jangda o’ldirildi. Katilina fitnasidan tez o’tmay Rimda siyosiy
hokimiyat I triumviratni (er. avv. 60-yil “Uch erkak ittifoqi”) tashkil etgan uch
taniqli siyosiy arbob Pompey, Krass va Sezar qo’liga o’tdi.Gay Yuliy Sezar (er.
avv. 100-yilda tug’ilgan) bu vaqtda Krass va Pompey kabi obro’ga ega emas edi.
Lekin u shuhratparast, shijoatli bo’lgani uchun tez orada I triumviratning amaldagi
rahbari bo’ldi, bundan tashqari u er. avv. 59-yilda kelishuviga binoan konsul qilib
saylandi. Tsezar agrar qonun loyihasini amalga oshirdi, natijada Pompeyning sobiq
jangchi-veteranlari yer ulushlariga ega bo’ldilar.
Tsezar hokimiyat uchun kurashda shahar va qishloq plebsi, uning mustahkam
tayanchi bo’lib xizmat qila olmasligini tushunar edi. Buning uchun yaxshi
qurollangan sadoqatli qo’shin kerak edi. Bu qo’shinni tashkil qilish uchun katta
miqdorda mablag’ topish maqsadida Tsezar Galliya provinsiyasiga 5 yil noiblik
lavozimini olishga erishdi. Lekin Galliya hali Rimga tobe emas edi. Senat
Galliyani bo’ysundirish uchun Tsezarga qo’shin to’plashga ruxsat berdi. Galliyani
istilo qilish yeti yil davom etdi. Boshda Tsezar gelvet (hozirgi Shvetsariya
hududida yashovchi) qabilasiga qarshi, keyin esa german qabilalaridan bo’lgan
Ariovis boshchiligidagi svevlarga qarshi ularni harakatlarini olib bordi. Nihoyat
belg qabilalri bilan keskin kurashdan keyin Galliya bo’ysundirildi va er. avv. 57-
yilda Rim provinsiyasi deb e’lon qilindi. Er. avv. 56-yil bahor oyida Tsezarning
Galliyadagi vakolati yana 5 yilga uzaytirildi. Tsezar er. avv. 55-yilda german
qabilalariga qarshi Reyn ortiga, er. avv. 54-yilda esa Britaniyaga yurish qildi.
Lekin er. avv. 54-yilda buyuk gall qo’zg’oloni yuz berdi. Bu qo’zg’olon
arvern qabilalari tashabbusi bilan boshlanib, qo’zg’olonga qobiliyatli yo’lboshchi
Versingetorik boshchilik qildi. Rimliklar juda qiyin ahvolga tushib qoldilar.
Sezarda 60 ming qo’shin, qo’zg’olonchilarda 300 ming kishi bor edi. Faqat
Tsezarning harbiy, tashkilotchilik qobiliyati, uning diplomatic san’ati,
qo’zg’olonchilar ichida o’zaro kelishmovchiliklar kelib chiqishiga olib keldi,
natijada rimliklar bu qo’zg’olonni bostirdilar. Qo’zg’olonning so’ngi o’choqlari er.
avv. 51-yilda tugatildi.
Galliya istilosi natijalari ulkan edi. Sezar 300 qabilani bo’ysundirdi, 800
shaharni qamal qilib oldi, 1 mln. kishini asir oldi. Rimliklar qo’liga ulkan
miqdorda o’lja tushdi: Rimda oltin qadoqlab sotildi va uning bahosi juda pastga
tushib ketdi. Bularni hammasi Rimda Sezarni obro’-e’tiborini oshirib yubordi.
Galliyada urush harakatlari tugamasdan I triumvirat amalda tugadi. Krass
Parfiyaga yurish vaqtida yengilib halok bo’ldi. Tsezarning yutuqlari va obro’-
e’tiborining oshib ketishi u bilan Pompey orasidagi munosabatlarda keskinlik va
dushmanlikka sabab bo’ldi. Galliyada Sezarning vakolati tugadi, u o’z qo’shinini
tarqatishi lozim edi. Lekin u qo’shinni tarqatmadi. Sezarning kuchli qo’shinidan
qo’rqib qolgan senat uni vatan dushmani deb e’lon qildi. Uning raqibi Pompeyga
Italiyada qo’shin to’plab, Sezarga qarshi chiqishga topshiriq berdi.
Nozik diplomat va uzoqni ko’ra oladigan siyosatchi bo’lgan Sezar Rimdagi
vaziyatni kuzatib Galliya noibligi davridan boshlab katta miqdorda pora berish
bilan o’z tarafdorlariga ega bo’lgan edi. Sezar Pompey qo’shinlarini kutib turmadi.
U er. avv. 49-yil yanvarida shimoliy Italiyaning chegarasi bo’lgan kichik Rubikon
daryosidan o’tdi. Qonunga ko’ra bu daryodan o’tgan har qanday qurollangan
qo’shin Rim dushmani deb hisoblanar edi. Aytishlaricha daryodan o’tish oldidan
Sezar uzoq o’ylanib turib, “qur’a tashlandi” deb xitob qiladi va qo’shinga daryodan
o’tishga buyruq beradi. Shimoliy Italiyaning shaharlari Sezar qo’shinlariga deyarli
qarshilik ko’rsatmadilar. Pompey qo’l ostida jangovar qo’shin bo’lmaganligi uchun
er. avv. 49-yil 17-yanvarida janubga qo’shin yig’ishga jo’nab ketdi. Uning
orqasidan vaximaga tushgan konsullar va senatning ko’pgina senatorlari qochib
ketdilar.
Rim diplomatiyasining rivojlangan davri.
Domitsian o’limidan keyin senat 66
yoshli senator Mark Koksey Nervani (96-98-yillar) imperator etib sayladi. Uning
hukmronligi bilan II asrdan Rim imperiyasida Antoniylar sulolasi hukmronligi
boshlandi. Bu sulolani eng taniqli vakillaridan biri Mark Ul`piy Trayan bo’ldi.
Trayan Ispaniyada tug’ilgan bo’lib, yuqori Germaniya noibi edi. Imperator Nerva
qo’shinda obro’-e’tiborli bo’lgan Trayanni asrandi o’g’il va voris qilib tayinlashga
majbur bo’ldi. Trayan 98-117-yillar Rim imperiyasiga hukmronlik qilgan paytdan
imperiya o’zining iqtisodiy-siyosiy va madaniy taraqqiyotining eng yuqori
cho’qqisiga chiqdi (96-196-yillar).
Trayan davrida Rimning oxirgi istilochilik urushlari olib borildi. U faol tashqi
siyosat olib borib, imperiya hududlarini kengaytirdi. Uning davrida legionlar soni
30 taga yetkazildi. Kuchli Rim qo’shinlari 101-103-yillar va 105-107-yillarda
Dunay bo’ylaridagi kuchli Dakiya podsholigini bo’ysundirdi, Dakiyani podshosi
Detsebal asir olindi. Dakiya Rim provinsiyasiga aylandi. Dakiyaning bosib olinishi
natijasida uning boy oltin va tuz konlari katta o’lja bo’ldi. Dakiya g’alabasiga
bag’ishlab Rimda 123 kun davom etgan tomoshalar ko’rsatildi, Plebsga mo’l-ko’l
sadaqa ulashildi, ajoyib Trayan termalari (hammomlari), yangi suv quvuri hamda
30 m.li Trayan kolonnasi bunyod etildi.
Trayan Parfiyadan Mesopotamiya va Armanistonni tortib olish uchun 113-yil
urush boshladi, keyingi yil Armanistonni bosib olib, uni provinsiyaga aylantirdi.
G’ayratli imperator 115-116-yillarda Parfiya podshosi Vologes IV qo’shinlarini
tor-mor qilib, uning poytaxti Ktesifonni egalladi, butun Mesopotamiyani fors
qo’ltig’igacha bosib oldi. Mahalliy aholini Rim bosqinidan noroziligi va sharqiy
provinsiyalarda vaziyatni notinchligi Trayanni legionlarni Frot qirg’og’idan olib
ketishga majbur qildi. Sharqda yangi bosib olingan yerlarni rimliklar qo’ldan
chiqardilar. Italiyaga qaytishda Kilikiyada Trayan kasal bo’lib 117-yil avgustida
vafot qildi. Taxtga Trayanning jiyani, 41 yoshli asrandi o’g’li Publiy Eliy Adrian
chiqdi (117-138-yillar).
U Trayanga loyiq juda yaxshi ma’lumot olgan, ajoyib boshqaruvchi, tajribali
sarkarda, aqlli va uzoqni ko’ra oladigan siyosatchi sifatida o’z oldiga turgan
muammolarni juda yaxshi tushunar edi. Adrian davlat resurslarini to’la tugaganini
va Sharqda bosqinchilik siyosatini samarasizligini anglab yetib, Parfiya bilan Frot
daryosi bo’yicha chegaralarini tiklash sharti bilan tinchlik shartnomasini tuzdi.
Adrian imperiyaning sharqiy chegaralarida kuchli mudofaa inshootlarini bunyod
qildi. Ana shunday tadbirlar natijasida Parfiya bilan tinchlik 44 yil saqlandi.
Sharqda ishlarni tugallab Adrian Yevropa va Afrikada imperiya chegaralarini
mustahkamlash maqsadida chegara istehkomlarini qurish bo’yicha ulkan ishlar
amalga oshirdi. Ana shunday istehkomlardan biri Adrian vali (istehkomi)
Britaniyada hozirgacha saqlanib qolgan.
Adrian qo’shinni yuqori jangovar holatda saqlab turishga katta e’tibor berdi. U
legionlarni Rim yoki latin fuqaroligi bo’lmagan provinsiya aholisidan to’ldirishga
ruxsat berdi, chunki qo’shinga xizmat qilishga xohish bildirgan fuqarolar soni
keskin qisqardi. Rim harbiy mashinasini varvarlashtirish uchun asos ana shunday
yaratildi.
Adrian davlat boshqaruvi tizimini mustahkamlashga qaratilgan qator tadbirlkarni
amalga oshirdi. U printseps kengashini qayta tashkil qildi, kengash tarkibiga oliy
amaldorlar, muassasa rahbarlari va yirik yuristlar jalb qilindi. Adrian boshqaruvga
suvoriylar toifasini ko’plab vakillarini taklif qildi. U davlat pochtasini joriy qildi,
provinsiyalar boshqaruvini qayta tuzib, noiblar faoliyati ustidan doimiy nazorat
o’rnatdi. Adrian uzoq sayohat qildi va ko’plab inshootlarni bunyod qildi: Venera
va Roma ibodatxonalarini, mashhur Rim panteonini qurdi.
Antoniylar sulolasini taniqli vakillaridan biri tarixga taxtdagi faylasuf sifatida
kirgan Mark Avreliy edi. Mark Avreliy uchun davlat manfaatlari hamma narsadan
yuqori bo’lib, imperiya taqdiri uchun o’z ma’suliyatini to’la anglab yetgan edi. U
senator va suvoriy toifalari bilan inoqlikda ish olib bordi, senat tarkibiga ko’pgina
provinsiya zodagonlarini, ayniqsa kelib chiqishi Sharqdan va Afrikadan bo’lgan
nufuzli kishilarni kiritdi. Mark Avreliy (161-yildan 180-yilgacha) 19 yil
hukmronlik qildi, unga qarshi shu yillar davomida birorta ham fitna uyushtirilmadi.
U 180-yilda 59 yoshida Vindobona (Vena) shahrida vafot qildi. Rimda uning
sharafiga kolonna bunyod etildi. Uning merosxo’ri 18 yoshli o’g’li Kommod (180-
193-yillar) imperator bo’ldi. Antoniylar sulolasining so’ngi vakili Kommod qo’pol,
shafqatsiz va maishatparast hukmdor edi. Otasining o’limidan keyin Kommod
kvad va markomann qabilalari bilan urushni tugatib, 180- yilda Rimga qaytdi.
Davlat boshqaruvini o’zining ochko’z yaqinlariga topshirib, kayf-safoga berildi.
Xotinini qatl etib, buzuqchilk yo’liga kirdi. Katta jismoniy kuchga ega bo’lgan
imperator o’zini rimlik Gerkules deb e’lon qildi, omma oldiga arslon terisiga
yopinib yelkasida kaltak bilan paydo bo’lar edi. Amfiteatr sahnasida gladiator
sifatida chiqdi. Oxir-oqibatda es-hushini yo’qotib kalendarning barcha oylarini o’z
nomiga o’zgartirdi, hatto Rimning nomini o’zgartirib uni “Kommod” shahri deb
atashga buyruq berdi.
Impеriya davri (eramizdan avvalgi I – V asrlar) diplоmatiyasi.
Impеriya
davrida barcha davlat bоshqaruvi impеratоr qo’liga o’tgan. Sеnat o’z ishini davоm
ettiravеrgan, lеkin u rеspublika davridagi kabi davlatning bоshqaruv оrganidan
impеratоr huzuridagi kеngashga aylantirilgan. SHunga muvоfiq tashqi siyosat va
diplоmatiya bоshqaruvi ham o’zgargan. Impеratоrlik davrida barcha tashqi siyosiy
masalalar impеratоr (printsеpsa) iхtiyorida bo’lgan. Diplоmatiya impеriya
amaldоrlarining vazifasiga aylangan. Impеriya davrida elchilar saylanmagan, balki
bоshqa amaldоrlar kabi impеratоr tоmоnidan tayinlangan. Klavdiy (eramizdan
avvalgi 1-asrning o’rtalari) davridan bоshlab elchilik ishlarini impеratоr kоtibi
bоshchiligidagi impеratоrning shaхsiy dеvоni yuritgan. SHu bilan birga bu dеvоn
butun impеriyaning оliy ma’muriy оrgani hisоblangan. CHеt davlat elchilari
bоrasida qоnunchilik rеspublika davrida qanday bo’lgan bo’lsa, impеriya davrida
ham хuddi shunday bo’lgan. Hattо raqib davlat elchisining shaхsiyati ham
muqaddas va daхlsiz hisоblangan. Elchilik huquqining buzilishi хalqarо huquqning
buzilishi dеb bahоlangan.
Адабиётлар:
1.
Античная Греция. / Под ред. Е.С. Голубцовой. М., 1983. Т. I-II.
2.
Античная цивилизация /Под ред. В.Д. Блаватского. М., 1973.
3.
История Древней Греции. /Под ред. В.И. Кузищина. М., 1986.
4.
История дипломатии. М., 1959. Т.I.
5.
Бокщанин А.Г. История международных отношений и дипломатии в
древнем мире. М., 1948.
6.
Хрестоматия по истории Древней Греции. /Под ред. Д.П. Каллистова.
7.
Гафуров Б.Г., Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., 1980.
8.
Яйленко В.П. Греческая колонизация VII-III вв. до н.э. М., 1982.
9.
История Древнего Рима. / Под. Ред. А.Г. Бокщанина и В.И. Кузищина М.,
1971, изд. 2. М., 1981.
10.
Ковалёв С.И. История Рима. Л., 1986.
11.
Трухина Н.Н. Политика и политики «золотого века» Римской республики
( II в. до н.э.) М., 1986.
12.
Всеобщая история государства и права. Часть 1 «Древний мир» вып. 1-2
М., 1944-45.
13.
Бокщанин А.Г. Лекции по истории Древней Греции и Риму. М, 1952.
14.
Всемирная история. ТТ. I-II. М., 1955-56 г.г.
15.
Утченко С.Л. Древний Рим. События, люди, идеи. М., 1969.
16.
R.Rajabov. Qadimgi dunyo tarixi. T.,2009.
3 Mavzu
O’rta asrlarda xalqaro munosabatlar va diplomatiya.
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli
O`quv vaqti: 80 minut
Talaba sоni 60 nafar
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi
Ma’ruza rеjasi
1. Vizantiya va “Varvar” davlatlari.
2. Rim papalari va Buyuk Qarl diplo-
matiyasi.
3.
Arablar
va
qadimgi
Rus
diplomatiyasi.
4. Feodal tarqoqlik davri xalqaro
munosabat lari va diplomatiyasi.
O`quv mashg`ulоtining maqsadi
Vizantiya va “Varvar” davlatlari. Rim papalari va
Buyuk Qarl diplo-matiyasi. Arablar va qadimgi Rus diplomatiyasi
haqida
tushuncha va tasavvur hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar:
Yangi mavzu bilan tanishtirish,
mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib
bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha
tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faоliyatining natijalari:
Talabalar Vizantiya va “Varvar”
davlatlari. Rim papalari va Buyuk Qarl
diplo-matiyasi. Arablar va qadimgi Rus
diplomatiyasi tarixi ma’lumоtlarini
kоnspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:
“Klastеr”, ma’ruza
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli
Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari
Slaydlar, markеr
Qayta alоqa usullari va vоsitalari
Savоl javоb
3– mavzu: O’rta asrlarda хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Rеja:
1.
Vizantiya va “Varvar”davlatlari.
2. Rim papalari va Buyuk Karl diplоmatiyasi.
3. Arablar diplоmatiyasi va Qadimgi Rus diplоmatiyasi.
4. Fеоdal tarqоqlik davri хalqarо munоsabatlari va diplоmatiyasi.
Vizantiya va “Varvar”davlatlari.
Eramizdan avvalgi IV asrning охiridan
bоshlab allaqachоn Rim impеriyasi chеgaralarini yorib o’tgan gеrmaniya
qabilalarining bоsqini bir mahalliy hududdan bоshqasiga хavf sоla bоshladi. Bu
davrga kеlib impеriya ichki bo’linish va krizis hоlatida edi. Ichki krizis
chuqurlashib kеtgan G’arbiy impеriya vilоyatlari zarar ko’ra bоshladi. Lеkin ancha
mustahkam bo’lgan SHarqiy impеriya varvarlarning siquviga o’z kuchlariga
kеskin zo’r bеrish оrqali bardоsh bеrdi.
V asr bоshida vеstgоtlar SHarqiy Rim impеriyasining Bоlqоn vilоyatlarini
хarоb qildilar, Italiyani talab, Rimni yaksоn etdilar. Vеstgоtlar Ispaniya va janubiy-
g’arbiy Galliyada o’zlarining pоdshоhligiga asоs sоldilar. SHimоliy Хitоy
chеgaralaridan bоshlab uzоq yo’lni bоsib o’tgan ko’chmanchi gunnlar IV-V
asrlarda Vоlgadan Rеyngacha bo’lgan ulkan hududlarni qo’lga kiritib, o’zlarining
buyuk hоkimiyatini barpо etdilar. Gunnlar impеriya chеgaralariga juda yaqin kеlib,
uning еrlarini хarоb qildilar va хirоj talab qila bоshladilar.
SHarqiy impеriya kabi G’arbiy impеriya ham nafaqat varvarlar bilan
kurashgan, balki ular bilan murakkab siyosiy alоqalarga kirishishga majbur
bo’lgan. Gunnlar, asоsan, impеriya chеgaralariga yaqin jоylarga yoki uning
hududiga dastlab istilоchi sifatida emas, ittifоqdоsh yoki qaram qabila sifatida
jоylashib оlganlar. Varvarlar, ularning bоshchilari, zоdagоnlari bilan o’rnatilgan
kеlishuv alоqalari tеzda o’z хususiyatini o’zgartirar, kеchagi qaram qabila bugun
qo’zg’оlоnchilarga, ertangi istilоchilarga aylanib bоrmоqda edi. Ular bilan murоsa
qilib, оg’dirib оlish va ulardan qutulish lоzim edi. O’z navbatida, gunnlar
o’zlarining jоylashib оlishlari uchun yangidan-yangi da’vоlar bilan chiqib, оltin,
kumush va еrlarni talab qila bоshladilar. SHu asоsda varvarlar va Rim impеriyasi,
to’g’rirоg’i, ikkala Rim impеriyasi o’rtasida diplоmatik alоqalar vujudga kеldi.
G’arbiy impеriya vilоyatlariga o’rnashib оlgan varvarlar tеzda yangi jamоat
tartiblarini o’rnata bоshladilar. Ularda urug’chilik tizimiga ajralish, sinflarning
paydо bo’lish hоdisasi davоm etib, pоdshоhlik hоkimiyati yuksala bоrdi va davlat
paydо bo’ldi. Barpо etilgan varvar pоdshоhligining chеgaralari aniq emas va
o’rnatilmagan edi. Janjallar faqat qurоl yo’li bilan emas, o’zarо kеlishuvlar оrqali
hal etilar edi. Varvar pоdshоhligining paydо bo’lishi bilan ularda o’zlarining
diplоmatiyasi vujudga kеldi.
Xalqlarning buyuk ko’chishi davrida German qabilalari diplomatiyasi
German qabilalari II—IV asr o’rtalarida o’zlarining ishlab chiqarish kuchlarini
anchagina rivojlantirdilar. Ular yerlarini TSezar va Tatsit zamonidagidan yaxshiroq
ishlay boshladilar. Ularda hayvonlarning nasli (jumladan, otlarning nasli)
yaxshilandi.
Hunarmandchilikni
rivojlantirishda
ancha
olg’a
ketildi,
Germaniyaning ko’p joylarida yer ustidagi yekn uncha katta bo’lmagan
chuqurlikdagi rudalar ishlana boshlandi. CHegara oblastida yashovchi germanlar
rimlik savdogarlar bilan oldi-sotdi qila boshladilar. Varvarlarning aholisi tobora
ko’payib borganligi uchun yer masalasi juda keskin masala bo’lib qoldi. Varvarlar
aholining oshib-toshib ketayotganligini sezmoqda edilar. Ular imperiyaning
serhosil va qisman butunlay ishlov berilmagan yerlarini ishg’ol qilishga intildilar.
Butun bir varvar qabilalarini Rim imperiyasiga qarshi keskin kurash olib borishga
olib kelgan eng muhim va asosiy sabab yer tanqisligi edi.
Bu vaqtga kelib german qabilalarining ichida katta o’zgarishlar sodir bo’ldi.
German jamiyatining tobora ko’proq tabaqalanib borishi - zodagonlarnint ajralib
chiqishi, ularga qaram bo’lgan kishilar sonining ko’payishi va hokazolar bilan bir
qatorda, qabilalarning katta-katta ittifoqlarga birlashuv protsessi ham yuz
bermoqda edi. Quyi Reynda hamda YUtlandiya yarim orolida angl-saks qabilalari
birlashmasi; O’rta Reynda frank qabilalari ittifoqi; YUqori Reynda allemanlar
ittifoqi (bunga kvadlar, markomanlar, qisman svevlar kirardi); Elbada va Elbaning
narigi tomonida langobardlar, vandallar, burgundlarning ittifoqlari tashkil topdi.
Bundan oldingi bobda gotlarning ikkita ittifoqi - vestgotlar ittifoqi va ostgotlar
ittifoqi vujudga kelib, bularning har biri Dunay va Qora dengiz bo’yi rayonida ko’p
qabilali davlat tashkil qilganligi gapirib o’tilgan edi. IV asrniig oxirlaridan boshlab
va ayniqsa V asrda varvarlar yoppasiga imperiya territoriyasiga qarab yo’l olib, uni
asta-sekin istilo qila boshladilar. To’g’ri, bu istilo qilish qariyb butun bir asrga
cho’zildi. Ancha vaqtgacha bu istilochilar rasman imperiyaning «ittifoqchilari» deb
qaraldi. Biroq zamondoshlar bu nomga aldanmadi. o’arbiy Rim imperiyasining
tobora qulab borayotganligi shubhasiz haqiqat edi. CHunki varvarlar imperiyani
istilo etish bilan bir vaqtda imperiya territoriyasiga o’zlarining butun oilalari, uy
anjomlari, sigir-buzoqlari va hokazolari bilan ko’chib kelib; o’rnashayotgan edilar.
SHuning uchun IV asrning oxirini va V asrning hammasini o’z ichiga olgan bu
davrni tarixchilar odatda Xalqlarning buyuk ko’chish davri deb ataydilar.
Gotlar va Qora dengiz bo’ylarida
. Xunnlarning kelishi
.
Bu ko’chish
imperiya territoriyasiga gotlarning bostirib kirishidan boshlandi, deb hisoblanadi.
Ostgotlar va vestgotlarning imperiya bilan totuv yashashlari mumkindek tuyular
edi. O’sha vaqtda Yevropaning janubi-sharqida bu varvarlarning juda keng yer
maydonlari bor edi. Vestgotlarda ham, ostgotlarda ham hech qanday «er
qahatchiligi» yo’q edi. To’g’ri, ostgot zodagonlari goh-goh Bolqon yarim oroliga
hujum qilib turar edilar. Lekin ikkinchi tamondan, gotlar SHarqiy Rim imperiyasi
bilan tinch savdo aloqalari ham olib borar edilar. Gotlar xristianlikni sharqiy
rimliklardan qabul qilgan edilar. Gotlar o’rtasida xristianlikni targ’ib qilgan kishi
yepiskop Ulfila bo’ldi, u injilni va diniy kitoblarni got tiliga tarjima qildi.
Ikki davlatning eng kuchlisi - Ostgotlar davlati bo’lib, u ko’p qabilali ittifoq
edi, bu ittifaq o’zining ostgot qabilasidan tashqari, slavyan va sharqiy sarmat
qabilalaridan bir qanchasini o’z ichiga olgan edi, bu davlatga qirol Germanarix 50
yil boshchilik qildi (u 375 yilda vafot etdi). Osttotlarning o’zlari mahalliy
madaniyat ta’siriga anchagina berilib, mahalliy aholi bilan qisman aralashib keta
boshlagan edi.
Qora dengiz bo’yidagi gotlarga Qora dengiz bo’yidagi grek koloniyalarining
va ayniqsa Bospor podsholigining antik madaniyati anchagina o’z ta’sirini
o’tkazdi.
375 yilda Qora dengiz bo’yiga Osiyodan juda ko’p sonli Xunnlar qabilasi
keldi. Xunnlar (bularning bir qismi turk irqidan, bir qismi mo’g’ul irqidan bo’lsa
kerak) ko’chmanchi xalq bo’lib, bir vaqtlar Xitoy chegaralarida yashar edilar,
keyin ular butun O’rta Osiyoni bosib o’tib, nihoyat, Janubiy Ural bilan Kaspiy
dengizi o’rtasidagi «Kaspiy darvozasi» orqali Don va Dnepr havzasiga kirib
bordilar. Xunnlar ostgotlar ittifoqiga qaqshatg’ich zarba berdilar. Xunnlar
ostgotlarni o’zlariga bo’ysundirib, ular bilan birgalikda vestgotlar ustiga yurish
qildilar. Xunnlar tomonidan tor-mor qilinish va bo’ysundirilishdan qo’rqib,
vestgotlarning boshliqlari SHarqiy Rim imperatori bilan muzokara boshladilar aa
Dunaydan o’tib, federatlar sifatida Bolqon yarim oroliga joylashish uchun undan
ijozat so’radilar. Konstantinopol hukumati bunga rozi bo’ldi, shundan keyin 376
yilda bir million kishiga yaqin vestgotlar (bulardan 200 mingi qurollangan erkaklar
edi) Dunaydan o’tdilar. Ularga joylashish, uchun hozirgi Bolgariyaning Meziya
oblasti ajratib berildi.
Vestgotlar imperiyada.
Vestgotlarning Dunaydan o’tishi yuzaki qaraganda
aytarli bir narsa emasdek edi. Rimliklarning butun-butun qabilalarni federat qilib
qabul qilish hollari ilgari ham bo’lgan edi. Lekin haqiqatda esa vesttotlarning
Bolqon yarim orolida paydo bo’lishi katta oqibatlarga olib keldi. Varvarlarga
nisbatan jabr-zulm va o’zboshimchalik qilgan imperiya amaldorlari bilan chiqisha
olmay, vestgotlar tez orada Rim hukumatiga qarshi qo’zg’olon ko’tarib,
«federatlikdan» endi imperiya hukumatining xavfli dushmanlariga aylandilar.
Bularga mahalliy konlarda-ishlayotgan yerli qullar ham (ularning ham ko’pchiligi
aslida varvarlardan edi) qo’shildilar. Vestgotlar Bolqon yarim orolining janubiga
qarab yo’l oldilar. 378 yili ular Adrionopolga yaqin joyda Rim qo’shinlarini tor-
mor qildilar; bu qo’shinlarga qo’mondonlik qilgan imperator Valent o’ldirildi.
Vestgotlar Konstantinopolga yaqinlashib kelmoqda edilar. YAngi imperator
Feodosiy I (379-395) bir do’q-po’pisa qilib, bir bo’lsa diplomatik muzokaralar
yurgizib vestgotlarni tinchlantirishga muvaffaq bo’ldi, ularga Bolqon yarim
orolining turli joylaridan yangi, serhosil yerlarni ajratib berdi. Keyinchalik, 90-
yillarda sobiq YUgoslaviya territoriyasidagi Illiriya viloyati vestgotlarga berildi.
Feodosiy o’lgandan keyin Rim imperiyasi uning o’g’illari o’rtasida
taqsimlandi. SHarqda-Arkadiy (395-408), o’arbda-Gonoriy (395-423) idora qila
boshladi. Aka-uka imperatorlarning ikkalasi ham bir-biriga dushman edi.
Konstantinopol hukumati vestgotlarni o’arbiy Rim imperiyasiga qarshi
qo’zg’atishga qasddan harakat qildi.
Gonoriyning lashkarboshisi Stilixon (aslida varvar edi) dastlabki vaqtda
vestgotlarning Italiyaga qilgan hujumini to’xtatib turdi. U hatto Britaniyadagi rim
legionlarini (407 yilda) chaqirib keltirdi, legionlarning bu vaqtida Italiyaning
o’zida bo’lishi nihoyat darajada zarur edi. Biroq saroy ahli o’rtasidagi fitna
natijasida Stilixon tez orada vazifasidan tushirildi va o’ldirildi. Vestgotlar qiroli
Alarix endi qattiq qarshilikka uchramay, 409 yilda Italiya territoriyasiga kirib
bordi. Keyingi yilda Alarix Rimni juda katta talonga soldi. SHu narsa xarakterliki,
Alarix Rimni qullar yordami bilan oldi. Rimda va uning atrofida yashagan 40
mingga yaqin qul Alarix tomoniga o’tdi. Bulardan tashqari, Alarixni ko’pchiligi
varvar-germanlardan iborat g’arbiy imperator armiyasining ko’pchilik qismi
qo’llab-quvvatladi. Vestgotlar Rimni 410 yilning 24 avgustida bosib oldilar.
Rimliklarning poytaxti bir necha kungacha talon-taroj qilindi. Rimdagi quldor
zodagonlarning ko’plari o’ldirildi, asir olindi va qul qilib sotildi, rimliklarning bir
qismi qo’rquvga tushib, SHimoliy Afrikaga va Bolhon yarim oroliga qarab
qochdilar. Alarix so’ngra Sitsiliyaga, u yerdan esa SHimoliy Afrikaga yurish
qilmoqchi edi. Buning sababi Italiyada oziq-ovqat yo’qligi edi, Italiyada qishloq
xo’jaligi butunlay tushkunlikka uchragan edi, mahalliy aholining o’z gallasi o’ziga
yetmas edi. Lekin vestgotlarning Afrikaga yurish qilish mo’ljali amalga oshmadi.
Bu yurish uchun flot tayyorlanayotgan o’sha 410 yili Alarix o’ldi.
Vestgotlarning Tuluza qirolligi.
Italiyada bir oz vaqt turgandan keyin,
vestgotlar Gonoriy hukumati bilan kelishib, Janubiy Galliyaga o’tdilar va u yerda
419 yili Rim imperiyasi territoriyasida dastlabki varvarlar qirolligini tuzdilar,
uning poytaxti Tuluza shahri bo’ldi. Tuluza qirolligi Rim imperatoriga nomigagina
qaram hisoblanar edi. Aslida u butunlay mustaqil edi. Galliyaga ko’chib
o’tganlaridan keyin vestgotlar juda ko’p yerlarni boshqatdan taqsimladilar. Ular
mahalliy galliyalik-rimlik quldorlar ixtiyoridagi yerlarning uchdan ikki qismini
uydagi qullar, binolar, qishloq xo’jalik asbob-uskunalari va boshqa narsalari bilan
birgalikda musodara qilib, o’zaro bo’lishib oldilar, katta-katta latifundiyalardagi
eng yaxshi yerlarni, qullarni va asbob-uskunalarni qirol bilan zodagonlar oldi.
Oddiy vestgot jangchi dehdonlar o’zlarining oilaviy chek yerlarini – sortes - ya’ni
aynan olganda qur’aga (chekiga) chiqqan yerlarni oldilar. Bular: haydaladigan
yerlardan, jamoaga qarashli yer-mulklar-o’rmonlar, yaylovlar va boshqalardan
iborat edi. Keyincha V asrning oxiri - VI asrning boshlaridan boshlab Vestgotlar
qirolligi Pireneya tog’larining narigi tomoniga Ispaniyaga ham yoyildi. Uning
poytaxtl Toledo shahriga ko’chirildi.
SHimoliy Afrikada vandallar kirolligi.
Taxminan, Galliyada vestgotlar o’z
davlatini vujudga keltirgan vaqtda, boshqa bir gruppa varvar qabilalari Pireneya
yarim oroliga bostirib kirdi. Bular svevlar bilan vandallar edi. Svevlar yarim
orolning shimoli-g’arbiy qismini bosib oldilar, vandallar janubga kirib borib,
birmuncha vaqtgacha Gvadiana daryosi janubidagi territoriyada yashadilar.
Hozirgi vaqtda ham shu oblast Andaluziya deb ataladi (dastlabki vaqtlarda
Vandalusiya deb atalar edi. Vandallar bu yerdan qirol Geyzerix boshchiligida
SHimolii Afrikaga hujum qildilar. Vandallar SHimoliy Afrika aholisining quyi
tabaqalari orasida Rim xukumatining va katta quldorlarning e’tibori yo’qligidan
foydalanib, bu keng territoriyani bosib oldilar va 439 yilda Rim imperiyasi
territoriyasida ikkinchi varvar qirolligini vujudga keltirdilar, bu davlatning poytaxti
qadimgi Karfagen bo’ldi. Vandallar Rim zodagonlarining juda ko’p yerlarini ham
musodara qildilar. Lekin ularning o’zlarida ham zodagonlar tezlik bilan tarkib
topmoqda edi, bu zodagonlar bosib olingan yerlar, olingan qullar va boshqa xil
o’ljalar hisobiga boyib ketdi. Vandal zodagonlari Italiyaga qilingan bosqinchilik
hujumlari natijasida ayniqsa boyigan edi. 455 yilda vandallar Rimni bosib olib,
vestgotlarning 410 yildagi talon-torojidan battarroq misli ko’rilmagan darajada
taladilar va vayron qildilar. Vandallar Rimning eng nodir qadimgi yodgorliklarini
ayovsiz buzib tashladilar. SHu sababli «vandalizm» degan so’z madaniyat
yodgorliklarini vahshiyona vayron qilish timsoli bo’lib qoldi.
Burgundiya qirolligi.
V asr o’rtalarida 443 yil bilan 457 yil oralig’ida Rona
daryosi havzasida yana bir varvar qirolligi vujudga keldi, bu qirollikning poytaxti
Lion shahri
bo’ldi. Bu Burgundiya qirolligi bo’lib, hajmi jihatidan birmuncha kichikroq
bo’lsa-da, hozirgi Frantsiyaning janubi-sharqini, geografik va strategik jihatdan
juda muhim va serhosil joyni ishg’ol qildi. Bu qirollik vujudga kelishi natijasida
imperiyaning shimoliy Galliya bilan aloqasi uzilib qoldi. SHunday qilib, o’arbiy
Rim imperiyasi o’sha vahtdan boshlab haqiqatda birgina Italiyaning o’z doirasi
bilan cheklanib qoldi. Burgundlar ham mahalliy galliyalik-rimlik zodagonlarning
yerlarini tortib oldilar, lekin bu tortib olish vestgotlar o’tkazgan. musodaraga
qaraganda birmuncha kichikroq hajmda bo’ldi. Burgundlar son jihatidan xiyla oz
bo’lib, IV asrda uzoq vaqtgacha yuqori Reynda rimliklar bilan yonma-yon
yashadilar (ularning o’sha vaqtdagi poytaxti Vorms shahri edi), ular tez vaqt ichida
romanlashib, V asrdayoq latin tilini, rimliklarning urf-odatlarini va ularning mulkiy
munosabatlarini o’zlashtirib oldilar. Biroq, shunga qaramay, Burgundiyaning
asosiy aholisini bu yerda o’zlariga chek yerlar olgan varvar dehqonlar tashkil etar
edi.
Atilla zamonida xunnlarning tashqi siyosati.
Vestgot, Vandal va
Burgundiya qirolliklarining vujudga kelishi bilan o’arbiy Rim imperiyasining
ahvoli nihoyat darajada mushkullashib qoldi. Bu vaqtda imperiyani idora qilib
turgan imperator Valentinian III (425-455) sonda bor, salmoqda yo’q bir odam edi.
Lekin uning ministri (uni tarixchilar ba’zan «so’nggi buyuk rimlik» deb atar edilar)
Aetsiy xiyla romanlashgan varvarlarning birini ikkinchisiga qarshi ishga solib,
imperiyani saqlab qolishga zo’r berib harakat qildi.
V asr o’rtalarida imperiya uchun eng xavfli dushman yuqorida aytib
o’tganimiz xunnlar bo’ldi. V asrning dastlabki uchdan bir qismi ichida xunn
qabilalari g’ayratli va shijoatli qirol Attila (435-453) qo’l ostida birlashdilar.
Attilaning poytaxti Tiosa qirg’og’i-hozirgi Vengriya territoriyasida edi. SHu
joydan Attila uzoq-uzoq joylarga Bolqon yarim oroliga, Kichik Osiyoga,
Armanistonga va hatto Mesopotamiyaga yurishlar qildi. Attila olib borgan urushlar
ochiqdan-ochiq bosqinchilik, talonchilik urushlar edi. Unga Vizantiya (SHarqiy
Rim) imperatori katta xiroj to’lar edi. Dunay yonida yashovchi ko’pgina slavyan
qabilalari Xunnlarga qaram edilar. 50- yillarning boshida Attila g’arbga yurish
qildi va 451 yili Galliyaga bostirib kirib, bu yerda ko’p shaharlarni bosib oldi
hamda Galliyaning eng muhim strategik punkti bo’lgan Orlean shahrigacha yetib
bordi. Uzoq vaqt qamal qilingandan keyin Orlean Xunnlar tomonidan olindi, lekin
Aetsiy Attilaga qarshi varvarlar federatsiyasini tuzishga muvaffaq bo’ldi va
Attilani Orleandan chiqib ketishga majbur qildi. Attila ko’p sonli lashkarlari bilan
birgalikda yanada sharqqa - orqaga burilib (Sans shahri orqali) Trua shahri
tomonga qarab yo’l oldi.
Harbiy xizmat butunlay ular zimmasida edi, rimliklar harbiy xizmat
o’tashdan ozod qilingan edilar; din jihatidan ham ular katolik emas, balki arian
edilar, mahalliy aholi esa katolik dinida edi. SHunday qilib, Teodorix siyosati
zamirida katta ziddiyatlar bor edi. Bu siyosat SHarqiy Rim imperiyasi bilan qayta
qo’shilishi orzusida bo’lgan rimlik quldor zodagonlarni qoniqtirmas edi. SHu bilan
birga Teodorixning italiyaliklarga nisbatan jonkuyarlik bilai munosabatda bo’lishi,
o’zini ilgarigi imperatordarntsng vorisi deb hisoblashi, rimliklarning
bilimdonligiga tan berishi, yerlarni yangidan musodara qilishni xohlamasligi-
bularning hammasi got zodagonlari va oddiy jangchi-ostgotlar orasida unga qarshi
norozilik tug’dirdi. Teodorix o’z mavqeining mustahkam emasligiga qirolligining
oxirgi davrida o’zi ham amin bo’ldi, bu davrda o’zining yuqori mansablardagi
ba’zi rimlik amaldorlarining fitnachilik bilan shug’ullanib, imperator saroyi bilan
maxfiy muzokaralar olib borganligi fosh qilindi. O’sha vaqtdagi Rim papasi ham
davlatga xiyonat qilishda ayblandi, u Konstantinopolga maxsus safar qilgan va u
yerda uni imperator alohida izzat-ikrom bilan kutib olgan edi.
Teodorix vafotidan keyin Ravenna saroyida ikkita gruppa bir-biri bilan qattiq
kurash olib bordi: bular-dan biri - Konstantinopol bilan ittifoq tuzish tarafdori
(«Rim guruhi»), ikkinchisi - mustaqil siyosat yuritish va rimlik quldorlarni yanada
cheklash tarafdori («Got guruhi» yoki «Eski got guruhi») edi. Bu janjallardan
vizantiyaliklar foydalandilar. Imperator YUstinian I zamonida vizantiyaliklar
ostgotlar Italiyasini istilo etdilar va butun Apennin yarim orolini Vizantiyaga
qo’shib oldilar. Lekin Italiyani Vizantiya osonlik bilan bosib olmadi. Gotlar urushi
20 yildan ortiq davom etdi. Ostgotlar o’zlarini juda qattiq himoya qildilar. YAngi
saylangai ostgot qiroli Totila (541-552) Vizantiyaga qarshi kurashga, ostgotlardan
tashqari, ezilgan italiyaliklarning bir qismini ham tortdi. Ostgotlar qo’shiniga,
ijtimoiy chiqishi kim bo’lishiga qaramay, qullar bilan kolonlar qabul qilindi qul va
kolonlar shu bilan erkinlikka chiqdi. Avvaliga Totila muvaffaqiyat qozonib turdi.
U vizantiyaliklardan Italiyaning kattagina qismini qaytarib olishga muvaffaq
bo’ldi. U flot qurdi, Sitsiliyani va O’rta dengizdagi yana boshqa orollarni bosib
oldi. Biroq Vizantiyadan yetib kelgan yangi qo’shinlar ostgotlarni mag’lubiyatga
uchratdi (552). Vizantiyaliklar Arianlik IV va V asrlarda xristian cherkovida juda
kupchilikki tashkil qilgan bir mazhab bo’lib, asosan imperiyaning sharqiy
viloyatlarida, shuningdek, varvarlar orasida - ostgotlar, vestgotlar, vandallar,
burgundlar va boshqalar orasida keng tarqalgan edi. Bu mazhabga asos solgan
kishi aleksandriyalik Ariy degan bir ruhoniy bo’lib, u, Iso xudo - xudo-padar emas,
balki xudo tomonidan yaratilgan, deb targ’ib qilgan.
Italiyani 555 yilda batamom bosib oldi. Ostgotlarning deyarli hammasi qirib
tashlandi. Butun Italiya vayron va xarob bo’ldi. Teodorix zamopida qishloq
xo’jaligi, hunarmandlik va savdo bir oz rivojlangan edi, bu ham vayronlik solgan
urush natijasida yo’qqa chiqdi.
Imperator YUstinian farmonlar chiqarib, Italiyada ilgarigi quldorlik tuzumini
tikladi. Totilaning qullar va kolonlar to’g’risidagi farmon va hukmlari bekor
qilindi.
SHimoliy Italiyaning langobardlar tomonidan istilo qilinishi. Vizantiyaning
Italiyada hukmronlik qilishi uzoqqa bormadi. 568 yilda SHimoliy Italiyaga yangi
varvarlar-langobardlar bostirib kirdilar. Langobardlar oldin Elbaning chap
qirg’og’ida yashagan bo’lib, svev qabilalariga qarindosh edi. Langobardlariing
boshlig’i qirol Alboin edi. YAngi davlatning poytaxti Paviya shahri bo’ldi.
Italiyada langobardlarning nomi shu mahalgacha ham saqlanib qolgan-hozirgi
shimoliy Italiya Lombardiya deb ataladi.
Langobardlar istilosining o’ziga xos bir qancha xususiyatlari bor edi.
Birinchidan, langobardlar shimoliy va qisman o’rta Italiyani batamom ishg’ol
qildilar, mahall.iy quldor zodagonlar bilan hech qanday bitimga kelmadilar. Ular
Apennid yarim oroliga rimliklarning federatlari sifatida emas, balki ularni istilo
qiluvchilar sifatida keldilar. Ikkinchidan, langobardlar Rim quldorlarining juda
ko’p mol-mulkini musodara qildilar. Masalan, biz yuqorida ko’rib o’tganimizdek,
vestgotlar, ostgotlar yoki burgundlar yerning uchdan bir yoki uchdan ikki qismini
musodara qilgan bo’lsalar, langobardlar esa bunga qoniqmay, badavlat
rimliklarning pomestelarini butunlay tortib oldilar. Ko’pdan-ko’p rimlik quldorlar
qulga aylantirildi, bir qismi oila a’zolari bilan boshqa mamlakatlarga sotib
yuborildi. Langobardlar istilosining uchinchi xususiyati ulardagi ijtimoiy
tuzumning o’ziga xos xislatidan kelib chiqdi. Langobardlar Italiyaga kelgan
vaqtlarida ularda urug’chilik aloqalari birmuncha mustahkam edi. Ularda Rim
madaniyatining ta’siri hali juda kuchsiz edi. Ularning Italiyada joylashuvining o’zi
ham hali xiyla darajada urug’chilik tusida edi. Buni «fara» (yoki «fari») degan so’z
ko’rsatib turadi, bu so’z^langobardchasiga «urug’» degan ma’noni bildirib, hozirgi
SHimoliy va Urta Italiyadagi jo’pchilik shahar va qishloqlar nomida saqlanib
kelmoqda. Langobardlar istilosi natijasida xiyla katta va kuchli varvar qirolligi
vujudga keldi; bu qirollikda juda ko’p dehqonlar va ancha erta tashkil topgan ko’p
yerli, kuchli zodagonlar bor edi. VII asrda langobard zodagonlari o’zlarining eng
nufuzli vakillari bo’lgan gertsoglar orqali o’z qirollari bilan qattiq kurash olib
bordilar, qirollar esa yer magnatlariga qarshi shimoliy Italiya shaharlariga
tayanishga harakat qildilar, u vaqtda bu shaharlar iqtisodiy jihatdan hali bir qadar
ahamiyatga ega edi.
Langobard qirolligi bilan bir vaqtda Italiyada VI-VII asrlarda yana bir
siyosiy tashkilot papalik vujudga keldi. Italiyaga langobardlar kelgandan keyin
ham rimlik yepiskoplar-papalar rasman o’zlarini SHarqiy Rim imperatorlarining
oliy hokimiyati qo’l ostida deb hisoblab keldilar. Haqiqatda esa Konstantinopolga
bo’lgan bu qaramlik kundan-kun yo’qola bordi. Papalar asta-sekin O’rta
Italiyaning mustaqil hukmdorlariga aylana boshladilar, Rimning va Rim
oblastinnng ham diniy, ham dunyoviy hokimi bo’lgan birinchi papa Grigoriy I
(590-604) bo’ldi. Langobard qirollari keyincha papa oblastini o’z-hokimiyatlariga
bo’ysundirishga harakat qildilar, lekin bu harakat natija bermadi. Papalar frank
qirollaridan iborat ittifoqchilarga ega edilar. VIII asrning yarmida ular shu frank
qirollarinipg yordami bilai o’zlarining papa cherkovi davlatini uzil-kesil tashkil
etdilar, bu davlat ham, shunday qilib, ilgarigi Rim imperiyasining o’ziga xos bir
qoldig’i edi.
Varvarlar istilolarining natijalari.
SHunday qilib, o’arbiy Yevropa kartasi
eramizning V va VI asrlari ichida butunlay o’zgarib ketdi. o’oyat katta o’arbiy Rim
imperiyasi tamomila yo’qoldi. SHarqiy Rim imperiyasi esa Vizantiya degan nom
bilan yashab keldi, biroq uning sharoitlari va aloqalari boshqacha edi (u asosan
slavyanlar va SHarq Osiyosi bilan aloqa qildi). Yevropada davlat tuzumi ibtidoiy
bo’lgan o’nlab mayda-mayda varvar qirolliklari vujudga keldi. Lekin bu o’zgarish
faqat siyosiy o’zgarishlardangina iborat emas edi.
Xalqlarning Buyuk ko’chishi deb atalgan ko’chishning tarixiy ahamiyati
uning ijtimoiy natijalaridadir. Bu ko’chish xalqlarning shunchaki bir joydan
ikkinchi joyga ko’chishi emas edi. Bu ko’chish dunyodagi eng katta
imperiyalardan byrini istilo qilishdangina, yemirishdangina iborat emas edi, Bu
ko’chish - antik quldorlik tuzumining halok bo’lishi edi. YUqorida ko’rib
o’tganimizdek, varvarlar imperiyani istilo qylish protsessida Rim jamiyatidagi
ezilgan sinflar bilan-qullar va kolonlar bilan birgalashib ish ko’rdilar. SHunday
qilib, kullar bilan kolonlar quldorlik tuzumini yiqitishda bevosita, aktiv ishtirok
etdilar. Ularning ko’pi varvarlar qo’shini safiga kirdi. Qolganlari esa
xo’jayinlarining qo’lidan ko’plab qochib ketdi, bu vaqtda xo’jayinlar qochoqlarni
qaytarnb olib kelishdan ojiz edilar. Oqibat-natijada Rim qullari va kolonlari
dehqonlar ommasiga aylandilar, kelgindi varvar dehqonlarning bu dehqonlardan
farqi shu ediki, kelgindilar bularga qaraganda erkinroq va mustaqilroq edilar.
Darhaqiqat, varvar zodagonlari orasidan chihqan yangi yer egalari yer olish
bilan birga bir nechta qul ham olgan edilar. Lekin, birinchidan, ular oladigan qullar
juda ham oz bo’lar edi, chunki o’sha vaktda quldorlik latifundiyalarida qullarning
soni umuman juda kamayib ketgan edi; ikkinchidan, eski xo’jayinlariing, ya’ni
Rim quldorlarining o’rnini olgan yangi xo’jayinlar qullarni odatda darhol obrok
to’laydigan dehqonlarga aylantirar edilar. Qulliknipg plantatorlar tomonidan
ko’llanilgan formasini (yoki kazarma formasini) german zodagonlari ilgari ham
haddan tashqari murakkab va beso’naqay forma deb hisoblar edilar.
Plantatorlardagi qullik yangi sharoitga (ko’p qullar yaqinda ozod bo’lib kstgan edi,
markazlashgan politsiya apparati yo’q edi, varvar qirolliklarining davlad
hokimiyati kuchsiz edi va hokazo) ayniqsa to’g’ri kelmas edi. Quldorlik
hukmronligini yo’q qilib tashlagan buyuk o’zgarish natijasida eskicha, rimcha
qullik ma’nosidagi qulchilik uzil-kesil yo’qoldi. Eski quldor zodagonlarning yer-
mulklari juda ko’p yangi yer egalari o’rtasida bo’lipib ketdi. Bu yangi yer
egalarining bir qismi yangi, varvar aristokratlar bo’lib, bular keyingi o’rta asr
feodallarinilg eng yaqin o’tmishdoshlari edilar. Yerlarning bir qismi esa varvar
dehqonlar qo’liga o’tdi, bu dehqonlar shaxsiy erkinliklarini hali saqlab qolgan va
o’zlarining jamoa tartiblarini yangi joyga ko’chirib olib kelgan edilar, bu jamoa
tartiblari sinflar paydo bo’lmasdan ilgarigi urug’chilik tuzumi bilan bog’langan
edi.
Xlodvig davri diplomatiyasi.
Xlodvigning podsholik tarixi (481-511)
yepiskop Grigoriy Turskiyning «Franklar tarixi» degan kitobida mufassal bayon
qilingan bo’lib, Turskiy bu-kitobni apcha keyinroq, VI asrning ikkinchi yarmida
yozgan. Franklar hayotida ro’y bergan katta-katta voqealar Xlodvig nomi bilan
bog’langandir. Xlodvig 486 yilda butun shimoliy Galliyani istilo qildi. Rimning bu
oblasti hali varvarlar tomonidan zabt etilmagan bo’lib, Rim imperiyasi qulagandan
keyin SHimoliy Galliyaning amalda qiroli bo’lib qolgan Siagriy degan rimlik bir
mahalliy magnat tomonidan idora qilinar edi, bu oblastning markazi Parij edi.
Siagriy franklarga sal bo’lsa-da, jiddiy bir qarshilik ko’rsata olmadi. Suasson
shahriga yaqin bir joyda qat’iy jang bo’ldi. Rim qo’shini franklar tomonidan tor-
mor etildi. Siagriy vestgotlar qiroli huzuriga qochdi, lekin vestgotlar qiroli uni
Xlodvigga tutib berdi. Xlodvig asirni o’ldirishga buyruq berdi. U Katta va muhim
bir territoriyani - Sena va Luara daryolari havzasini zabt ztib olib, Xlodvig
franklarga juda mo’l-ko’l yer bo’lib berish imkoniga ega bo’ldi. Daryolari juda
ko’p, yeri serhosil, dehqonchilik uchun qulay bukzor va qayinzor o’rmonlarga boy
bo’lgan keng, lekin rimliklar vaqtida huvullab qolgan bu rayonga boshdan-oyoq
franklar ko’chib keldi. Bu rayonga ko’chib kelib joylashgan franklar soni hali
Reynning narigi tomonida yashab kelayotgan franklar ichidan yana ahen-ahyonda
ko’chib kelib turgan kishilar hisobiga ko’payib bordi. Xlodvig o’z podsholiginipg
oxirgi davrida Luaraning janubiga ancha jilib borib, Goronna daryosigacha yetdi.
Vestgotlar Galliyaning janubidagi yerlardan bir oz qisminigina saqlab qoldi, xolos.
Xlodvig, Burgundiyani ham bosib olishga harakat qildi, lekin bu maqsadini amalga
oshirmadi, burgund qiroli saroyiga o’z ta’sirini o’tkazish bilangina cheklanib qo’ya
qoldi.
90-yillar o’rtasida Xlodvig xristianlikni qabul qildi. Dastlab xristianlikni
Xlodvigning o’zi va drujinasi qabul qildi. Keyin oddiy franklar va ularning oila
a’zolari ham qabul qildilar. Varvarlarning xristian dinini qabul qilishining o’zi
muhim bir fakt edi, chunki bu narsa ularning romanlashuvidan dalolat berar edi.
Lekin franklarning xristianlashuvi ikkinchi bir yanada muhimroq ahamiyatga ega
edi. Varvarlarning ko’pchiligi (vestgotlar, ostgotlar, vandallar, burgundlar,
langobardlar) xristianlikni arianlik deb atalgan formada qabul qilgan bir vaqtda
(arianlik-katolik cherkoviga nisbatan bir mazhab edi) franklar arianlikni qoldirib,
xristianlikni to’g’ridan-to’g’ri galliya-rim katolik ruhoniylaridan qabul qildi. Bu
narsa Frank korolligining yanada rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo’ldi.
Galliya va Rimdagi e’tiborli mahalliy ruhoniylar Xlodvigni va boshqa Frank
qirollarini zo’r berib qo’llab-quvvatladilar. Bu narsa franklarning Galliya
janubidagi qolgan yerlarni Bestgotiya va Burgundiyani bo’ysundirishlarini ancha
osonlashtirdi hamda franklarning o’z orasida ham qirol hokimiyati ta’sirining
ortishiga ancha yordam berdi. Xlodvig qolgan barcha sali va ripuar qirollarini
sekin-asta qira borib, yangi juda katta qirollikn-ing yakkayu yagona qiroli bo’lib
oldi, bu qirollik (reynning narigi tomonidagi yerlardai tashqari) Galliyaning
to’rtdan uch qismini o’z ichiga olar edi.
Xlodvigning o’g’il va nevaralari qirollikni tez-tez bo’lib va qayta bo’lib
turishlariga o’zaro urushlar olib borib turishlariga qaramay, qirollikning
chegaralarini kengaytirshshgi davom ettirdilar. 534 yilda ular Burgundiyani zabt
etdilar, 542 yilda Vestgotlarnipg Galliyadagi oxirgi yerlari ham bosib olindi.
Reynning narigi tomonida zsa Alemaniya, Tyuringiya, Bavariya hamda saks
qabilalarining ba’zilari franklar-ga bo’ysundi. VI asrnipg ikkinchi yarmida Frank
korolligi barcha varvar qirolliklari ichida eng katta qirollik edi. Ilgari Teodorix
davrida ostgotlar qo’lida bo’lgan gegemonlik eidi franklar qo’liga o’tdi.
Karl Buyuk diplomatiyasi.
Karl Buyukning shaxsan o’zi 50 dan ortiq
yurishda qatnashdi. U Yevropaning turli joylarida urush qildi. U avvalo
laigobardlar masalasiga juda katta e’tibor berdi. Langobardlar Pipin tomonidan tor-
mor qilingan bo’lishiga qaramay, langobardlar saroyida franklar bilan ittifoqda
bo’lishga qarshi turgap guruh bor edi. 773-774 yillarda Qarl langobardlarga qarshi
yana urush ochdi. U langobardlar poytaxti Paviyani bosib oldi va langobardlar
qiroli Dezideriyni taxtdan tushirdi. Langobardiya shundan keyin o’z mustaqilligini
yo’qotdi, frank qirolligiga qo’shib olinib, graflar tomonidan idora qilina boshladi.
Keyincha Karl Langobardiyaga o’zining o’g’li Pipinni vitse-qirol qilib tayinladi.
VIII asrning 70-yillarida Karl arablar bilan ham urush kildi. U 778 yilda
Pireneya tog’lari orqasiga yurish qilib, Saragosa shahrini bosib olishga harakat
qildi. YUrish muvaffaqiyatsiz chiqdi, Saragosani ololmadi. Qaytishda Ronseval
darasida franklar arergardiga mahalliy aholi basklar hujum qildi. Bu jangda
franklar otryadi deyarli butunlay qirib tashlandi. Halok bo’lganlar qatorida Bretan
markasining grafi Roland ham bor edi. Keyincha bu epizod «Roland haqida
qo’shiq» nomli mashhur dostonga tema bo’ldi, bu doston ancha keyin yozildi (XI
asrning ikkinchi yarmida batamom yozilib bo’ldi). 773 yilda Ispapiyada qilingan
yurish
muvaffaqiyatsizlikka
uchragai
bo’lsada,
franklarning
Pireney
tog’laridanoshib o’tishlarining o’zi diqqatga sazovordir. Keyinchalik, VIII asrning
oxiri va IX asrning xuddi boshida franklar Pireneya tog’lari orqasiga yana
birnechamarta harbiy yurish qildilar; bu yurishlar natijasida Pireneya tog’lari bilan
Ebro daryosi o’rtasidagi oblast bospb olindi. Bu yerda Ispan markasi deb atalgan
alohida bir chegara okrug tuzildi, bu okrugga keyincha Barselona grafligi deb nom
berildi. Notinch Akvitaniya ustidan nazoratni kuchaytirish uchun Qarl u yerga
boshqa bir o’g’li Lyudovikni noib qilib tayinlab, unga Akvitaniya qiroli unvonini
berdi. Lekin Karl Buyuk urushlarning ko’pini sharqda - Markaziy Yevropada olib
bordi. U sakslar bilan bo’lgan urushlarga ayniqsa ko’p kuch sarf qildi. Bu urush
qattiq bo’lib, 30 yildan ortiq (772 yildan 804 yilgacha) davom etdi. Franklarni
hisobga olmaganda, sakslar o’arbiy Germaniyada yashagan qabilalar ichida eng
katta qabila edi. Ular Reyndan Elbagacha cho’zilgap juda katta territoriyada
o’rnashg’an edi. Sakslarning Karl zamonidagi ijtimoiy tuzumida urug’chilik
tuzumi alovdatlari, uning barcha yaxshi va yomon tomonlari hali anchagina
saqlanib qolgan edi. Sakslarning asosiy ommasi urug’chilik aloqalari va qabila
ichidagn aloqalar bilan o’zaro mahkam bog’langan erkin dehqonlar, shu bilan bir
vaqtda jangchilardan iborat edi. Biroq, ular tarqoq holda bo’lib, juda ko’p
qabilalarga va qabilaviy guruhlarga bo’lingan edi, bu qabilalar va qabilaviy
guruhlar uzluksiz ravishda bir-biri bilan urushib turardi. Ularning shllab
chiqaruvchi kuchlari darajasi (dehqonchilikda asosan partov sistemasi ho’llanardi,
mollar yaylovda boqilar edi), shaharlar va savdo mutlaqo yo’q edi, shuningdek,
ularning qurol-aslahalari va urushish usullari (yaxshi qurollanmagap dehqon
piyoda lashkarlari asosiy o’rin tutar edi) franklarning iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy
taraqqiyot darajasidan past edi, franklar bu vaqtda feodallashuv va romanlashuv
sohasida juda olg’a qarab ketgan edilar. Feodallashib borayotgan frank
zodagonlarining sakslarga qarshi olib borgan urushi feodallarga xos urush edi.
Franklar o’z oldilariga sakslar yerini bosib olish va ularning o’zini krepostnoylarga
aylantirishni maqsad qilib qo’ygan edilar. Saksoniyaga qarshi urushning sababi bor
edi. Karl Boltiq dengiziga chiqishga harakat qildi, Boltiq dengizi VIII asrning oxiri
va IX asrning boshlarida katta savdo ahamiyatiga ega edi (skandinavlar, slavyanlar
va arablar savdosi shu Boltiq dengizi orqali olib borilar edi). Frank qiroli Boltiq
savdosidan katta-katta xirojlar olishni mo’ljallar edi.
Karl sakslarni dastlab VIII asrning 70- yillarida bo’ysundirdi. Avval g’arbiy
sakslar - vestfallar (ular Reyn va Vezer daryolari o’rtasida yashar edilar)
bo’ysundirildi. Ularning ketidan ostfallar ham bo’ysundirildi (ular Vezer
daryosining sharkida yashar edilar). 777 yilda Paderbornda bo’lgan s’ezdda saks
qabilalari ko’pchiligining boshliqlari Karlga qasamyod qildi. Karlning buyrug’iga
binoan, sakslariing hammasi majusiylik dinidan xristian diniga o’tishlari kerak edi.
Saksoniyaga ko’pdan-ko’p frank ruhoniylari keldi, hamma yoqda cherkovlar qurila
boshladi, sakslar cherkovga ushur (hosilning o’ndan birini) to’lashga majbur
etilgan edilar. Lekin, shundan keyin tez orada 778 yildan boshlab sakslar bir necha
marta katta qo’zg’olon ko’tardilar. Bu qo’zg’olonlardan kuzatilgan maqsad
franklar zulmidan xalyus bo’lish edi. Karl bu qo’zg’olonlarni juda ham rahmsizlik
bilan bostirdi. Minglab sakslar qatl etildi. Qo’zg’olonchilarning ko’pi qulga
aylantirildi. Dastlab sakslarning qo’zg’olonlarida ularning zodagonlari ham
qatnashdi. Lekin Karl zodagonlarni sekin-asta o’z tomoniga og’dirib olishga
muvaffaq bo’ldi. Qo’zg’olon ko’targan sakslarping asosiy boshliqlaridan biri -
vestfallar gertsogi Vigukind qimmatbaho in’omlarga sotilib, 785 yilda sakslarga
xiyonat qildi va Qarl tomoniga o’tdi.)
Sakslarning IX asr boshlaridagi
so’nggi hafakati deyarli nuqul «oddiy sakslar» harakati tusida bo’lib, asosan
Saksonnyaning shimolida (Nordalbingiyada) o’tdi. Nihoyat, sakslar bo’ysundi va
Frank qirolining fuqarosi sifatida frank graflari tomonidan idora qilinadigan bo’ldi.
Sakslarning itoatsizroq qismi Reyn daryosining chap qirg’og’iga - franklar orasiga
chekindi, frank kolonistlari esa qaytadan Reyn daryosining kirg’og’iga, ya’ni bir
vaqtlarda frank qabilalarining ittifoqi vujudga kelgan yerga o’tib joylashdi. Sakslar
bilan urishish vaqtida Karl SHarqiy Yevropadagi boshka xalklar bilan ham urush
olib borishga majbur buldi. Polab slavyanlari bilan urushdi va bu qabilalardan
ba’zilariga - lyutichlarga va lujichanlarga - xiroj soldi. Dunayning o’rta oqimidagi
kuchli Avariya podsholigi franklarga qaram bo’ldi. Dunayning yuqori oqimidagi
Bavariya kopolligi tamomila bosib olindi, ilg’ari bu qirollik franklarga onda-sonda
xiroj to’lay turar edi. Xarutan-slovenlardan i,borat janubiy slavyan qabilalari
yashaydigan Xorutaniya (Karintiya) shuningdek, Bolqon yarim orolining shimoli-
g’arbidagi xorvat yerlari Bovariya bilan birga Frank davlatiga qushib olingan edi.
Xorutaniya Frank davlati sostavida uzoq turmadi. Istilolar natijasida Karl Buyuk
zamonida Frank davlati juda kengayib ketdi. Uning chegaralari g’arbda Ebro
daryosi, Pireneya tog’laridan Atlantika okeanigacha, sharqda Elba va Dunay
daryolari va Adriatik dengizi qirg’oqlarigacha, shimolda Friz (yoki Nemis) va
Baltika dengizlarigacha, janubda deyarli janubiy Italiyagacha bordi. Sal ilgariroq
vujudga kelgai Papa davlati ham Karl Buyuk davrida haqiqatda unga buisunuvchi
vassal davlat bo’lib qoldi.
Imperiyaning e’lon qilinishi.
Frank qiroli qul ostidagi yerlarning juda
kengayib ketishi, tabiiy, Karl Buyukni va uning maslahatchilarini unvonini (titulni)
o’zgartirish to’g’risida o’ylashga majbur qildi. 809 yilda Karl Rimda bo’lgan
vaqtida papa unga «rimliklar imperatori» tojini kiydirdi, «Rimliklar imperatori»
degan ta’rifning qiziq joyi shundaki bu ta’rif Rim traditsiyasining IX asrda ham
odamlarga juda katta ta’sir o’tkazganligini ko’rsatadi. Karl franklar imperatori deb
emas, balki rimliklar imperatori deb e’lon qilindi, vaholanki, bu vaqtda endi
rimliklar degan xalq yo’q edi. Bir oz vaqtdan keyin SHarqiy Rim - Vizantiya
imperatori ham Karlning «bazilevsa» (gerkcha imperator demakdir) unvonini tan
olishga majbur bo’ldi, u dastlabki vaqtlarda bunga qattiq qarshilik qilib kelgaiedi.
Karlning zamondoshi Bog’dod xalifasi Xorunal ar-Rashid ham Karlni imperator
deb tanidi va bular bir-birlariga elchilar yuborishdi.
Rim papalari diplоmatiyasi.
Rim diplоmatiyasi an’analari varvar
pоdshоhliklari o’rtasida nafaqat Vizantiya оrqali, balki qadimgi impеratоr
dеvоnining juda ko’p an’ana va yo’l-yo’riqlarini o’zida jamlagan papa kuriyalari
оrqali ham kеng yoyilgan edi.
Papa diplоmatiyasining ta’siri o’rta asr siyosiy tariхining barcha jabhalarida
o’zining kuchli ko’rinishini bеrgan.
Papa Lеv I
(“Buyuk” – 440-461 y.y.) o’zining
muvaffaqiyatli diplоmatiyasi bilan Еvrоpada kuchli оbro’ qоzоngan edi. 452 yilda
Italiyaga bоstirib kirgan Attila bilan muzоkarada erishgan muvaffaqiyati uni
mashhur qildi.
G’arbiy Rim impеriyasining qulashi va Italiyada varvarlar hоkimiyatining
o’rnatilishi natijasida papalikning хalqarо ahvоli ancha оg’irlashgan edi. Papalar
Vizantiya impеratоridan najоt so’rab, uni Italiya ishlariga aralashishga da’vat
etishardi. 5 asrning o’rtalaridan bоshlab G’arbda impеratоr hоkimiyatining qulashi
natijasida papalar Kоnstantinоpоl bilan yaqindan alоqa bоg’laganlar. Papalar
Kоnstantinоpоl sarоyida
apоkrisiarlar
dеb atalgan dоimiy diplоmatik vakillarni
saqlab turganlar. Apоkrisiarlarga chеrkоv ishlaridan tashqari Vizantiya sarоyidagi
siyosiy hоlatni kuzatib turish ham tоpshirilgan edi. Apоkrisiarlar ayrim shaхsiy
imtiyozlardan fоydalanib, bеvоsita impеratоr bilan muzоkara оlib bоrish huquqiga
ega bo’lganlar va impеratоr sarоyidagi maхsus binоlarda yashaganlar. Papaning
dоimiy vakillari bo’lgan apоkrisiarlardan alоhida chеrkоv vazifasi va siyosiy
tоpshiriq yuklatilgan papa elchilari - lеgatlarni farqlash lоzim.
YUstinianning Italiyani bоsib оlishi va tеz оrada uning kеtidan
langоbardlarning Appеnin yarimоrоlining katta qismini zabt etishlaridan kеyin
papalar Vizantiya impеratоriga nоmigagina tоbе bo’lib, aslida mustaqil Rim
hukmdоrlariga aylangan edilar. Ularning Vizantiya va langоbardlar bilan
murakkab diplоmatik o’yin оlib bоrishiga to’g’ri kеldi. Vizantiyaning ta’siri asta-
sеkin kuchsizlanib bоrardi. G’arbda esa franklar davlati katta rоl o’ynay bоshladi.
Papalar franklar davlatini langоbardlar kabi Vizantiya impеriyasiga ham qarshi
kurashida o’zlarining tayanchi hisоblardilar.
O’zlarining mоddiy ahvоlini yaхshilash, хristian dunyosining turli
shaharlaridagi еrlarni o’zlashtirish, хristian chеrkоvlari оrasida birinchilikni saqlab
turish va o’z ta’sirini o’tkazish maqsadida papalar qadimgi Rim impеriyasining
pоytaхti еpiskоplarining оbro’sidan mahоrat bilan fоydalanganlar. Bu davr
papalari ichida хalqarо alоqalarda
Grigоriy I
katta rоl o’ynagan. U o’z faоliyatini
Kоnstantinоpоl sarоyidagi apоkrisiar vazifasidan bоshlagan va u еrda yaхshi
diplоmatik ta’lim оlgan. U arian-vеstgоtlarning va langоbardlarning
katоliklashtirishda shaхsan o’zi ishtirоk etgan. Grigоriy papa hоkimiyati оbro’sini
yuqоri ko’targan.
Grigоriy I ning vоrislari Vizantiya impеratоrlaridan asta-sеkin mustaqil
bo’lib, mustaqil davlatga aylandilar. 7-asrdagi arablarning kurashlaridan
kuchsizlangan Vizantiya rim papalariga qarshilik ko’rsatоlmay qоldi. Papalarning
birgina Italiyadagi хavfli dushmani – langоbardlar qоlgan edi. Langоbardlar
pоdshоhlik hоkimiyatining kuchayib bоrishi Rimga dоimiy хavf sоlardi. Papalar
langоbardlardan himоyalanish uchun bоshqa varvarlardan – franklardan yordam
so’radilar.
754 yilgi kеlishuvda langоbard pоdshоhi Rimni o’z hоliga qo’yishga va
papaga Ravеnna, Rimina, Urbina va bоshqa shaharlarni qaytarib bеrishga va’da
qildi. Birоq langоbard pоdshоhining o’z majburiyatini bajarishi uchun yana bitta
harbiy yurish lоzim bo’ldi. SHu munоsabat bilan Papalar оblasti tuzildi.
Salib yurishlariniig sabablari va ularning qatnashchilari.
Salib yurishlarining sabablari qisman XI asrning ikkinchi yarmida YAqin SHarqda
yuz bergan o’zgarishlardan, qisman feodal o’arbiy Yevropaning o’zidagi umumiy
iqtisodiy taraqqiyot va keskin ijtimoiy ziddiyatlardan qidirmoq kerak.
XI asrda SHarkda Yevropa feodallarinnng hujum qilish-uchun juda qulay
bnr vaziyat maydonga kelgan edi. Bir vaqtlar qudratli deb hisoblangan Bag’dod
xalifaligi 1055 yilga kelib-batamom tarqaldi. Boshqa yirik davlat-Komninlar
zamoni-dagi Vizantiya ham og’ir kunlarni boshidan kechirmoqda edi. Bolqon
yarim oroliga bostirib kirgan pecheneglar Vizantiya imperiyaga shimol tomondan
hujum boshlagan edilar. Sitsiliya normanlari g’arbdan Vizantiyaga xavf solmoqda
edilar. Ammo saljuq turklari Vizantiya uchun ayniqsa xavfli edilar, ular Kichik
Osiyoning katta bir qismini bosib olgan va ayni zamonda, Konstantinopolga
qo’shni bo’lgan Nika shahrini o’zlariga poytaxt qilib olgan edilar. 1071 yilda
turklar Mantsinkert shahari yonida vizantiyaliklarni qattiq mag’lubiyatga
uchratdilar. YAngi imperator Aleksey Komnin (1081yildan idora qila boshlagan
edi) garchi turklarning bir necha hamlasini to’xtatgan bo’lsa-da, lekin har holda,
imperiyaning ahvolini mustahkam deya olmasdi. XI asrning 80 va 90-yillarida u
turklarga qarshi yordam berishni so’rab papaga va Germaniya imeratoriga bir
necha bor murojaat etdi. Ilgari yakkayu-yagona bo’lgan xristian cherkovi 1054
yildan e’tiboran ikkita raqib qismga -sharqiy (pravoslav) va g’arbiy (katolik)
cherkovlarga qat’iy ajralib ketgan bo’lsa ham, Aleksey Komnin siyosiy
maqsadlarni ko’zda tutib, papa boshchiligida bu cherkovlarni hatto qaytadan
birlashtirishga ham tayyor edi. SHunday qilib, SHarqning ikkk eng yirik davlati —
Arab xalifaligi bilan Vizantiya imperiyasi — salibchilarga biror-bir jiddiy
to’sqinlik ko’rsatishdan ojiz edilar. Buning ustiga, ulardan biri (Vizantiya hatto
Yevropa feodallarini SHarq mojarolariga aralashishga da’vat etdi. Turklarga
kelsak, XI asrning 80 va 90- yillariga keliboq ularning nomustahkam harbiy-qabila
ittifoqi tarqalib keta boshlagan edi. Feodallashib borayotgan ayrim turk bekliklari
g’arb feodallarining hujumini to’xtata olmadilar.
Ammo salib yurishlarining, jumladan, birinchi salib yuri-shining asosiy
sababi, axir-pirovardi, o’arbiy Yevropaning o’zi-dagi ijtimoiy ziddiyatlarning
o’tkirlashib ketganligi edi. XI asrda mayda ritsarlarning ko’pchiligiga yer
yetishmas edi. Savdo-sotiq va shaharlarning rivojlanishi natijasida ehtiyojlarning
o’sib borishi munosabati bilan feodallarning mahalliy dehqonlarni ekspluatatsiya
qilishdan oladigan daromadlari ular uchun kifoya qilmaydigan bo’lib qoldi. Juda
ko’p ritsarlar yerdan butkul mahrum qilingan edilar, chunki feodallarga qarashli
yer-mulk va daromadlar (feod) odatda katta o’g’ilga berilar edi va kichik aka-
ukalar esa otadan qolgan merosdan biror narsa olishga haqlari yo’q edi. SHarqdagi
yerlarni bosib olish maqsadida u yerlarga yurishlar qilish bunday ritsarlarniig
mushkul ahvoldan chiqishlarining birdan-bir yo’li edi. Yirik feodallar (knyazlar va
baronlar) o’z sinflari ichidagi mojaro va ixtiloflarning oldini olish uchun
ritsarlarning diqqat-e’tiborini boshqa narsalarga jalb etish muhimroq edi.
XI asr oxiri - XII asr boshpda salib yurishidagi g’oyat muhim masala-
dehkonlar masalasi edi. o’arbiy Yevropaning feodal zulmi natijasida asoratga
tushirilgan, ezilgan dehqonlari dastlabki paytlarda SHarqqa bajonu dil yo’l oldilar.
Krepostnoy qaramlikdan xalos bo’lish, qarzlarni tugatish, SHarqdan yer olish
umidi (shuni aytish kerakki, dehqonlarning geografik tasavvuri tamomila xayoliy,
amalga oshmaydigan bir tasavvur zdi) o’n minglab kishilarning tug’ilib o’sgan
shahar va qishloklarini tashlab, uzoq yurtlarga ketishga majbur etdi va ularning
ko’plari bu joylarda och-yalang’och qolib, xor-zorlikda o’lib ketdi. Dunyoviy va
ruhoniy feodallar dehqonlarning SHarqqa qiladigan yurishini vujudga kelgan ogir
ahvoldan qutulishning o’ziga xos bir yo’li deb bilardilar. Bu narsa tovar-pul
munosabatlari rivojlanishi bilan feodal-krepostniklik tuzumi keng tarqalayotgan va
feodal ekspluatatsiyasi kuchayib borayotgan bir sharoitda Yevropada dehqonlar
urushining to’g’ridan-to’g’ri boshlanib ketish xavfidan hukmron sinflarni
qutqargan bo’lardi. Ko’pdan-ko’p monaxlar va boshqa daydi voizxonlar dehqonlar
orasida targ’ibot yurgizib, ularni SHarqqa yurishdek «ezgu ishda» qatnashishga
da’vat etardilar. Biroq dehqonlar masalaning mohiyatiga darhol tushunib yetmagan
bo’lsalar-da, lekin ohibat-natijada, ular gapning nimada ekanligini ochiq-oydin
payqab oldilar. SHarqqa qilingan dastlabki ikki yurishda dexqonlar ko’pchilikni
tashkil qilgan bo’lsalar, uchinchi yurishdan boshlab ular qatnashmay qo’ydilar.
Bundan keyingi salib yurishlarining hammasida faqat feodallarning o’zlari
qatnashdilar. Yevropa qirollari, eng yirik feodallar (graflar va baronlar),
shuningdek, ko’pdan-ko’p ritsarlar YAqin SHarqda, faqatArab SHarqidagina
emas, balki Vizantiyada xam yangi feodal davlatlar barpo etish masalasiii ochiq-
dan-ochiq ko’zlay boshladilar. Quddus va Falastin masalasi, keyinchalik ularning
rejalarida ikkinchi darajali masala bo’lib qolgan edi.
Italiya shaharlari, ayniqsa ulardan ikkitasi - Genuya bilan Venetsiya - salib
yurishlarida juda faol katnashdilar. Bu shaharlarning floti salibchilarni SHarqqa
tashib olib .bordi, salib lashkarlarini oziq-ovqat maxsulotlari bilan ta’minlab turdi.
Bosib olingan xududlarni taqsimlashda bu har ikki shahar qatnashib, birinchi galda
SHarqning portlari va bozorlarini o’zlariga monopoliya qilib olishga harakat
qildilar. Lekin, shunga qaramay, shaxarlar salib yurishlarida harakatga keltiruvchi
asosiy kuch e.mas edi.SHarqqa qilingan salib yurishlarini «muqaddas urushlar»
deb e’lon etgan katolik cherkovi, tabiiy, bu yurishlardan o’z manfaatlari yo’lida
foydalanishga intildi.
Bu vaqtga kelib papalik zo’r qudratga ega bo’ldi. Dunyoviy hokimiyat bilan olib
borilgan to’qnashuvlarda papa impera-torning o’zini bir necha marta.
mag’lubiyatga uchratdi. Salib yurishlari papalikka ko’pgina real foydalar
keltirishni, par-chalanib ketgan feodal Yevropasiga siyosiy jihatdan rahbarlik
qilishi, sharqiy «sxizmatiklar»ni, ya’ni sharqiy pravoslav cherkovining ajralib
ketgan xristianlarini Rimga bo’ysundirish uchun, katolik ruhoniylari katolitsizm
mazhabiga o’tkazishni orzu qilgan SHarq musulmonlari orasidagi missionerlik
faoliyati uchun juda katta ionalar to’plashi mumkin edi. Ana shu vajdan,papaUrban
II 1095 yilning kuzida Janubiy Frantsiyaning Klermon shahrida.ko’p kishilik
cherkov yig’inini to’plab, unda so’zga chiqib «kofirlar»ga qarshi kurashmoq uchun
SHarqqa jo’nab ketishga da’vat etdi. Urbanning asosiy da’vati«Iso payg’ambar
qabrini» xristianlarga qaytarib olib berish va «muqaddao Falastinni xalos qilishdan
iborat edi. Papa salib qatnashchilarining gunohidan kechishni va’da . qildi,
shuningdek, u SHarqda salibchilarni kutayotgan boy o’lja haqida ham ochiqdan-
ochiq aytdi. Yig’inda qisman frantsuz, qisman boshqa mamlakatlardan kelgan
minglab ritsarlar hozir bo’ldilar. Feodallarning ko’pdan-ko’p yig’inlarini o’tkazish
faktining o’zi shu narsani yaqqol ko’rsatadiki, papa bosh ko’tarib chiqmasdan
ancha burun ritsarlar orasida keng propaganda olib borilgan va ularning bir qismiii
Falastinga salib yurishi o’tkazish rejasidan manfaatdor qilishga ulgurilgan.
Papaning bu chiqishi ancha ilgari tayyorgarlik ko’rila boshlagan ishni tashkiliy va
ideologiya jihatdan rasmiylashtirishdan iborat bo’ldi, xolos.
Qadimgi Rus diplоmatiyasi.
IX asrda Dnеprbo’yi va unga tutash еrlarda
Rus nоmini оlgan va butun sharqiy slavyanlarni birlashtirgan qudratli
Qadimgi
Rus davlati
shakllandi. Kiеv knyazlari o’zlarining hоkimiyatlarini barcha
yo’nalishlarda yanada kеngaytirishga harakat qildilar. SHarqiy Еvrоpaning slavyan
qabilalari va bоshqa qabilalar alоhida hurmatga ega edilar. Bоltiq dеngizining
Vоlхоva bilan, Dnеprning Qоra dеngiz bilan va Vоlganing Kaspiy dеngizi bilan
tutash qulay suv yo’lidagi gеоgrafik jоylashuvi Qadimgi Rusning janubda
Vizantiya va bоlgar davlatlari bilan, SHarqda Hazar hоqоnligi bilan, shimоlda
Skandinaviya bilan alоqalarini ta’minlar edi. Rusning so’nggi Kiеv knyazlari bilan
ilgaridan sulоlaviy alоqalari mavjud edi. U еrdan knyazlar yollanma harbiy
kuchlarni to’plaganlar, u еrdan varyaglarning sayohatchilari uzluksiz оqib
kеlishgan. Hazar оrqali O’rta Оsiyoga savdо yo’li o’tgan bo’lib, ruslar u еrga
qullarni va mo’ynalarni tashiganlar. Ayni vaqtda esa Hazar hоqоnlari Qadimgi Rus
knyazlari bilan Dnеprbo’yi хalqlaridan sоliq оlishda talashishgan. Vizantiya bilan
qo’shnichilik SHarqiy slavyan tariхiga katta ta’sir ko’rsatgan.
Vizantiya Qadimgi Rus uchun knyazlarning tеri, qul o’tkazib sоtadigan va
оltin ip bilan to’qilgan gazlama, zеb-ziynatlar оlib qaytadigan bоzоr vazifasini
o’tagan. TSargradda “butparast Rus” Vizantiyaning ajоyib madaniyatidan
bahramand bo’lgan. TSargradning bоyliklari va ziynatlari istilоchilar uchun dоimiy
хo’rak bo’lib хizmat qilgan. Rusning Vizantiyaning Qоradеngizdagi еrlariga va
Kоnstantinоpоlga qilgan bir nеcha vayrоnakоr yurishlari IX asrdan tо XI asrgacha
davоm etgan.
Vizantiya, birinchidan, impеriya atrоfidagi хavfni bartaraf etish uchun;
ikkinchidan, o’z manfaatlari yo’lida Qadimgi Rusdan fоydalanish maqsadini
ko’zlagan, uni o’zining siyosiy ta’siriga tоrtishga harakat qilgan.
Cho’qintirish Vizantiya impеratоrlari va siyosatchilari nazarida Rusning
impеriyaga qaramligi bеlgisi sifatida e’tirоf etilardi. Lеkin Vizantiyaning Rus
bоrasidagi bu siyosati muvaffaqiyat bilan yakunlanmadi. Kiеv knyazlari o’z
harakatlarida hamisha mustaqil bo’lib qоlavеrdilar.
Cho’qintirish marоsimidan kеyin Rusning хalqarо alоqalari sеzilarli
darajada kеngaydi va mustahkamlandi. Qadimgi Rus davlati nafaqat Vizantiya,
balki Еvrоpaning katоlik mazhabidagi davlatlari bilan o’zlarining tеng huquqli
shеrigi sifatidagi alоqalarini o’rnatdi. Rusning tashqi siyosiy munоsabatlari qo’shni
mamlakatlar – Vеngriya, Chехiya, Bоlgariya, Skandinaviya bilan chеgaralanib
qоlmay, Gеrmaniya, Frantsiya va bоshqa mamlakatlarni ham qamrab оlgan edi.
Fеоdal tarqоqlik davri хalqarо munоsabatlari va diplоmatiyasi.
Bоsqinlar asоsida shakllangan varvar hоkimiyatlari оmоnat hоdisa bo’lib chiqdi.
Natural хo’jalikning ustunligi, alоhida хo’jaliklar o’rtasidagi iqtisоdiy alоqalarning
sustligi, katta siyosiy uyushmalardagi iqtisоdiy asоsning yo’qligi–bularning
barchasi G’arb va SHarqdagi yirik davlat birlashmalarining bo’linib kеtishiga
sabab bo’ldi. Bu qismatdan Qadimgi Rus impеriyasi va Buyuk Karl impеriyasi
ham qоchib qutulоlmadi.
Buyuk Karl impеriyasi qisqa muddat faоliyat ko’rsatdi. Inqirоzning
yaqinlashuvi Karl hayotining so’nggi yillaridayoq sеzilgan edi. Impеriyaning
bo’linishi uning
o’g’li Lyudоvik
(814-840 y.y.) pоdshоhligi davrida tеz- lashib
kеtdi. Lyudоvik qo’lida оliy hоkimiyatni saqlab turgan hоlda impеriyani o’z
o’g’illari o’rtasida taqsimlab bеrdi. O’g’illari оtasiga qarshi chiqa bоshladilar.
Lyudоvik vafоtidan kеyin (840 y.) o’g’illari o’rtasida o’zarо kurash bоshlandi.
YAltirоqbоsh Karl
va
Lyudоvik Nеmеtskiy
Strasburgda impеratоrlik tоji nasib
etgan va o’zining impеratоrlik huquqini amalda bajarishga kirishgan katta akalari
Lоtarga qarshi shartnоma tuzdilar. Strasburg qasamyodi – bu lоtin va grеk tilida
emas, nеmis va frantsuz tillarida tuzilgan birinchi diplоmatik hujjat edi.
Mag’lubiyatga uchragan Lоtar ukalariga yon bеrishga majbur bo’ldi va 843 yilda
Vеrdеnada uch aka-uka o’rtasida impеriyani bo’lishish to’g’risida mashhur
shartnоma tuzildi. Impеriya mavjudligi rasman tan оlindi yoki aniqrоg’i, Lоtarga
bеrilgan ipmеratоrlik unvоni saqlab qоlindi. Lеkin impеriyaning еrlari uch qismga
bo’lindi. Impеriyaning kеyinchalik Frantsiya dеb atala bоshlangan g’arbiy qismi –
“g’arbiy franklar pоdshоhligi”ni Karl; impеriyaning kеyinchalik Gеrmaniya dеb
atala bоshlangan sharqiy qismi – “sharqiy franklar pоdshоhligini” Lyudоvik qo’lga
kiritdi. Lоtarga esa Karl va Lyudоvik mulki o’rtasida jоylashgan еrlar–Rеyn
daryosining quyilish jоyidan, Rоna daryosining quyilish jоyigacha bo’lgan ulkan
hudud va Italiya tеgdi. Impеriyani taqsimlash juda assоsiz ravishda оlib bоrildi.
Bu, ayniqsa, o’ziga bоy, hоsildоr, ahоlisi ko’p, turli iqtisоdiy va siyosiy alоqalarga
ega mamlakatlarni оlgan Lоtarga alоqadоr edi.
Buyuk Karl impеriyasi butunlay bir nеcha mustaqil davlatlar – Frantsiya,
Gеrmaniya, Italiya va Burgundiyaga bo’linib kеtdi. Ular faqat nоmigagina davlat
hisоblanardi.
IX-XI asrlarda G’arbiy Еvrоpaning barcha hududlarida siyosiy tarqоqlik
hukm surdi. Bu davrda o’rnatilgan fеоdal iеrarхiyasi mavjud hоlatni
mustahkamladi va rasmiylashtirdi. Охir-оqibatda alоhida fеоdal mulklar o’rtasida
alоqa o’rnatishda kuch hal qiluvchi jihat bo’lib qоldi va ko’pincha katta еr egalari
kuchli mustamlakachilar qarshisida titrab turadigan bo’ldi. Aslida bunday sharоitda
davlat va хususiy mulk o’rtasida, оmma huquqi va shaхsiy huquq o’rtasida, ichki
munоsabatlar va хalqarо munоsabatlar o’rtasida chеgara yo’qоlib bоrmоqda edi.
O’rta asr diplоmatiyasining хususiyati fеоdal jamiyatining iqtisоdiy va ijtimоiy
munоsabatlari tabiati bilan bеlgilanadi.
Sud va bоshqaruv, sоliq sоlish va tanga zarb etish huquqiga, harbiy kuchga
ega bo’lgan har bir kuchli sеnоr o’zini хоhlasa kim bilandir jang qila оladigan,
хоhlasa sulh va ittifоq shartnоmasi tuza оladigan mustaqil hukmdоr sanar edi.
Хalqarо munоsabatlar haqidagi tushuncha yana shu bilan chigallashardiki, fеоdal
tarqоqlik va Еvrоpaning bo’linib kеtgan mayda bo’laklari tufayli yirik davlatlar
o’rtasidagi chеgaralar yo’q bo’ldi. Sеnоriya tushunchasi davlat tushunchasi o’rnini
egalladi. Yirik еr egasi hukmdоr, hоkimiyat оtamеrоs mulk hisоblanardi.
Адабиётлар:
1.
Медведев И.П. Очерки византийской дипломатики. Л., 1988.
2.
Курбатов Г.Л. История Византии (историография). М., 1975.
3.
Буданова В.П. Готы в эпоху великого переселения народов. М., 1990.
4.
Корсунский А.Р., Гюнтер Р. Упадок и гибель Западной Римской империи и
возникновение Германских королевств (до сер. VI в.) М., 1984.
5.
Курбатов Г.Л. История Византии. (От античности к феодализму) М., 1984.
6.
Литаврин Г.Г. Византийское общество и государство в X-XI вв. М., 1977.
7.
Левченко М.В. История Византии. М., 1940.
8.
Сказкин С.Д. История международных отношений и дипломатии в средние
века. М., 1948.
9.
История дипломатии М., 1959 Т. I.
10.
История средних веков. М., 1990 Т.I.
11.
R.Rajabov. Qadimgi dunyo tarixi. T.,2009.
4 Mavzu
O’rta asrlarning so’nggi davri yangi davrda xalqaro munosabatlar
va diplomatiya.
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli
O`quv vaqti: 80 minut
Talaba sоni 60 nafar
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi
Ma’ruza rеjasi
1. XVI-XVII asrning 1-yarmida xalqaro
munosabatlar va diplomatiya.
2.XVII-XVIII
asrning
2-yarmida
xalqaro munosabat lar va diplomatiya.
3. XIX asrning 20-60-yillaridagi xalqaro
munosabatlar va diplomatiya.
O`quv mashg`ulоtining maqsadi
XVI-XVII asrning 1-yarmida xalqaro
munosabatlar va diplomatiya, XVII-XVIII asrning 2-yarmida xalqaro munosabat
lar va diplomatiya. XIX asrning 20-60-yillaridagi xalqaro munosabatlar va
diplomatiya.
haqida tushuncha va tasavvur hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar:
Yangi mavzu bilan tanishtirish,
mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib
bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha
tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faоliyatining natijalari:
Talabalar XVI-XVII asrning 1-yarmida
xalqaro munosabatlar va diplomatiya.
XVII-XVIII asrning 2-yarmida xalqaro
munosabat lar va diplomatiya. XIX
asrning 20-60-yillaridagi xalqaro
munosabatlar va diplomatiya.tarixi
ma’lumоtlarini kоnspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:
“Klastеr”, ma’ruza
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli
Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari
Slaydlar, markеr
Qayta alоqa usullari va vоsitalari
Savоl javоb
4–mavzu: O’rta asrlarning so’nggi davri yangi davrda хalqarо munоsabatlar
va diplоmatiya.
Rеja:
1. XVI-XVII asrning 1- yarmida хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
2. XVII-XVIII asrning 2- yarmida хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
3.XIX asrning 20-60-yillaridagi хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
XVI-XVII asrning 1-yarmida хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
XV
asr охiridan bоshlab Еvrоpa хalqarо munоsabatlarning yangi bоsqichiga o’tdi. Bu
davrga kеlib bir qatоr mamlakatlarda hududiy birlashish yakunlandi va
davlatlarning butunlay shakllanishi uchun shart-sharоitlar vujudga kеldi. Tashqi
gеоgrafik kashfiyotlar YAngi dunyo va SHarqni Еvrоpaga yaqinlashtirdi. Janubi-
sharqiy Оsiyoning dеngiz yo’lida jоylashgan Ispaniya va Pоrtugaliya оkеan оrti
davlatlari birinchi mustamlaka davlatlari sifatida nоm qоzоndi.
XVI asrning ikkinchi yarmida Еvrоpa siyosiy maydоniga Buyuk Rus davlati
chiqdi. SHu davrdan bоshlab o’zining siyosiy birlashishini tugatib, Rus оzmi-
ko’pmi markazlashgan, kеyinchalik absоlyut davlatga aylandi. SHunday qilib, bu
davrda Rоssiya kabi Angliya, Frantsiya, Ispaniya, Skandinaviya mamlakatlari
markazlashgan davlatga aylangan, Gеrmaniya va Italiya siyosiy tarqоq hоlda
qоlgan edi. Еvrоpa o’zining bunday siyosiy hоlatini XIX asrning ikkinchi
yarmigacha saqlab qоldi. YAgоna davlatlarning shakllanishi bilan siyosat shakllari
ham o’zgarib bоrdi. Siyosatda tashqi mе’yor sifatida “umummanfaati” darajasiga
ko’tarilgan
“davlat
manfaati”
faоliyat
ko’rsata
bоshladi.
Absоlyut
mоnarхiyalarning vujudga kеlishi bilan katta davlatlar (Angliya, Frantsiya,
Ispaniya, Pоrtugaliya, Daniya, SHvеtsiya) o’rtasidagi ziddiyatlar birinchi o’ringa
chiqdi. Unga o’rta va kichik mamlakatlar ham kеlib qo’shildi.
XVI asr yangi davlatlarning tashqi siyosatiga хizmat qiladigan mahalliy va
markaziy uyushmalarning, diplоmatik хizmatlarning ma’lum bir shaklga kirgan
davri bo’ldi. Qirоllik sarоyi siyosatning vujudga kеlish markazi edi. Absоlyut
mоnarхiya davrida nafaqat qirоl va uning sulоlasi manfaati ahamiyati, balki qirоlga
ta’sir o’tkaza оladigan kishilar, ma’shuqalar va uddaburоn makkоrlarning ham
ahamiyati bоr edi. Bunday hоlatlar davlat hоkimiyati shaklidagi absоlyutizmning
o’ziga хоs ko’rinishi edi.
XVII asrda Gеrmaniyaning ancha kattarоq knyazliklari chеt mamlakatlarga
o’zlarining dоimiy vakillarini jo’nata bоshladilar.
Gumanistlar ta’siri оstida har bir diplоmat uchun оzmi ko’pmi majburiy
bo’lgan diplоmatik maktub va diplоmatik хabarlarning uslubi paydо bo’ldi. XV va
XVI asrlarda Italyan hukmdоrlari gumanistlardan tashqi ishlarda o’zlarining
kоtiblari sifatida fоydalanganlar va bu diplоmatiyaga nutqning nafis usuli bilan
хatning kirib kеlishida yordam bеrgan. YAngi diplоmatik gapga chеchanlikning
birinchi namоyandasi Flоrеntiy kantslеri, mashhur gumanist
Kоlyuchchо Salutati
edi. Uning хatlari XVI asr diplоmatlari uchun o’ziga хоs namuna maktabi bo’lib
хizmat qildi. Vеnеtsiya elchilarining хabarlari ham o’z davrida katta ahamiyat kasb
etgan. Ularning tоr dоira kishilari uchun mo’ljallangan chеt eldagi hisоbоtlari kеng
оmmaga yoyilib, bu hisоbоtlar to’plami XVI asrdanоq ma’lum va mashhur
bo’lgan.
Elchilikning оdat tusiga kirgan tartiblarida asta-sеkin ma’lum bir an’analar
shakllana bоrgan. XVI asrga kеlib elchilar bilan оddiy vakil va jоsuslar o’rtasida
jiddiy farqlar ko’rina bоshlagan. Elchilarni tayinlash huquqiga barcha hukmdоrlar
ham ega bo’lavеrmagan. Muqaddas Rim impеratоri Karl V sarоyida faqat papa
elchisi, frantsuz elchisi, o’z akasi Fеrdinand elchisi va Vеnеtsiya elchisi bo’lgan.
Impеratоrga qaram bo’lgan hukmdоrlar faqat оddiy vakillarni saqlash huquqiga
ega bo’lganlar.
Davlatlar o’rtasidagi diplоmatik alоqalar hamma vaqt ham еtarli darajada
bo’lmagan. SHu sababli ham dоimiy diplоmatik vakоlatхоnalar bilan bir qatоrda
maхsus elchiхоnalar ham faоliyat ko’rsatgan. Bunday favqulоdda elchiхоnalar
maхsus vоqеalarda: davlatlar o’rtasida bеvоsita muzоkaralar оlib bоrishda, yangi
hukmdоrning taхtga o’tirish marоsimlarini o’tkazishda shay bo’lib turganlar.
Maхsus elchilar bir qatоr qiyinchiliklarni ham kеltirib chiqarganlar. Favqulоdda
elchilar o’z impеratоrlaridan bоshqa elchilardan farqli ravishda alоhida
imtiyozlarni va birinchi o’rinni talab qilganlar. SHuning uchun ham ayrim katta
davlat hukmdоrlari o’zlarining shaхsiyatiga zarar qilmaslik uchun оddiy elchilarni
favqulоdda elchilar dеb e’lоn qilganlar. Bu an’ana XVII asrga kеlib kеng yoyilgan.
Impеratоr Karl V davrida kirish va qabul paytida elchilarga ko’rsatiladigan
hurmat-ehtirоmning qat’iy хaraktеrdagi shakli o’rnatilgan. Rasmiy tantana
tartibida elchilari Ispaniyaga еtib kеlgan harbir davlatning ahamiyati inоbatga
оlingan
. XVI asrda Frantsiyada sеkin-sеkin elchilarni qabul qilish ishlari bilan
shug’ullanadigan maхsus mansab shakllandi.
XVI-XVII asrlarda papa sarоyida elchilarni qabul qilish bоrasida quyidagi
tartib shakllangan edi: tantanali qabul marоsimi papa tоmоnidan uyushtirilgan.
Elchi papani bоsh yalang, tik turgan hоlda tinglashi lоzim bo’lgan. Yirik davlatlar
va Vеnеtsiya rеspublikasining elchilari Katta qirоl zalida, kichik davlat elchilari
gеrtsоglar zalida qabul qilingan. Ayrim elchilarni papa o’z хоnasida qabul qilgan.
Kipr qirоli unvоnini оlgan gеrtsоg Savоyskiy papadan o’z elchilarini Katta zalda
qabul etishini so’ragan. Bu iltimоs rad etilgach, u ancha vaqtgacha papa huzuriga
o’z vakillarini jo’natmay qo’ygan.
Buyuk geografik kashfiyotlar davrida Evropa davlatlari diplomatiyasi.
XV asr davomida portugaliyaliklar mavrlar bi-lan bo’lgan urush jarayopida va
ular bilan olib borgan savdo-sotiq natijasida Afrikaning shimoli-g`arbiy
qirg`oqlariga ki-rib bordilar. 1415 yilda Seutaning istilo qilinishi portuga-
liyaliklarga Afrikaning g`arbiy qirg`oq sohili bo’ylab janubga tomon siljib borish
uchun muhim baza yaratib berdi.
XV 2-soragidan boShab G`arbiy Afrikada
qirg`oq bo`yi hududlariga portugallar va ispanlarning kirib keliShi boShlandi.
1434-1482 yillar oralig`ida portugallar va isponlar
Baxodor
orolidagi Kongo
daryosigacha bo`lgan barcha hududlarga o`rnaShib oliShdi.
Zangori Missa
orollari portugallar tomonidan 1450-62 yillarda qul
savdosining 1-markaziga aylantirildi. Ayniqsa 1475 yil G`arbiy Afrika
qirg`oqlariga suqulib kirib keliSh kuchaydi.Bunga sabab Lissabonlik savdogar
Fernando Gomesning
Ankobra
va
Vol`ta
daryolari oralig`idan oltinga boy
bo`lgan hududni topib olganligi bo`ldi. Bu hududda yaShovchi
fanti
qabilasi
Afrika xalqlari ichida portugallarning 1-qurboni bo`ldi.
Portugallar Oltin Qirg`oqda 1482 yilda San Xorxeda
Mina (Ellina)
toSh
fortini bunyod qiliShdi. Dastlabki vaqtlarda qul savdosi uncha muxum bo`lmagan,
sababi Evropada bunga extiyoSh yo`q edi.
16-asrning oxirlariga qadar Portugaliya G`arbiy Afrikadamavjud bo`lgan
yagona davlat edi. Portugallar Senegal va g`ambiya daryolari orqali qit`aning
ichiga kirib boriShdi, ular 1534 yilda Mali, 1565 yilda esa Tombukgu hududlariga
etib keliShdi. Portugallarning asosiy e`tibori quyi Gvineyaga qaratilgan edi. Ular
bu xududni 4 qismga bo`liShdi va ularniana Shu yerda mavjud bo`lgan
maxsulotlarning nomi bilan aytiShdi:
Ziravorlar qirg`og`i, Fil suyagi qirg`og`i,
Oltin qirg`oq, Tutqunlar qirg`og`i
. Portugaliyalik savdogarlar asosan Oltin
qirg`oq va Fil suyagi qirg`og`ida faolroq xarakat qiliShar edi. Ular Elminadan
taShqari
Aksim, SHame
kabi fortlarni barpo qiliShdi.
Janubiy Nigeriya qirg`oqlari portugaliyaliklarni nixoyatda qiziqtirib qo`ydi.
Kuchli yoruba davlatlari portugaliyaliklarini ichkariga kirib boriShga to`sqinlik
qiliShgan. Benin davlati portugal maxsulotlari evaziga oz miqdorda ziravor
beriShgan. Bu portugallarni 1486 yilda Gvato portida savdo punkti quriShga
undadi, lekin bu port 1506 ylda taShlab ketildi, chunki u ko`p foyda bermas edi.
Bundan taShqari portugal maxsulotlari beninliklarin qiziqtirmas edi.
Fernando Po
va San Tome
orollariga o`rnaShgan portugallar orollarda plantatsiya xo`jaligini
yo`lga qo`yiShdi. Benin Niger va J.Nigeriya bilan bo`lgan uruShlarda asir
tuShganlarin portugallarga sotgan. Ular esa qullarni ShakarqamiSh
plantatsiyalarida iShlatiShgan va Oltin qirg`oqda sotiShgan. Portugallarning asosiy
foyda oliSh Braziliyani kolonizattsiya qiliniShidan boShlandi.
Bu davrda Ispaniya, Angliya, Frantsiya tomonidan egallangan Amerika
yerlarida plantatsiya xo`jaligi rivojlangan edi. Qullarga talab kuchli edi. Bu
Yevrorpa istilochilari o`rtasida qul savdosini kuchaytirdi. Faqatgina
portugallarning o`zi 1530-1600 yillarda 900 ming Afrikalikni Amerikaga olib
keldi.
1610 yilda portugaliya monapoliyasi tugatildi. Bunga gollandlarning Vest-
Indiya kompaniyasining g`arbiy Afrikadagi fortlarni istilo qiliSh sabab bo`ldi. 17-
asr 1-yarmida gollandlar Afrikalilarni ispan koloniyalariga jo`natiSh bo`yicha
birinchilikni oliShdi. G`arbiy va Markaziy Afrikdagi Gollandiya, Angiliya,
Fransiya, Ispaniya,Daniya, Brendenburg o`rtasida qus savdosidagi monopoliyani
qo`lga kiritiSh uchun kuraSh qizib ketdi.
Angliya va Frantsiya yirik savdo kompaniyalarini tuziShda va ularga ko`p
huquqlar berib qul savdosidagi monopoliyaga aylantirdilar. 1664 yil taShkil etilgan
fransuzlarning va Angliyaning 1672 yil «Qirollikning Afrika kompaniyasi»
Shunday edi. Fransuzlarning tanch nuqtasi Senegal xavzasi edi. Frantsuzlarning 1-
postlari
1630 yil Senegalda
qurildi. So`ngra
Sen-Luida
, gollandlardan tartib
olingan
Arguln va Gorida
ham postlar qurildi. Gori tezda fransuzlarning G`abiy
Afrikadagi asosiy bazasiga aylandi. IShchi kuchiga bo`lgan extiyoj qul savdosini
o`siShShiga olib keldi. 17-asrda Amerikaga
2 mln.7500 ming
qul kelirilgan. Bu
Afrika xalqlari uchun fojiyaga aylandi. ZamindoShlarning guvoxlik beriShicha har
6-ta Afrikalik yo`lda xalok bo`lgan.Qul savdosi natijasida G`arbiy Afrikada iShlab
chiqariSh va mudofaa soxasi iqirozga uchradi va urf-odatlarni salbiy tomonga
o`zgariShiga ma`naviy ta`sir ko`rsatdi.Portugaliyada dengiz sayohatlariga
hukumatning o’zi homiy-lik qilardi. Infant (SHahzoda) Genrix-Dengiz sayyohati
(1460 yilda vafot etgan) G`arbiy Afrika qirg`oq bo’ylarini tekshirish uchun katta
flot qurdi. 1445 yilda shahzoda Genrix hali hayot ekanligida portugaliyaliklar
YAshil Burunni ochdilar. 1471 yilda ular Gvineyaga borib yetdilar va u yerda
Oltin qirg`oq deb atalgan joyda kuchli harbiy faktoriya urdilar. Portugaliyaliklar
janub tomonga siljishni davom ettirib, 1486 yilda Afrikaning janubidagi
Bartolomeo Dias (1459-1500) tomonidan kashf etilgan YAxshi Umid buruniga
borib yetdilar. SHundan keyin qidirilayotgan Hindistonni topish ham qiyin
bo’lmay qoldi. Vasko da Gama (1469-1524) boshchiligida to’rtta kemadan iborat
kichik bir flotiliya 1497 yil yozida Lissabondan chiqib, 1498 yil bahorida
Hindistonning g`arbiy qirg`oqlariga borib yetdi va Kalikuta shahriga tushdi. 1499
yilning avgustida sayyohlar kemalarga oltin va hind ziravorlarini ortib qaytib
keldilar. Ikki yil davom etgan mashaqqatli dengiz sayohati vaqtida komapdaning
168 a’zosidan faqat 55 kishi tirik qoldi.
Vasko da Gamaning kashfiyoti Portugaliyada g`oyat katta ta’-sir qoldirdi.
Bu kashfiyot munosabati bilan Portugaliya qiroli Monoelga (1495-1521)
«Baxtiyor» laqabi berildi va «Hin-diston hokimi» degan unvon oldi.
Keyinchalik Portugaliyaning eng atoqli shoirlaridan Luis Kamoens Vasko da
Gamaning sayohatiga atab «Luziana» degan katta bir doston yozadi (1572).
Klassik dostonlar «Iliada», «Odisseya» va “Eneida”ga taqlid qilib, Kamoens o’z
dostonini bunday deb boshlaydi: «Men Portugaliya qirg`oqlaridan chiqib,
noma’lum dengizlar orqali yerning narigi tomoniga ketgan mashhur qahramonlar
haqida ...mislsiz botirlik ko’rsatgan, dong`i ko’klarga yetuvchi yangi imperiyaga
negiz solgan yengilmas jangchilar haqida kuylamoqchiman».
Hindistonning g`arbiy va qisman sharqiy qirg`oq bo’ylarini, shuningdek,
Malakkani portugaliyalik boshqa admirallar -Almeyda (Portugaliya qirolining
Hindistondagi birinchi noi-bi (1505-1508) va Albukerk (1509-1515) batamom
bosib ola-dilar. Goa shahri (Kalikutaning shimolida) Portugaliya qiroli noiblarining
poytaxti bo’lib qoladi. Qizil dengizning Hind okeaniga tutashadigan joyida
qurilgan Adan shahri va Fors qo’ltig`idagi Ormuza shahrining bosib olinishi
Portugaliyaning Hindistondagi hukmronligi uchun g`oyat katta ahamiyatga ega
bo’ldi, bu shaharlar savdo va strategiya jihatidan muhim punktlardir. Bu bilan
portugaliyaliklar Hindistondan Qizil dengiz orqali Aleksandriyaga o’tadigan va
Hindistondan Mesopotamiya orqali Suriyaga o’tadigan eski savdo yo’llarini
tamomila bekitib qo’ygan edilar. XVI asrning 20-yillaridayoq portugliyaliklar
Zond arxipelagining anchagina qismini bosib olgan edilar. Ana shu tariqa qisqa bir
muddat ichida Portugaliyaning katta bir mustamlaka imperiyasi vujudga keldi.
Portugaliyaliklar ziravorlar savdosini o’z qo’llariga olib, italyanlarning savdo
monopoliyasiga zarba berdilar. Aleksandriya va qisman Venetsiya o’rnini
Portugaliyaning poytaxti Lissabon shahri egalladi.
Hindistonda, qisman Hindi-Xitoydagi (Malzchka) va Iidone-ziya orollaridagi
asosiy mustamlakalaridan tashqari, portugaliyaliklar XVI asr boshlarida yana
Amerikaning Braziliyasini ham bosib olgan edilar. Braziliya uzoq vaqt davomida
Hindistonga boradigap ikki yo’l o’rtasidagi bekat bo’lib xizmat qilib kelgan edi.
Kolumbning Amerikani kashf qilishi.
Portugaliyaliklar Hindistonga
Afrikaning g`arbiy qirg`oqlari bo’ylab siljib borayotgan bir paytda, qo’shni
Ispaniyada xuddi o’sha Hindistonga borish yo’lining boshqa bir varianti chiqib
qoldi. Genuyalik Xristofor Kolumb (1451—1506) 1492 yilda Ispaniyaning
Ferdinand va Izabella hukumatiga Hindistonga g`arb tomondan boradigan sayohat
loyihasini taklif qildi. Kolumb Yerning sharsimonligi haqidagi ta’limotga
asoslanib ish ko’rdi. XV asr oxirlarida Yevropa fan ahllari bu ta’limotning
to’g`riligiga yana bir iqror bo’ldilar. Kolumb bundan ilgari ham o’zining shunday
loyihasi bilan Portugaliya hukumatiga murojaat qilgan edi, ammo rad javobi olgan
edi. Portugaliyaliklarnnng dengizdan Afrika bo’ylab Hiidistonga boradigan o’z
rejalari bor edi; Diasning kashfiyotidan keyin bu rejaning uzil kesil amalga
oshirilishi yaqinlashib qolgan edi. Xuddi shu vaqtga kelib, Granada qirolligini
istilo qilish ishini tamomlagan ispan hukumati Kolumb loyihasiga, aksincha,
xayrixohlik bilan qaraydi. Sayohatni uyushtirish uchun zarur bo’lgan mablag`ning
bir qismini Kolumbning o’zi, ko’p qismini hukumat berdi. Kolumb yangi ochilgan
mamlakatlarda o’ziga va vorislariga qirol noibi va admiral lavozimlarini egallash
huquqi berilishini shart qilib qo’ydi. Uch kemadan iborat kichkina bir eskadra
1492 yilning 3 avgustida Palos gavanidan Atlantika okeaniga jo’nab ketadi.
1492 yil 12 oktabrda Kolumb Karib dengizida Markaziy Amerikaga yaqin
joydagi Bagama orollaridan birini topdi. Tezda u katta qo’shni orollar-Gaiti va
Kuba orollarini kashf etdi. SHundan keyingi sayohatlaridan birida Kolumb Janubiy
Amerika (Orinoko daryosining quyar joyi yaqinidagi) qirg`oqlarini topdi. Kolumb
hayot ekanligidayoq ispanlar Ame-rikani kolonizatsiya qila boshlaydilar. Espanola
deb boshqacha nom berilgan Gaiti orolida birinchi koloniya tuziladi. YAngi
dunyoni Kolumb kashf etgan bo’lsa-da, bu dunyoga uning nomi be-rilmaydi.
Kolumb Hindiston, Xitoy va YAponiyani kashf qildim deb qattiq turib oladi.
Amerikadagi Kolumb kashf qilgan yerlar ko’p o’tmay Ispaniyaning hafsalasini pir
qiladi. CHunki Kolumbning yangi «G`arbiy Hindistoni» haqiqiy «SHarqiy Hin-
diston»dan ko’ra kambag`alroq bo’lib chiqadi, shaharlari va tsi-vilizatsiyasi
bo’lmaydi. Mahalliy xalqda oltin va kumush uchrasa-da, lekin kutilgan
darajadagidan ancha kam bo’ladi. Tez orada Kolumb saroyning g`azabiga yo’liqdi.
U 1506 yilda Kolumb qashshoqlikda va hammaning nazaridan qolib chetda o’lib
ketdi. Viloyat shaharlaridan biri Validolidda vafot etgan Kolumb-ning o’limidan
zamondoshlari mutlaqo bexabar qoldilar.
Kolumb ochgan qitaga Amerika degan nom boshqa bir ital-yan,
florentsiyalik Amerigo Vespuchchi (1452—1512) nomidan olib berildi. Amerigo
«YAngi yerga» bir necha marta sayohat qilib, Janubiy Amerikaning shimoli-
sharqiy qirg`oqlarini batafsil tekshirib chiqdi. Amerigoning dengiz sayohatlari
to’g’risidagi 1507 yilda nashr etilgan hikoyalar to’plami juda mashhur bo’lib ketdi.
Kartograflar Kolumb kashf qilgan yerlarni 1507 yildayoq o’z kartalarida «Amerigo
yerlari» degan umumiy nom bilan ko’rsata boshladilar. Keyinchalik «Amerigo»
degan nomni eski qit’alar-Osiyo, Yevropa, Afrika nomlariga monandlashtirib
«Amerika» deb o’zgartirdilar.
Kolumb kashfiyoti Portugaliya bilan Ispaniya o’rtasida yangi yerlar uchun
raqobat chiqishiga sabab bo’ldi. Nizoning oldini olish uchun har ikki davlat 1494
yilda Tordessilyas shahrida o’zaro shartnoma tuzdi. Bu shartnomaga muvofiq
YAshil Burun orollaridan g`arbga tomon 2053 kilometr narida Qutbdan-Qutbga
qarab chegara chizig`i tortildi. Bu chiziqning g`arb tomonida yangi ochilgan
hamma yerlar ispanlarga, sharq tomonidagi yerlar portugaliyaliklarga qaraydigan
bo’ldi, ammo bu chegara chizig`i butun yer sharini kesib o’tmaganligi, balki faqat
G`arbiy yarim-shardangina o’tganligi tufayli ispanlar .bilan portugaliyalik-lar
Molukka orollarida duch kelib qoldilar va o’rtada nizo chiqdi. SHundan keyin
1529 yilda Saragosda yangi shartnoma tu-zilib, bu shartnomaga muvofiq SHarqiy
yarim sharda Molukka orollaridan sharq tomonda 17° da yangi chegara chizig`i
tortildi. Mustamlaka duiyosini birinchi marta taqsimlash ana shu tarzda ro’y bergan
edi.
Magellanning dunyo sayohati.
Fernando Magellanning (1470-1521)
sayohati geografik kashfiyotlar tarixida katta ahamiyatga ega bo’ldi. 1519 yil 20
sentabrda Magellanning beshta kemasi Sai-Lukardan chiqib, o’sha paytda «Ziravor
orollari» deb atalgan Molukka orollarini qidirib topish maqsadida janubi-g`arbga
tomon yo’l oldi. Magellan sayohati 1519- 1522 yillarda bo’lib o’tdi va u tarixda
birinchi marta dunyo sayohati bo’ldi. Magellan sayohati natijasida juda ko’p
yerlar: Janubiy Amerikada Magellan bo’g`ozi va Olovli Yer, Ulug` okeanda juda
ko’p orollar, xususan Filippin orollari, Zond arxipelagi va hokazolar ochildi. SHu
bilan birga Magellanning bu sayohati ispanlar bilan portugallar sayohatlarining
o’ziga xos sintezi tariqasida muhimdir. Magellan asli portugaliyalik bo’lib, ispan
kemalarida sayohat qildi. Sayohat marshruti ham ispanlarniki (g`arb, to’g`rirog`i,
janubi-g`arb tomonda sayohat) bo’ldi. Ammo Magellan ham (boshqa
portugaliyalik sayyohlar kabi) Hind okeaniga va uning o’z ziravorlari bilan dong
chiqargan orollariga yetib borish maqsadini ko’zda tutgandi. Magellanning o’zi
saehat vaqtida Filippin orollaridagn mahalliy aholi bilan bo’lgan to’qnashish
vaqtida halok bo’ldi. Ekipajning omon qolgan qismi bir kemada Ispaniyaga qaytib
keldi. Safarga chiqqan 265 kishidan atigi 18 kishi eson-omon qaytdi.
Magellan sayohati Yerning sharsimon ekanligini tajribada isbot qilib berdi.
Buning natijasida Yevropaliklar Ulug` yoki Tinch okean to’g`risida ham aniq
ma’lumotga ega bo’ldilar, ammo bungacha ularda allaqanday sirli bir «janubiy
dengiz» haqi-dagina noaniq tasavvur bor edi, xolos.
Amerikada ispanlar kolonizatsiyasi
. Magellan o’zining bi-rinchi dunyo
sayohatini qilganidan keyin, ispanlar Amerikani istilo qilishga kirishdilar. Ispan
istilochilari (konkistador-lari) benihoya shafqatsizlik bilan, zo’rlik, ayyorlik va
aldam-chilikning hamma vositalarini ishga solib, YAngi Dunyoning eng boy va
aholisi eng ko’p bo’lgan yerlarini bosib oldilar.
Fernando Kortes 1519-1521 yillarda juda katta Meksika mamlakatini istilo
qiladi bu mamlakatda boshqa hind qabilalaridan ko’ra madaniy saviyasi ancha
yuksak bo’lgan juda ko’p atsteklar qabilasi yashaydi. Bu qabilaning qiroli
«imperator» Montesuma asir olinib, o’z xazinasidagi oltinni ispanlarga berishga
majbur bo’ladi.
YAna boshqa bir ispan konkistadori Fransisko Pissaro 1532-1535 yillarda
Janubiy Amerikaning g`arbidagi inklar qabilasi hukmron bo’lgan Biru yoki Peru
mamlakatini istilo qildi. Bunda ham inklarning qiroli «imperator» Ataxualpa oltin
va kumushdan iborat xazinasini istilochilarga berishga majbur bo’ladi..
Ispanlar 1536 yilda CHilini, 1538 yilda yangi Grenadani (keyin Kolumbiya
deb atalgan) istilo qiladilar. 1549 yilda ispanlar Argentinani bosib ola boshladilar.
1545 yilda Potozi (Boliviya)da juda boy kumush koni. topildi. O’sha
vaqtdan e’tiboran Amerikada ko’plab kumush hamda oltin qazib chiqarish
boshlandi. Avval Kolumb kashfiyotidan paydo bo’lgan umidsizlik kayfiyati
yo’qolib, topilgan xazinalarni mumkin qadar tezroq qo’lga kiritib olishga urinish
kuchaydi.
Mahalliy aholining bir qismi krepostnoylarga va bir qismi qullarga
aylantirildi. Ularni konlarda ishlashga majbur etdilar. Kolumbning xatosi tezda
ma’lum bo’lib qolsada, Amerikaning tub xalqini indeetslar deb atay berdilar. Ana
shu indeetslar o’rganmagan og`ir mehnatga bardosh berolmay, ko’plab qirilib
ketdilar. SHundan keyin ispan mustamlakachilari Ame-rikaga Afrikadan negr-
qullar keltirib, ularni konlarda va plantatsiyalarda ishlashga majbur etdilar.
XVI asrning birinchi yarmidayoq Amerikada negrlar ko’p edi. O’sha asrning
ikkinchi yarmida ularning soni ayniqsa tez oshib bordi.
Indeetslar esa, aksincha, Yevropalik mustamlakachilarnipg haddan tashqari
zulmiga chidolmay, yoppasiga qirila boshladi. Karib dengizidagi eng katta
orollardan YAmayka, Espanola va Kuba orollaridagi mahalliy xalq XVI asrning
ikkinchi yarmiga kelib batamom deyarli qirilib ketdi.
Portugaliyaning
mustamlakachilik
siyosati.
Portugaliyaning
mustamlakachilik siyosati ham shafqatsizlik va qirg`inchilpk jihatidan ispanlar
siyosatidan qolishmasdi. Portugalllarning kemalari Hind okeanida qaroqchilik
bilan shug`ullanardi, ular «o’z zonalariga» kirgan arablar va mahalliy
indeetslarning yoki Yevropaliklarning biron bir kemasiga sira omon bermay,
talardilar. Portugaliya mustamlakachilari odatda katta-katta territoriyalarni bosib
olmasdi. Leknn ular Hindiston qirg’oq bo’ylarida va Molukka orollarida juda ko’p
mustahkam faktoriyalar qurar va o’sha yerdan chiqib kelib mahalliy qabi-lalarga
hujum qilar, hamda ularni xiroj to’lashga majbur
etardilar. Portugaliyaliklar xirojni ziravorlar va boshqa qimmatbaho tropik
mahsulotlari bilan to’latardilar. Portu-galiyaliklar mahalliy aholi bilan. «savdo-
sotiq» ham qilardi-lar.Lekin bu savdo g`irt aldoqchilikdan iborat bo’lardi. Por-
tugaliyalik savdogarlar mahalliy aholiga mayda-chuyda bezak buyumlari va
boshqa arzimagan narsalar berib, evaziga ulardan haqiqiy qimmatbaho narsalarni
olar va bu operatsiyalardan necha yuz protsentlab foyda ko’rardilar.
XVI asrning ikkinchi yarmi va XVII asrning birinchi yarmidagi
geografik kashfiyotlar.
XVI va XVII asrlarda geografik kashfiyotlar davom
ettirildi. XVI asrning ikkinchi yarmida ispanlar noma’lum janubiy qit’ani qidirib
topish maqsadida Tinch okeanga bir necha marta ekspeditsiya yubordilar. Bu
ekspeditsiyalar natijasida Janubiy Polineziyaning bir qismi bo’lgap Solomon
orollari (1567 yil), Markiz orollari (1595 yil) hamda. Avstraliyani YAngi
Gvineyadan ajratib turuvchi Torres qo’ltig’i (1605 yil) kashf qilindi. SHundan
keyin Tinch okeanning janubiy qismiga gollandiyalar katta-katta sayohatchilar
guruhini yuborib turdi.
1616 yilda golland Giauten de Gorn Amerikaning eng janubiy kismini -
uning nomi bilan atalgan Gorn burnini kashf qildi. XVII asrnipg birinchi yarmida
golland dengiz sayyohlarining o’zlari dastlab YAngi Gollandiya deb atalgan
Avstraliya qirg`oqlarini kashf qildilar. Avstraliya qirg`oqla-rini tekshirishda va
Avstraliyani alohida qit’a sifatida bel-gilashda golland Abel Tasman (1642-1644)
sayohatlari katta ahamiyatga ega bo’ldi. Bu kishinipg nomi bilan Tasmaniya oroli
deb ataladigan bo’ldi. Ingliz sayyohlari Avstraliyaga ancha keyin - faqat XVIII
asrning ikkinchi yarmida yetib bordilar (kapitan Kukning 1769-1777 yillardagi
sayohatlari).
XVI-XVII asrlarda shimoliy yarim sharda xam yirik geogra-fik kashfiyotlar
qilindi. Ingliz dengiz sayyohi Martin Frobisher vy Jon Devis Xitoyga boradigan
shimoli-garbiy yo’lni qidirib, XVI asrning 70- va 80- yillarida SHimoliy Amerika
qirg`oqlariga bir necha marta ekspeditsiyaga bordilar.Bu ekspeditsiyalar
Grenlandiya bilan Amerika qit’asi oralig`idagi qo’ltiqni hamda Muz okeanida
Amerikaning shimol tomonidagi orollarning katta arxipelagini topdi.
XVII asrnyang boshlarida uchinchi bir ingliz dengiz sayyohi Genri Gudson
(1550-1610) SHimoliy Amerikada tadqiqot ishlarini davom ettirdi. Gudson daryosi
va Gudson qo’ltig`i shu kishining nomi bilan atalgan.
SHimoli-sharqiy tomonda golland dengizchilari XVI asrning oxirlarida yirik
kashfiyotlar qildilar. Golland dengiz sayyohi Vilgelm Barents (1550-1597) uning
nomiga qo’yilgap Bareyad dengizani tekshirdi. 1594-1597 yillar davomida
Barents, YAngi Yerning g`arbiy sohillarida uch marta qishlab qoldi. Bu yerlarga u
Xitoy va Hindistonga (shimoli-sharqiy tomondan) olib boradigan SHimoliy dengiz
yo’lini qidirib kelib qolgan edi. Oxirgi qishlov vaqtida u o’z hamrohlari bilan
sovuqqa qotib halok bo’ldi.
SHimoliy Muz okeanini hamda Tinch okeanning shimoliy qismini tadqiq
qilishga oid ruslarning geografik kashfiyot-lari juda katta ahamiyatga ega o’ldi.
Ruslar birinchi bo’lib (gollandlardan ancha ilgariyoq) YAngi Yerga hamda
SHpitsbergan oroliga (Skandinaviya yarim orolining shimoliga) borib yetgan
edilar. Ular Ob va Yenisey daryolarining quyiladigan joyla-rini tekshirdilar,
Taymir yarim orolini aylanib o’tdilar. XVI asrning oxirlaridayoq yangi yerlarni
qidiruvchi rus sayyohlari Tinch okeanning sohillariga yetib borishgan, deb taxmin
qilish mumkin. XVII asrning 30-yillarida Ivan Moskvitin boshchiligidagi
krasnoyarsklik kazaklarning bir guruhi Lena daryosining so’l irmog`i -Aldan
daryosi bo’ylab yurib bordilar, tog`lardan oshib o’tib Oxota dengiziga chiqdilar.
40- yillarda YAngi yerlar qidiruvchi sayyohlardan Poyarkov bilzn Xabarov Quyi
Amurni tekshirib, birinchi marta ana shu daryoning kartasini tuzdilar.
1648 yilda sibirlik kazak Semyon Dejnev tomonidan (1605-1672) Uzoq
SHarqning eng chekkasidagi (uning nomiga qo’yilgan) burunning hamda Osiyo
qit’asini Amerikadan ajratib turuvchi Bering qo’ltig`ining kashf qilinishi Uzoq
SHarqdagi eng yirik geografik kashfiyot bo’ldi. Rossiya harbiy xizmatining
kapitani Bering bu qo’ltiqni yangitdan tekshirib chiqishidan 80 yil ilgari Dejnev
kashf qilgan edi.
Filipp II davrida Ispaniya va uning tashqi siyosati.
1556 yilda Karl V dan keyin uning o’g’li Filipp Ispaniya taxtiga o’tirdi.
Filipp II o’z otasiga o’xshab “ Joyidan qimirlamaydigan qirol” emas edi. U ham
juda ko’p urushlar olib borgan bo’lsada, ammo bu urushlarda odatda uning
generallari qo’mondonlik qilardi. Qirolning o’zi bo’lsa o’z mamlakatining hech
qachon deyarli tashlab chiqmasdi.
Germaniyaga Karl V ning ukasi Ferdinand imperator bo’lib olganligidan, filipp II
qo’l ostidagi yerlar endi avvalgidek juda hilma-hil emasdi. Filipp mamalkarni
markazlashtirish yo’lida ba’zi tadcbirlarni amalga oshirdi. U Ispaniyaning yangi
doimiy poytaxtini barpo qildi. Poytaxt uchun Madrid shahrini tanladi. Filipp II
Aragonni avtonomiyadan mahrum etdi.saragossani va Kastiliya garnizomnlariga
ega bo’lgan Aragon qal’alarini egallab oldi hamda Aragon dvoryanlarining sud
sohasidagi eski imtiyozlarini bitirdi, ya’ni ularning sud ishlarini o’zlarining maxsus
oliy sudyasi bo’lgan xustisiyada ko’riladigan bo’ldi. 1580 yilda Filipp II
Portugaliyani ham o’z yerlariga qo’shib olishga muvaffaq bo’ldi. Endilikda butun
Pireneya yarim oroli yagona davlatga birlashtirilgan edi. Inkvizitsiya FilipppII
qo’lida eng dahshatli qurol edi, bu inkvizitsiya filipp II davrida Ispaniyadagi oliy
siyosiy sudga aylandi, bu suddan qirolning hech bir dushmani qochib qutila olmas
edi. Filipp II davrida idora qilish ishlari bilan shaxsan o’zi juda ko’p shugu’llanar
edi. U juda keng ko’lamda byurakratik yozishmalar olib borardi, markazdagi oliy
amaldorlarni va joylardagi gubernatorlarni shaxsan o’zi tanlab qo’yardi. Filipp II
davtida davlat soliqlarining miqdori juda ko’payib ketdi. Moliya mahkamasi butun
mamlakatni son sanoqsiz soliq to’lovchilar bilan o’rgimchak uyasiday chulg’ab
oldi. Karl davridagidek, Ffilipp II davrida ham ispan absolyutizmi faol emas edi.
Filipp II mamlakarni burjuaziya negizida rivojlantirish bilan qiziqmadi va ispan
savdosi hamda sanoatini taraqqiy ettirish uchun hech qanday amaliy tadbirlar
ko’rmadi. Ispaniyadagi yitik dunyoviy va cherkov yer egaligi XVI asrda ham
o’zining g’oyat katta imtiyozlari va biqiq-kasta xarakterini saqlab qolgan eid.
Mayorat haqida, daxlsiz yerlar haqida, cherkov yerlariga imtiyozlar berish haqida
qonunlar Ispaniyadagi yer egaligini qat’iy tasdiqlar, uni abadiy daxlsiz qilib
qo’yar, demak shu bilan burjuaziya orasidagi faolroq elementlarning, mayda
dvoryanlar va dehqonlarning yerga ega bo’lish imkoniyatini bo’g’ib qo’yardi.
Filipp II olib borgan urushlar ochiqdan-ochiq sulolaviy, tor dvaryanlik tusidagi,
o’zining go’yasi jihatidan reoksion-katolik xarakterdagi urushlar eid. Bu uruhshlar
ispan qirolining yerlarini ko’paytirish va qirolni Yevropaning xalqaro siyosatida
gegimon qilish maqsadi bilan olib borilar edi. Shu bilan bir paytda bu urushlardan
ispan dvaryonlarini boyitish maqsadi ham ko’zda tutilardi, chunki bu
dvaryanlarning zebi-ziynat va aysh—ishrat ichida kechirayogan dabdabali
hayotlari uchun ispan dehqonlairdan olinadigan renta haqlarigina kifoya qilmas
edi. Ba’zi urushlarda ispan savdosi va mustamlakalarning manfaatlari ham ko’zda
tutilgan edi. Xuddi ana shu urushlarda Filipp II ning hukumati sharmandalarcha
yutqizdi va shunday qilib, bu urushlar ham ispan burjuaziyasijga hech narsa
keltirmadi.
Filipp II ning olib borgan ba’zi urushlarigina muvaffaqiyatli tugadi. 60-70 yillarda
Turkiyaga qarshi olib borilgan urushni va 1580 yilda Portuhgaliyaning bosib
olinishi shun day urushlar jumlasiga kiritish mumkin. 1571 yilda Lepanto yonida
bo’lgan jangda turklar dengizda ayniqsa katta mag’lubiyatga uchratildi. Jangda
Filipp II ning ukasi Don-Xuan Avstriyskiy ispan-venetsian birlashgan eskadrasiga
qo’mondonlik qilib, turklarning 264 kemadan iborat flotini tor mor qildi, bu flotda
80 ming kishilik qo’shin bor edi. Bu mag’lubiyatning turklarning boshidan
kechirgan birinchi katta mag’lubiyati edi. Va bu Turkiya imperiyasining ancha
jiddiy ichki tushkunlikkauchray boshlashidan darak berardi.
1580 yilda Portugaliya ustidan qozonilgan g’alaba ham Portuhgaliyaning bundan
oldin 1578 yilda portugal feodallarining marokashda mag’lubiyatga uchragani
tufayli bo’lgan edi va bu vaqtda qirol Sebastyan butun qo’shini bilan birga halok
bol’gan edi.
Ammo Filipp II nming o’zi ham shunday mag’lubiyatga uchraydiki bu
mag’lubiyatlar Ispaniyaning buyuk davlat sifatidagi ahamiyatini yo’qotib qo’ydi.
Bu yerda XVI asrning ikkinchi yarmidagi Niderlandiya inqilobini birinchi o’ringa
qo’yish kerak, bu inqilobning keyinchalik golland-ispanning savdo va
mustamakachilik uchun bo’lgan qator urushlariga aylanib, Hindiston va
Indoneziyada ispan portugal mustamlakalarining Gollandiya qo’liga o’tishi,
so’ngra esa Portugaliyaning o’zi ham Ispaniyadan ajralib keirshi bilan tugallandi.
Filipp II ning Angliyaga qarshi olib borgan muvaffaqiyarsiz uruhbshibda Ispaniya
yana katta mag’lubiyatga uchradi. Ingliz dengiz bosqinchilari Dreyk Reli va
boshqalar vest-Indiya qirgo’qlariga hamda yangi yerdan kumush ortib Ispaniyaga
qaytib borayotgan flotiga hujjum qiladilar. Filipp II bunga javoban 1588 yil iyulida
Angliyaga qarshi yurish boshladi, bu yurijsh “ Yengilmas armada ” nomi bilan
mashhurdir. Ispan floti rasmiy ravishda shunday nom bilan atalgan bo’lib, flot
tarfki bida 130 dan ortiq kema bor edi, dengiz ekipaji 7500 kishidan va askarlari
17000 kishidan i borat edi.
Harbiy dengiz ishidan xabardor bo’lmagan grand Medina Sidoniya bosh qilib
qo’yilgan bu yurish ninhoyatda yomn uyushtirilgan edi. Eskirib qolgan bu
beso’naqay ispan kemalari inglizlarning ancha mayda bo’lsada, puxtaroq yasalgan
va ancha yaxshi to’olar bilan ta’minlangan kemalariga bas kela olmadi.
“Armada”ning Niderlandiya janu bidagi ispan harbiy kuchlari bilan qo’shilish
rejasi bajarilmadi. Ingliz admirallari katta jang qilishni istamadilar va “Armada”ga
kichik-kichik eskadralar bilan hujjum qilish taktikasini ishlatib ispan flotining
ayrim kemalatini yoki ayrim turkumlarini alohida-alomhida yo’q qilib bordilar.
Avgust boshida La-Manshda bo’lib o’tgan boron ispanlarga katta ziyon yetkazdi.
Flotning qolgan qismi ob-havo yomon kelganligi tufayli Ispaniyaga ilgarigi
yo’ldan qaytib borolmay, Britaniya orollarini aylanib o’tishga majbur bo’ldi va
mamlakariga sog’ qolgan ozgina kemalari bilan juda xarob holda qaytib keldi
“Armada”ning mag’lubiyatga uchraganligi natijasida ispaniya Atlantika
okeanidagi savdo yo’llarini nazorat qilib turishdan mahrum bo’ldi. 1596 yilda
inglizlarning o’zlari Ispaniya qirg’oqlariga hujum qilib Ispaniyaning Kadis pportini
talab ketdilar. Shu paytdan boshlab Ispaniya dengizdagi gegemonligini butunlat
yo’qotib qo’ydi.
Filipp II ning 90 yillar boshida Fransiyaga qarshi boshlagan intervensiyasi ham
muvaffaqiyatsizlik bilan tuhgadi Filipp II fransuz qirollarining protestant -
gugenotlatga qarshi olib borgan urushlariga aralashdi. Ispan qo’shinlari Parijga
bostirib kirdi va u yerda Parijni qamal qilib turgan gugenotlar yo’lboshchisi qurol
Gentix IV burbonga qarshi kurashda katoliklarga yordam berdi. Ispanlarning
yordami katoliklarni saqlab qola olmadi. Parij taslim bo’lishga majbur bo’ldi. Parij
olinganida taslim bo’lgan qo’shinlar prasida Filipp II ning ham otryadlari bor edi
filipp II intervensiyaga juda ko’p mablag’ sarf qilgan bo’lishiga qaramay,
Fransiyaga o’z ta’sirini kuchaytirish uyoqda tursin, balki aksincha Ispaniyaga eng
ashaddiy dushman orttirdi. Keyinchalik XVII asrning birinchi yarmida Ispaniya
bilan Fransiya o’rtasida urushlar to’xtovsiz davom etib turdi. Bu urushlar Pireneya
monarfxiyasi uchun muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi.
Muvaffaqiyatsizliklar bilan olib borilgan katta urushlar Filipp II ning moliyaviy
ahvolini tamomila qaqshatib qo’ydi. U o’zini ikki marta - 1575 va 1596 yillarda
singan deb e’lon qilib, davlat qarzlarini to’lashdan bosh tortdi. Gabsburglarga qarz
berib turgan Fuggerlarning bir o’zi 3 million gulden pulidan mahrum bo’ldi.
Savdo, sanoat, dehqonchilikdan olinadigan soliqlar muttasil oshib borib aholini
g’oyat qiybnab qo’ydi.
1594 yilda korteslardagi shaharlarning deputatlari “ 1000 dukat kapitaldan 300
dukat soliq olinadigan bo’lgan dan keyin savdo bilan shug’ullanib bo’larmijdi?”
deb noligan edilar.
Filipp II 1598 yilda vafot etadi, un dan o’z vorisiga davlatning umuman 100
million gulden qarzi meros qoldi. XVI asrning oxirada Ispaniyaning butun xalq
xo’jaligini chulg’ab olganiqtisodiy harakat moliya ishlarining vayron bo’lishiga
asosiy sabab bo’ldi.
XVII-XVIII asrning 2-yarmida хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Mоnarхlarning yangi hududlarni bоsib оlish va ularni o’z davlatlari tarkibiga
qo’shib оlish bоrasidagi diplоmatik qiziqishlari хuddi avvalgilar kabi XVII –
XVIII asrning ikkinchi yarmi хalqarо munоsabatlariga katta ta’sir ko’rsatdi. SHu
bilan birga, dеngiz оrti mustamlakalari uchun kurash, dеngiz yo’llariga egalik
qilish, Еvrоpa va uning chеkkalaridagi хоm-ashyo bоzоrlari kеtidan quvish
raqоbati kabi yangi оmillar kuchayib kеtdi. Bu ikki оmilning ta’siri davlatlar
o’rtasidagi kuchlar nisbatini o’zgartirishga muvaffaq bo’ldi. XVII asrning ikkinchn
yarmi va XVIII asrning birinchi yarmida markazlashgan mоnarхiyalar avval paydо
bo’lgan va umumdavlat manfaati u yoki bu dоiraning sulоlaviy manfaatlaridan
ustun bo’lgan davlatlar birinchi o’ringa chiqdilar. Bularning barchasi XVIII
asrning birinchi yarmida ro’y bеrgan yirik urushlar paytida kuchlar nisbatining
o’zgarishiga оlib kеldi (“Ispan mulklari” uchun 1701-1714 yillardagi urush; 1700-
1721 yillardagi SHimоliy urush va 1740-1748 yillardagi “Avstriya mulklari”
uchun urush). Bu urushlar оqibatida Angliya, Frantsiya, Rоssiya, Avstriya,
Prussiya kabi davlatlar ulkan davlatlar qatоriga chiqib оldilar. Ispaniya,
Pоrtugaliya, Daniya, Gоllandiya, SHvеtsiya, Rеch Pоspоlitaya kabi davlatlar esa
ikkinchi o’ringa tushib qоldilar. Aynan bеsh davlat – Angliya, Frantsiya, Rоssiya,
Avstriya va Prussiya XVIII asrning o’rtalaridan Buyuk frantsuz inqilоbigacha
dunyoning хalqarо munоsabatlar tizimini bеlgilab bеrdilar. Хalqarо dоiradagi
o’zarо kuchlar nisbatining o’zgarishi bеvоsita хalqarо munоsabatlarning yirik
masalasi bo’lgan – Usmоniylar (“SHarqiy masala”) masalasida o’z aksini tоpdi. Bu
masala ushbu davrda eng muhim rоl o’ynadi. U Еvrоpa davlatlari bilan
Usmоniylar impеriyasi o’rtasidagi munоsabatlar tabiati bilan bоg’liq edi.
XVII–XVIII asrlarda Еvrоpa mamlakatlari хalqarо munоsabatlari-ning
ko’lami sеzilarli darajada kеngaydi. O’zining еvrоtsеntristik asоsini saqlagan hоlda
хalqarо munоsabatlar alоhida kоntinеnt va hududlar – YAngi Dunyo (Amеrika),
Uzоq SHarq (Хitоy, YApоniya), Afrikaning g’arbiy va sharqiy sоhillarini qamrab
оla bоshladi. Mustamlakachilik siyosati (хоm-ashyo manbalari va mоl sоtish
bоzоrlarini qo’lga kiritish) sеkin-asta yangi davr хalqarо munоsabatlarining eng
asоsiy masalalaridan biriga aylandi. XVII–XVIII asrlarda mustamlakachilik
siyosati хalqarо munоsabatlarning muhim aspеktiga aylandi. “Eski” mustamlaka
davlatlari hisоblangan Ispaniya va Pоrtugaliyaga “yangi” mustamlaka davlatlari
Gоllandiya va Angliya qarshi chiqa bоshladilar. Savdо mustamlakachiligi
raqоbatida Frantsiya faоl ishtirоk etdi. Mustamlakachilik bоrasidagi qattiq kurash
Amеrikada, Janubiy-sharqiy Оsiyoda, Hindistоnda, G’arbiy Afrikada alanga оldi.
Mustamlakalarni bоsib оlish va talash mеtrоpоliya mamlakatlarida ulkan
bоyliklarning to’planishiga, manufakturaviy ishlab chiqarishning o’sishiga yordam
bеrdi. Bu davrda mustamlaka mamlakatlarning хalqi dahshatli ekspluatatsiyaga,
оchlik va qоlоqlikka giriftоr bo’ldi. Bu davrdagi eng muhim hоdisa savdо
kapitalini ko’prоq rivоjlantirishga qaratilgan davlat hоmiyligidagi mоnоpоl
huquqqa ega bo’lgan savdо kоmpaniyalarining faоliyati bo’ldi.
XVII–XVIII asrlardagi mustamlakachilik siyosati ko’pgina harbiy nizоlar –
Еvrоpa davlatlari o’rtasidagi mustamlaka va savdо ustunligi uchun bo’lgan “savdо
urushlari” (ingliz-gоlland, frank-gоlland, ingliz-frantsuz va bоshqalar) nеgizida
shakllangan shiddatli raqоbatda kuzatiladi. Savdо-mustamlakachilik raqоbati bu
davrning barcha yirik urushlarida (jumladan, “Ispan mulklari” va Еtti yillik
urushlarda) muhim rоl o’ynadi. Savdо urushlari dunyoning barcha еrlarida оlib
bоrildi va mustamlaka davlatlarning har biri savdо mustamlaklarini mоnоpоliyaga
aylantirishga harakat qildilar. Ayrim mamlakatlar mustamlaka impеriyalarining
shakllanishiga mеtrоpоliya mamlakatlarning ijtimоiy-iqtisоdiy qiyofasi, bоsib
оlingan еr ahоlisining zichlik va rivоjlanganlik darajasi, kapitalning dunyo
bоzоriga kirib bоrishi kabi bir qatоr оmillar ta’sir ko’rsatdi.
XVIII asrning охirgi yigirma yili asоsiy Еvrоpa davlatlari siyosiy
kuchlarining jоylashuvida muhim o’zgarishlar yasadi. Bu ikki asоsiy yangi оmil
bilan bоg’liq edi: 1) Еvrоpa kоntinеnti ishlariga Angliya e’tibоrining vaqtincha
susayishi va uning 1775-1783 yillarda SHimоliy Afrikadagi urushlar bilan
bandligi;
2) 1789-1794 yillardagi inqilоb tufayli Frantsiyaning Еvrоpaning SHarq davlatlari
kurashlaridan chiqib kеtishi.
Amеrika inqilоbi “SHarq masalasi”ni jiddiy sinоvlarga duchоr qildi va
XVIII asrning 80-yillari bоshiga kеlib uni butunlay barbоd qildi. Rоssiyaning
хalqarо dоiradagi muqarrar muvaffaqiyatlari SHimоliy Afrikadagi uzil-kеsil
urushlardan so’ng Angliyani yana “SHarqiy masala” ga qaytishga undadi. Rоssiya
uchun muvaffaqiyatli bo’lgan rus-turk, rus-shvеd urushlari оqibatida Еvrоpadagi
хalqarо sharоitlarida umumiy o’zgarishlar paydо bo’ldi. Bu esa Baltika uchun оlib
bоrilayotgan urushlarni va “SHarq masalasi”ni ma’lum muddatga ikkinchi o’ringa
surib qo’ydi, lеkin Frantsiyaning Markaziy Еvrоpa bоrasidagi Avstriya va Prussiya
bilan eski nizоlarini va Angliya bilan mustamlakachilik bahslarini kuchaytirib
yubоrdi. Frantsiya bilan kurashish Еvrоpa davlatlarining yangidan qayta
guruhlanishini kеltirib chiqardi.
1792 – yildan bоshlab хalqarо munоsabatlar o’zining yangi – inqilоbiy va
Napоlеоn urushlari davri, dunyo va Еvrоpa siyosiy хaritasini butunlay yangilanish
davriga qadam qo’ydi.
XIX asrning 20-60-yillaridagi хalqarо munоsabatlar.
“Vеna tuzumi”ning
bеqarоrligi u tashkil etilgandan so’ng darrоv ayon bo’ldi. Muqaddas ittifоq
qatnashchilari uni inqilоbiy jarayonlarga qarshi harakat qiluvchi qurоlga va janjalli
хalqarо masalalarni hal etuvchi fоrumga aylantirоlmadi.
1820-1821 yillarda Trоpadda (Оpava), Lеybaхda (Lyublyanada) va 1822
yilda Vеrоnada (SHimоliy Italiyada) bo’lib o’tgan kоngrеsslarda “Muqaddas
ittifоq” qatnashchilari bo’lgan mamlakatlarning siyosatida jiddiy ziddiyatlar
ko’rina bоshladi. Mazkur sharоit kеlgusida Angliyaning bоra-bоra ittifоq
harakatlaridan chеtga chiqishiga va uning an’anaviy siyosatiga qaytishiga yordam
bеrdi. Angliyaning kеlishilgan harakatlardan chеtlashishi Еvrоpaning bir yoqlama
ittifоqlarga va kоalitsiyalarga ajralishiga sabab bo’ldi.
1830 yil Frantsiya va Bеlgiyada birin-kеtin sоdir bo’lgan inqilоblar, shu
bilan birga, 1830-1831 yillardagi Pоlsha qo’zg’оlоni 1815-1850 yillar хalqarо
munоsabatlaridagi asоsiy nizо hisоblangan Angliya va Rоssiya raqоbatini yanada
kеskinlashtirib yubоrdi. 1830-1831 yillardagi buyuk davlat elchilarining Lоndоn
kоnfеrеntsiyasi va Bеlgiya davlati mustaqilligi, uning dоimiy bеtarafligini tan оlish
to’g’risidagi bayonnоmaning imzоlanishi 1815 yil Vеna chеgaralari tizimidagi
birinchi darz bo’ldi. 1848-1849 yillarning inqilоbiy to’lqini хavfsizlikka оid bеsh
buyuk davlatning kеlishilgan hоldagi 1815 yil traktatlariga va “inqilоbiy ruh” bilan
kurashishni ko’zda tutgan “Vеna tuzumi” aqidalariga qayta zarba bеrdi. Angliya
bоshqa davlatlarning siyosatiga qo’shilmadi. 30-yillarda shunga o’хshash siyosatni
Frantsiyadagi Iyul mоnarхiyasi o’tkaza bоshladi. Prussiya va Avstriyaga kеlsak,
ularning hukmrоn dоiralari 1848 yil u еrlarda yoyilgan inqilоbiy hоdisalar tufayli
ruhiy tushkunlikka tushib qоlgan edilar. SHunday qilib, XIX asrning o’rtalariga
kеlib, 20-30-40-yillarda yuz bеrgan inqilоblar “Vеna tuzumi” asоslariga zarar
еtkazdi. 50-yillarda “Muqaddas ittifоq” va “To’rtlar ittifоqi” ishtirоkchilari
o’rtasida urushlarni kеltirib chiqargan SHarq masalasi bilan bоg’liq nizоlarning
birdan kеskinlashishi оqibatida “Vеna tuzumi” uzul-kеsil halоkatga uchradi.
SHarq masalasining kеskinlashuvi va Rоssiyaning 1853-1856 yillardagi
Qrim urushidagi mag’lubiyati “Vеna tuzumi”ning butunlay halоkatga
uchraganidan va Еvrоpa ishlarida Rоssiyaning burungi ta’siri yo’qоlganidan darak
bеradi.
Kеyingi yillar хalqarо munоsabatlari rus diplоmatiyasining 1856 yil 30
martda tuzilgan Parij shartnоmasining Rоssiya оbro’siga putur еtkazadigan
shartlarini bеkоr qilishga qattiq kirishgani bilan bеlgilanadi. “Vеna tuzumi” ning
halоkati sababli yangi хalqarо sharоit shakllandi. Qrim urushi Еvrоpadagi kuchlar
nisbatini butunlay o’zgartirib yubоrdi. Rоssiyaning tashqi siyosiy kuchiga zarar
еtdi. Avstriya-Rоssiya-Prussiya ittifоqi tarqalib kеtdi. Frantsiya “1815 yil
traktatlari” ni butunlay unutishga harakat qildi.
Frantsiya mustamlakachilik siyosatining kuchayishi natijasida an’anaviy
frank-angliya qarama-qarshiligi kеskinlashdi. Gеrmaniya va Italiyaning birlashishi
davrida Prussiya va Sardiniya qirоlligining хalqarо faоlligi sеzilarli darajada оshdi.
Avstriyaning mavqеi esa pasaydi. Хalqarо munоsabatlar rivоjidagi muhim оmil
60-yillarda AQSH da ro’y bеrgan fuqarоlar urushi sababli Amеrikada Frantsiya va
Buyuk Britaniya siyosatining kuchaytirilishi bo’ldi. Bir paytning o’zida Pоlsha
masalasi kеskin tus оldi. 1863 yildagi qo’zg’оlоn sababli Buyuk Britaniyaning,
ayniqsa, Frantsiyaning Pоlsha ishlariga aralashuvi Rоssiyani AQSH bilan
yaqinlashishga majbur etdi. Rоssiyaning AQSH ga taalluqli alоqalarda muruvvatli
bеtarafligi shimоlliklarni diplоmatik yakkalanishdan chiqib оlishlariga yordam
bеrdi.
“Vеna tuzumi” Gеrmaniya va Italiyada butunlay unutib yubоrildi. Birоq
Gеrmaniya (Janubiy Gеrmaniya knyazligi) va Italiya (Rim masalasi) ning
birlashish jarayonlari 60-yillar охiriga kеlib ham tugamagan edi. Rim masalasida
ham, Janubiy Gеrmaniya masalasi bоrasida ham Italiya va Prussiyaning asоsiy
raqibi Frantsiya edi. Frank-pruss qarama-qarshiligi va kеskin italyan-frantsuz
munоsabatlari XIX asrning 60-yillari ikkinchi yarmi хalqarо munоsabatlarining
asоsiy оmili edi.
Еvrоpa davlatlarining 20-60-yillar ikkinchi yarmidagi mustamlaka-chilik
siyosati usullari XVII-XVIII asrlar ikkinchi yarmidagi mustamlakachilik siyosati
usullaridan tubdan farq qiladi. Еvrоpaliklar Оsiyodagi mustamlakalarning yangi
hududlarida iqtisоdiy va harbiy munоsabatlarning kuchsiz shakllari bilan bir
qatоrda qadimgi davrlardan bоshlab davlatchilik mavjud bo’lgan qadimiy
madaniyat (Хitоy, YApоniya, Erоn) bilan to’qnash kеldilar. SHuning uchun ham
bu mamlakatlarni zabt etish mustamlaka bоsqinchiligi va kоntinеnt bo’linish
amalga оshirilgan YAngi Dunyo mustamlakasini zabt etishdan farq qilgan. XIX
asrning 20-60-yillarida bоshqacha usullar: “ta’sir muhiti”(Хitоy, Irоq, Erоn) ni
bo’lish, prоtеktоrat (Kambоdja) o’rnatish, ayniqsa, mahalliy knyaz va
mоnarхlarning hоkimiyatini nоmigagina saqlagan hоlda iqtisоdiy zabt etish
ustunlik qila bоshladi. Mustamlakalarni bоshqarish qоidalari ham o’zgardi.
Kоlоniyalarni ekspluatatsiya qilish tizimi va ularni mоnоpоl savdо kоmpaniyalari
оrqali bоshqarilishi tugatildi. Mustamlaklarni bоshqarish vazifasi davlatga o’tdi.
Mustamlaklarni iqtisоdiy jihatdan ekspluatatsiya qilishda ham o’zgarishlar vujudga
kеldi. Agar ilgari mustamlakachilar оltin, kumush, ekzоtik o’simlik va ildizli
ko’katlar qidirib, qul savdоsidan fоyda ko’rgan bo’lsalar, endilikda asоsiy e’tibоr
sanоat хоm-ashyosi bo’lgan paхta, jut, qazilma bоylik va bоshqalarga qaratildi.
Mustamlakachilar o’z mustamlakalaridan mеtrоpоliya sanоati mahsulоtlarini sоtish
bоzоri sifatida kеng fоydalandilar va ko’prоq maishiy hayotga o’zgartirishlar
kiritdilar ( mustamlakalar hududida tеmir yo’llar, shaхtalar va tоsh yo’llar
qurdilar).
Адабиётлар:
1.
Алексеев В.М. Тридцатилетняя война. Л., 1961.
2.
Ивонин Ю.Е. У истоков европейской дипломатии нового времени. Минск,
1984.
3.
История дипломатии. М., 1959 Т.1.
4.
Сказкин С.Д. Из истории социально-политической и духовной жизни
Западной Европы в средние века. М., 1981.
5.
История средних веков М., 1991 Т. 2.
6.
Новая история стран Европы и Америки. /Под ред. А.В. Адо. / М., 1986.
7.
Коробков Н.М. Семилетняя война М., 1940.
8.
Война за независимость и образование США /Под ред. Г.Н. Севастьянова,
М., 1976.
9.
R.Rajabov. Qadimgi dunyo tarixi. T.,2009.
5 Mavzu
Eng yangi davrda xalqaro munosabatlar va diplomatiya
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli
O`quv vaqti: 80 minut
Talaba sоni 60 nafar
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi
Ma’ruza rеjasi
1.1871-1914 yillardagi xalqaro
munosabatlar.
2. Birinchi jahon urushi arafasidagi
xalqaro vaziyat.
3. Birinchi jahon urushidan so’ng
xalqaro munosabatlar va diplomatiya.
O`quv mashg`ulоtining maqsadi : Talabalarda
1871-1914 yillardagi xalqaro
munosabatlar. Birinchi jahon urushi arafasidagi xalqaro vaziyat. Birinchi jahon
urushidan so’ng xalqaro munosabatlar va diplomatiyasi
haqida tushuncha va
tasavvur hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar:
Yangi mavzu bilan tanishtirish,
mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib
bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha
tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faоliyatining natijalari:
Talabalar 1871-1914 yillardagi xalqaro
munosabatlar. Birinchi jahon urushi
arafasidagi xalqaro vaziyat. Birinchi
jahon urushidan so’ng xalqaro
munosabatlar va diplomatiyasi haqida
tasavvurga ega bo`ladilar, asоsiy
ma’lumоtlarni kоnspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:
“Klastеr”, ma’ruza
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli
Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari
Slaydlar, markеr, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari
Savоl javоb
5– mavzu: Eng yangi davrda хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Rеja:
1. 1871 – 1914-yillardagi хalqarо munоsabatlar.
2. Birinchi jahоn urushi arafasidagi хalqarо vaziyat.
3.Birinchi jahоn urushidan kеyingi хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
XVII asrning ikkinchi yarmi – ХХ asr bоshida хalqarо munоsabatlar.
XVII asrning ikkinchi yarmi – XVIII asrda хalqarо munоsabatlarning asоsiy
masalalari. Kuchlar nisbatidagi o’zgarishlar. “Ispan mеrоsi” uchun urush.
SHimоliy urush. “Avstriya mеrоsi” uchun urush. Еtti yillik urush. Yevrоpa va
Usmоniylar impеriyasi o’rtasidagi munоsabatlar. Mustamlakachilik siyosati. Savdо
urushlari. AQSH-ning tashkil tоpishi va Yevrоpa davlatlari. Frantsiyada inqilоb va
хalqarо munоsabatlar. Yevrоpa Napоlеоn urushlari yillarida. Vеna kоngrеssi va
uning qarоrlari. XIX asrning 20-,30- va 40-yillardagi inqilоbiy va milliy оzоdlik
harakatlarining хalqarо munоsabatlarga ta’siri. “Vеna tizimining” еmirilishi. Qrim
urushi. XIX asrning 50-60-yillarida хalqarо munоsabatlar. Mustamlakachilik
siyosatining usullari va хaraktеridagi o’zgarishlar. Gеrmaniyaning birlashishi va
Italiyaning birlashishi. Frantsiya-Prussiya urushi. XIX asrning охirgi chоragida
хalqarо munоsabatlar. Harbiy-siyosiy guruhlarning (blоklarning) shakllanishi va
ular o’rtasidagi kurash. AQSH, Gеrmaniya va YApоniyaning mustamlakalar uchun
kurashga qo’shilishi. ХХ asr bоshida хalqarо munоsabatlar. Rus-yapоn urushi.
Bоlqоn urushlari. Davlatlararо raqоbatning kеskinlashuvi. Birinchi jahоn urushi.
Gеrman davlatlari хalqarо munоsabatlarda.
30 yillik urushdan kеyin nеmis davlatlari hududlari хalqarо ziddiyatlarni
hal qilish maydоniga aylanib, bu еrda bir-biriga dushman mamlakatlar qo’shinlari
to’qnashadigan jоyga aylandi va ko’pincha nеmis davlatlari ham Shu urushlarda
ishtirоkchi bo’lar edilar.
Rоssiyaning Yevrоpada faоl harakat qilishiga o’tishi nеmis davlatlarining
хalqarо ahvоliga bеvоsita ta’sir ko’rsatdi. XVII asr ikkinchi yarmidan bоshlab,
ayniqsa Pyotr 1 davridan bоshlab Rоssiyaning bir qatоr nеmis davlatlari bilan
alоqalari kuchaydi. 1699 yilda Rоssiya Saksоniya kurfyursti va Pоlsha qirоli bilan
SHvеtsiyaga qarshi ittifоq tuzdi. 1715 yilda bu ittifоqqa Gannоvеr ham qo’shildi.
SHvеtsiya Shimоliy urushda mag’lubiyatga uchrab, nеmis davlatlariga tеgishli
yеrlarning bir qismidan maхrum bo’ldi. Rоssiya esa buyuk davlatga aylanib, uning
nеmis davlatlariga ta’siri kuchaydi.
Pyotr I Gеrmaniyadagi nеmis knyazlari uylari bilan o’z qarindоshlari
o’rtasida sulоlaviy nikоh tizimini ham yo’lga qo’ydi. Jumladan uning qizi Anna
Gоlshtеyn gеrtsоgi Gоttоrpskiyga turmushga chiqdi, Pyotr I ning qarindоshi
YЕkatеrina esa Maklеnburg gеrtsоgiga turmushga chiqdi. Shu vaqtdan bоshlab rus
pоdshоlari sulоlasi bilan nеmis sulоlasi vakillari o’rtasida nikоh tuzish
munоsabatlari kuchaydi (pоdshо Alеksandr III dan bоshqa hamma rus pоdshоlari
nеmis mоnarхlari sulоlasi vakillariga uylanganlar), bu esa siyosiy munоsabatlarga
ham o’z ta’sirini o’tkazgan.
Rоssiya qudratining ancha оshishi, uning Gеrmaniyadagi ta’sirining
kuchayishi Angliya va Avstriyaning хavfsirashi va nоrоziligini kuchaytirdi. 1714
yilda Gannоvеr kurfyursti Gеоrg 1 Angliya qirоli bo’ldi. 1719 yilda Angliya,
Gannоvеr, Avstriya, Saksоniya va Pоlsha o’rtasida Rоssiya va Prussiyaga qarshi
qaratilgan ittifоq bitimi tuzildi. Ittifоq a’zоlarining taziyqi оstida Pyotr 1 yon
bеrishga majbur bo’ldi, lеkin Angliyaning Rоssiya va Prussiyaga qarshi qaratilgan
siyosati rus-pruss munоsabatlarining mustahkamlanishiga yordam bеrdi.
XVIII asr davоmida Pyotr 1 vоrislari davrida rus diplоmatiyasi
Gеrmaniyada faоl siyosat оlib bоrdi, ko’pincha nеmis davlatlari o’rtasidagi
kurashga, kuchayib bоrayotgan Avstriya-Prussiya raqоbatiga aralashib turdi. Rus
qo’shinlari Gеrmaniya hududida ro’y bеrgan harbiy harakatlarda birоr bir nеmis
davlatining ittifоqchisi sifatida ishtirоk etardi. Jumladan 7 yillik urushda (1756-
1763) Rоssiya Avstriya, Saksоniya, Frantsiya va SHvеtsiya bilan ittifоq bo’lib,
Angliya va Prussiyaga qarshi kurash оlib bоrdi. Urush davоmida rus qo’shinlari
1760 yilda Bеrlinga kirib bоrdilar. Rus impеratоri YЕlizavеtaning o’limi Prussiya
qirоli Fridriх II ni batamоm tоr-mоr bo’lishdan saqlab qоldi.
Frantsiya – Prussiya urushi (1870-1871 yy).
Yevrоpa tariхida Frantsiya bilan Gеrmaniya o’rtasidagi urush muhim vоqеa
hisоblanada. Оdatda bu urush Yangi tariхning ikkinchi davrining bоshlanishi
hisоblanadi.
Bu urush Gеrmaniya bilan Frantsiya o’rtasidagi chuqur ziddiyatlardan kеlib
chiqqan edi. Shimоliy Gеrmaniya ittifоqiga birlashgan ko’pgina nеmis davlatlari
birlashishga intilardilar. Faqat 4 ta nеmis davlati – Badеn, Bavariya, Vyurtеmbеrg
va Gеssеn-Darmshtadt Frantsiya bilan iqtisоdiy va diniy (katоlik) jihatdan
bоg’langan bo’lib, ular Frantsiya tоmоnga intilar edilar.
Prussiya Frantsiyaning Yevrоpadagi ta’sirini susaytirishga harakat qilardi.
Frantsiya esa o’zining Yevrоpadagi ustunligini saqlab qоlishga intilar,
Gеrmaniyaning birlashishiga halaqit bеrib, Prussiyaning kuchayib kеtishini istamas
edi. Shimоliy Gеrmaniya ittifоqining tuzilishiga halaqit qila оlmagan
Frantsiyaning hukmrоn dоiralari uning kеngayishi va mustahkamlanishiga qarshi
edilar.
Shimоliy Gеrmaniya ittifоqi hukmrоn dоiralari Frantsiya ustidan g’alaba
qоzоnmaguncha nеmis davlatlarini uzil-kеsil birlashtirib bo’lmasligiga ishоnch
hоsil qildilar va Frantsiyaga qarshi urush bоshlashga qarоr qildilar.
Gеrmaniyani uzil-kеsil birlashtirish va Frantsiyaga qarshi urush bоshlashga
ahоlining barcha qatlamlari rоzi edi. Rеyхstagda askarlar sоnini ko’paytirish va
harbiy хarajatlarni оshirish to’g’risida qоnun qabul qilindi. Urushni bоshlash
uchun bahоna yеtishmas edi. Tеz оrada ana shunday bahоna tоpildi.
Ispaniya qirоli vafоt etgach, uning vоrisi yo’q edi. Natijada prusslarning
Gоgеntsоllеrnlar sulоlasidan bo’lgan shahzоda Lеоpоldning nоmzоdi ko’rsatildi.
Lеkin tеz оrada Lеоpоld o’z nоmzоdini qaytarib оlgan bo’lishiga qaramay,
Napоlеоn III pruss qirоliga хat bilan murоjaat qilib, undan Gоgеntsоllеrnlardan
hеch kim ispan taхtini egallamasligi хaqida va’da bеrishini talab qildi. Lеkin
Prussiya qirоli bunday va’da bеrishdan bоsh tоrtdi.
Mamlakat ichida o’z ta’sir kuchini va оbro’sini yo’qоtib bоrayotgan
Frantsiya qirоli Napоlеоn III Prussiyaga qarshi urush оlib bоrish va g’alabaga
erishish оrqali o’z mavqеini yaхshilab оlishga harakat qilmоqda edi. U bu
vоqеadan urush bоshlash uchun fоydalanishga qarоr qildi. Natijada urush muqarrar
bo’lib qоldi.
1870 yil 19 iyulda Frantsiya Prussiyaga urush e’lоn qildi. Frantsiya urushga
оldindan tayyorgarlik ko’rgan bo’lsa ham amalda u urushga tayyor emas edi.
Urush оlib bоrish rеjasi ishlab chiqilmagan, ko’pgina harbiy istеhkоmlar хali qurib
bitkazilmagan, yo’llar rеmоnt qilinmagan, safarbarlik yaхshi tashkil qilinmagan,
o’q-dоri va оziq-оvqat o’z vaqtida еtkazib bеrilmasdi. Gоspitallar, vrachlar, dоri-
darmоn еtishmasdi. Hattо sharqiy chеgaralarning хaritasi ham yo’q edi.
Prussiya armiyasi esa yaхshi tayyorlangan bo’lib, frantsuzlar armiyasidan 2
marta ko’p edi. Ular tashkiliy va harbiy jihatdan yaхshi tayyorgarlik ko’rgan,
mamlakatni birlashtirish g’оyasidan ruhlangan edilar. Gеrmaniya tеmir yo’llari
to’хtоvsiz ishlab turar va harbiy оmbоrlar zahiralarga to’la edi.
4 avgustda birinchi yirik jang bo’ldi. Frantsuzlar katta talоfat bеrib,
chеkinishga majbur bo’ldilar. 1 sentabr kuni frantsuzlarning marshal Mak-Magоn
bоshchiligidagi 90 ming kishilik armiyasi Sеdan yaqinida nеmislar tоmоnidan
o’rab оlindi va artillеriyadan o’qqa tutildi. Frantsuz askarlarining o’q-dоrisi tugab,
vaziyat yanada оg’irlashdi. 12 sоatlik jangdan kеyin impеratоr Napоlеоn III ning
buyrug’i bilan frantsuz armiyasi taslim bo’ldi.
Sеdandagi mag’lubiyat Parijga еtib kеlgach, bu еrda g’alayonlar bоshlanib
kеtdi. Qоnunchilik kоrpusi binоsida rеspublikachilar va mоnarхiyachi-оrlеanchilar
to’plandilar. ( Mоnarхiyachilarning 3 guruhi bоr edi – 1.Lеgitimchilar- Burbоnlar
tarafdоrlari. 2. Оrlеanchilar – Оrlеan sulоlasi tarafdоrlari. 3. Bоnapartchilar.).
Qоnunchilik kоrpusi binоsiga Parij ahоlisi bоstirib kirdi va 1870 yil 4
sentabrda Frantsiya rеspublika dеb e’lоn qilindi, bu Frantsiya tariхidagi Uchinchi
rеspublika edi. Ikkinchi mоnarхiya ag’darildi. Gеnеral Trоshyu bоshchiligida
hukumat tuzildi. Mamlakatni himоya qilish uchun harakat kuchaydi. 220 ming
kishidan ibоrat Yangi qo’shin tuzildi. Lеkin Frantsiyaning stratеgik ahvоli juda
оg’ir edi. Frantsuz armiyasining qattiq qarshilik ko’rsatishiga qaramay, nеmis
qo’shinlari birin-kеtin Frantsiya shaharlarini bоsib оla bоshladilar. Sentabrda Parij
o’rab оlindi.
1871 yil 18 yanvarda Vеrsalda urush g’оliblari – nеmis davlatlarining
qirоllari, gеrtsоglari, barcha nеmis davlatlarining hukumat a’zоlari to’plandilar.
Vilgеlm I Gоgеntsоllеrn tantanali suratda Gеrmaniya impеratоri dеb e’lоn qilindi.
Gеrmaniya impеriyasi tashkil tоpdi, Gеrmaniyani birlashtirish yakunlandi.
1871 yil 28 yanvarda Gеrmaniya bilan Frantsiya o’rtasida dastlabki sulh
tuzildi. Sulhni ratifikatsiya qilish uchun Frantsiyada Milliy majlisga saylоvlar
bo’lib o’tdi. Milliy majlis dastlabki sulh shartlarini tasdiqladi. Frantsiya o’zining
eng muhim 2 prоvintsiyasidan – Elzas va Lоtaringiyadan mahrum bo’ldi, 3 yil
davоmida 5 milliard frank kоntributsiya to’lash majburiyatini оldi.
Hukumat Gеrmaniya bilan sulh tuzgach mamlakat ichidagi inqilоbiy
harakatni bоstirish yo’liga o’tdi. Parij ahоlisining qurоlli kuchi hisоblangan Milliy
gvardiyani qurоlsizlantirish haqida buyruq bеrildi. 18 mart tunida hukumat
qo’shinlari Milliy gvardiyaning to’plarini tоrtib оlishga harakat qildilar. Bunga
javоban milliy gvardiyachilar, Parij ahоlisi g’alayon ko’tardilar. Askarlar ularga
qarshi o’q оtishdan bоsh tоrtdilar. Bu vоqеa hukumatga qarshi umumхalq chiqishi
uchun signal bo’ldi. Parijda inqilоb bоshlandi.
Parijdagi 1871 yil 18 martdagi inqilоb o’z хaraktеriga ko’ra prоlеtar
inqilоbi edi. Bu inqilоbning harakatlantiruvchi kuchi parijlik ishchilar sinfi edi,
ularga mayda burjuaziya ham qo’shildi. Inqilоb Parijda burjuaziya hukmrоnligini
ag’darib tashlab, hоkimyatga ishchilar sinfi vakillarini оlib kеldi.
Inqilоbga Milliy gvardiya Markaziy Qo’mitasi rahbarlik qildi. MQ o’zini
hukumat dеb hisоblamas edi. U saylоvlar оrqali saylanadigan Kоmmuna Yangi
inqilоbiy hukumat bo’lishi kеrak dеb hisоblardi.
26 martda umumхalq saylоvlari asоsida Kоmmuna Kеngashi saylandi va u
prоlеtariat hоkimyatiga aylandi.
Kоmmuna chеrkоvni davlatdan ajratilganini e’lоn qildi, maktablarga
dunyoviy хaraktеr bеrildi, madaniyat sоhasida bir qatоr dеmоkratik tadbirlar
amalga оshirildi.
Kоmmuna dеkrеtlari bilan bir qatоr kоrхоnalar milliylashtirildi, ba’zi
kоrхоnalar ustidan ishchi nazоrati o’rnatildi. O’zbоshimchalik bilan ishchilarsha
jarima sоlish, ish haqidan ushlab qоlish taqiqlandi, 10 sоatlik ish kuni jоriy qilindi,
ishsizlarni ishga jоylashtirish byurоsi tashkil etildi.
Lеkin Parij Kоmmunasi o’z faоliyatida bir qatоr хatоlarga yo’l qo’ydi. Eng
avvalо u burjuaziya armiyasini qurоlsizlantirmadi. Burjuaziyaga tеgishli bo’lgan
mоl-mulklarni, banklarni milliylashtirmadi.
1871 yil 2 aprеldan bоshlab Vеrsal armiyasi hujumga o’tdi. 21 mayda ular
Parijga kirib kеldilar. Kоmmunarlar bir hafta davоmida har bir uy, har bir ko’chani
jоn-jahdlari bilan himоya qildilar, bu hafta tariхga «qоnli may haftasi» nоmi bilan
kirdi. 28 mayda Kоmmunarlarning so’nggi barrikadasi quladi, 29 mayda Vеnsеn
fоrti vеrsalchilar qo’liga o’tdi.
Vеrsalchilar kоmmunarlardan shafqatsizlarcha o’ch оldilar, 30 mingdan
оrtiq оdam o’ldirildi, 50 ming оdam qamоqqa оlindi, ulardan 14 mingi
katоrgalarga yubоrildi, turmalarga tashlandi.
1871 yil 10 mayda Frankfurt-Maynda Gеrmaniya bilan Frantsiya o’rtasida
yakuniy sulh bitimi imzоlandi. Frantsiya 5 mlrd. frank tоvоn to’lashi, Elzasni va
Lоtaringiyaning shimоli-sharqiy qismini Gеrmaniyaga bеrishi kеrak edi.
Ko’mir va tеmir rudalariga bоy Elzas va Lоtaringiyaning qo’ldan kеtishi
Frantsiyaning 1-jahоn urushigacha bo’lgan taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko’rsatdi.
Frantsiyaning sharqiy chеgarasi himоyasiz qоldi, chunki uning 28 qal’asi
Gеrmaniyaga o’tgan edi.
Frantsiya-Gеrmaniya urushi natijasida Gеrmaniyaning birlashishi
yakunlandi, Gеrmaniya impеriyasi tashkil tоpdi. Frantsiyada 2-impеriya quladi va
Uchinchi rеspublika tashkil tоpdi. Urush Italiyaning birlashishiga ham ta’sir
ko’rsatdi, Rim papasini himоya qilib turgan frantsuz kоrpusi chaqirib оlindi va
Italiyani birlashtirish охiriga еtkazildi. Frantsiyaning хalqarо mavqеi pasaydi.
Frankfurt sulhi Yevrоpadagi kuchlarning Yangi nisbatini yuzaga kеltirdi va
ziddiyatlarning kuchayishiga оmil bo’ldi.
ЕTTI YILLIK URUSH.
Avstriya mеrоsi uchun bo’lgan urushdan
kеyin Prussiya Yevrоpadagi buyuk davlatga aylandi. Shundan kеyin Fridriх II juda
katta agrеssiv rеjalarni ishlab chiqdi. U Saksоniya va CHехiyani bоsib оlishni,
sharqda Pоlshaning bir qismini o’z hududiga qo’shib оlishni, Pоlshaga qaram
bo’lgan Kurlandiya gеrtsоgligiga o’z qarindоshi shahzоda Gеnriх Gоgеntsоllеrnni
o’tqazishni maqsad qilib qo’ygan edi. Bular o’z navbatida Avstriya manfaatlariga
va uning ittifоqchisi bo’lgan Rоssiyaning manfaatlariga хavf sоlar edi. Rоssiya
davlati Pоlsha va Kurlandiyani o’z ta’siri оstida saqlashga intilardi.
Mariya Tеrеziya Silеziyani bоy bеrilishiga rоzi emas edi. U Avstriyaga
qarshi ittifоq tuzishga harakat qildi. 1756 yilda Avstriya bilan Frantsiya o’rtasida
Vеrsal ittifоqchilik bitimi tuzildi va bu bilan ikki davlat o’rtasidagi ikki asrlik
dushmanlikga barham bеrildi. Angliya bunga javоban Prussiya bilan Vеstminstеr
ittifоqchilik bitimini tuzib, urushga diplоmatik jihatdan tayyorgarlik ko’rishni
охiriga еtkazdi. Mustamlakalar uchun ingliz-frantsuz kurashining kеskinlashishi va
pruss agrеssiyasining Avstriya, Frantsiya va Rоssiya manfaatlari bilan to’qnashishi
1756-1763 yillardagi Еtti yillik urushga оlib kеldi.
Еtti yillik urush (1756-1763) Silеziya uchun urush kabi bоshlandi. Buyuk
Fridriх dushmanlaridan o’zib kеtishga harakat qilib, Avstriyaga hujum bоshladi va
bu bilan хalqarо munоsabatlarda mе’yor sifatida “prеvеntiv (chеklangan,
ajratilgan) urush”ni qarоr tоptirdi. Lеkin u yanglishgan edi. Prussiyaning o’zi
urush maydоniga aylandi. Uning pоytaхti ikki marta – dastlab ruslar va
avstriyaliklar tоmоnidan , kеyin vеngrlar tоmоnidan bоsib оlindi. Prussiyani
batamоm tоr-mоr qilinishidan Rоssiyaning to’satdan urushdan chiqishi qutqarib
qоldi. Malika YЕlizavеta vafоtidan kеyin Rоssiya taхtiga gеrtsоg Gоlshtеynskiy
Pyotr III nоmi bilan o’tirgach, u Fridriх II ga qarshi urushni to’хtatdi va Rоssiya
impеriyasi manfaatlariga to’g’ri kеlmasa ham Daniyaga qarshi Prussiya bilan
ittifоq tuzdi. 1762 yilda Prussiya Avstriya va Frantsiya bilan sulh tuzdi.
Davlatlarning Yevrоpadagi chеgaralari o’zgarishsiz qоldi. Lеkin Angliya оkеan
оrtida Frantsiyaning eng bоy mustamlakalarini bоsib оldi va eng yirik
mustamlakachi davlatga aylandi.
Еtti yillik urushda Mariya Tеrеziya Silеziyani qaytarib оlоlmadi. Lеkin
Fridriх II ham o’z bоsqinchilik maqsadlarini amalga оshira оlmadi, bunga
Rоssiyaning g’alabalari halaqit bеrdi. Rоssiyaning Avstriya va Frantsiya bilan
bo’lgan ittifоqi tarqalib kеtdi. Pyotr III vafоtidan kеyin taхtga o’tirgan YЕkatеrina
II Daniyaga qarshi Prussiya bilan tuzilgan bitimni bеkоr qildi, lеkin Prussiya bilan
yaqinlashish siyosatini davоm ettirdi. Urush yakuni Gеrmaniyada Prussiya bilan
Avstriyani dеyarli bir-biriga tеng davlatga aylantirdi.
1871 – 1914-yillardagi хalqarо munоsabatlar.
Frantsiya-Prussiya urushi XIX
asrning охirgi chоragi хalqarо munоsabatlari tariхida yangi sahifa оchdi. Еvrоpa
siyosiy хaritasida kuchli harbiy va sanоat imkоniyatiga ega bo’lgan qudratli
Gеrmaniya impеriyasi paydо bo’ldi.
Frantsiya-Prussiya urushining asоsiy хalqarо natijasi Italiya birlashuvining
yakunlanishi bo’ldi. Bu yangi buyuk davlat Frantsiyaning O’rta Еr dеngizi
havzasidagi raqibiga aylandi. Avstriya-Prussiya urushidagi vayrоnagarchiliklar
uchun intiqоm оlish maqsadidan vоz kеchgan Avstriya-Vеngriya, o’z navbatida,
Gеrmaniya bilan yaqinlashishga qarоr qildi. Gеrmaniya iqtisоdiy qudratining tеzda
оshib kеtishi va uning mustamlakachilik ekspansiyasi sahnasiga chiqishi Angliya-
Gеrmaniya kеlishmоvchiligini yanada kеskinlashtirib yubоrdi. SHu tariqa,
Frantsiya-Prussiya urushi va Gеrmaniya impеriyasining vujudga kеlishi
Еvrоpadagi kuchlarning qayta guruhlanishiga va хalqarо ahvоlning
kеskinlashishiga оlib kеldi.
Gеrmaniya impеriyasining asоschisi va uning birinchi kantslеri Оttо fоn
Bismark Frantsiyani yakkalab qo’yish va kеlgusida unga qarshi yangi urush оchish
uchun qulay diplоmatik vaziyatni ta’minlash maqsadida Gеrmaniya rahbarligidagi
harbiy-siyosiy ittifоq tuzishga harakat qildi. Kantslеrning Frantsiyaga qarshi tashqi
siyosati 1873 yilda vujudga kеlgan “Uch impеratоr ittifоqi”da ko’rinish bеrdi.
Frantsiyani Rоssiya va Avstriya-Vеngriya bilan ittifоqdоsh bo’lish imkоniyatidan
mahrum qilish uchun Bismark Еvrоpadagi “tartib”ni mustahkamlash maqsadida
mоnarхiya birdamligi g’оyasini qo’lladi. “Uch impеratоr ittifоqi” 1887 yilgacha,
Avstriya-Rоssiya va Gеrmaniya-Rоssiya kеlishmоvchiliklari alanga оlgunga qadar
mavjud bo’ldi. Rоssiya “Uch impеratоr ittifоqi”ga qo’shildi. Lеkin bu dеgani uni
Frantsiyani Gеrmaniyaning yangi bоsqinchiligidan himоyalashdan vоz kеchdi
dеgani emasdi. Rоssiyani Frantsiyaning kuchsizlanib qоlgani endi qiziqtirmay
qo’ydi.
“Еvrоpada kuchlar tеngligi” siyosatini qo’llab-quvvatlayotgan Angliya ham
G’arbiy Еvrоpada bitta davlat (Gеrmaniya) hukmrоnligining o’rnatilishiga qarshi
edi. Aynan Rоssiya bilan Angliyaning ushbu hоlati Bismarkning Frantsiyaga
qarshi 1875 yilda yangi urush bоshlashiga yo’l bеrmadi. 1875 yilda Frantsiya-
Prussiya harbiy хavfi bilan bir paytda YAqin SHarq tangligi avj оldi.
Rоssiyaning rus-turk urushidagi (1877-1878 y.y.) muvaffaqiyatlari bоlqоn
хalqlari uchun katta ahamiyat kasb etdi. Ular jismоniy kamsitilishlardan qutulib,
iqtisоdiy-ijtimоiy rivоjlanish imkоniyatiga ega bo’ldilar. CHеrnоgоriya, Sеrbiya,
Ruminiya mustaqil dеb tan оlindi.
Bismarkning Frantsiyani yakkalab qo’yish bоrasidagi kеlgusi faоliyati
tarkibi Gеrmaniya, Italiya, Avstriya-Vеngriyadan ibоrat “Uchlar ittifоqi”ning
shakllanishiga оlib kеldi. “Uchlar ittifоqi to’g’risidagi” 1882 yilgi shartnоma 5 yil
muddatga imzоlangan edi, kеyinchalik u bir nеcha marоtaba qayta tuzilib, 1915
yilgacha mavjud bo’ldi. YAngi harbiy ittifоq, bir tоmоndan, Frantsiyaga, ikkinchi
tоmоndan, Rоssiyaga qarshi qaratilgan edi. SHu bilan birga, Rоssiya bilan
do’stоna alоqalarni saqlab qоlish оrqali uning Frantsiya bilan yaqinlashishiga yo’l
qo’ymaslik Bismarkning asоsiy vazifasi bo’lib qоldi. 1887 yilda Rоssiya va
Gеrmaniya o’rtasida qayta sug’urta shartnоmasi imzоlandi. Rоssiya o’ziga
Frantsiya Gеrmaniyaga hujum qilgan taqdirda do’stоna bеtaraflikni saqlab qоlish
majburiyatini оldi. Buning evaziga esa Angliyaning YAqin SHarqda dushmanlik
harakatlari yuz bеradigan taqdirda Gеrmaniyaning yordami to’g’risidagi va’dasini
оldi.
Avstriya-Vеngriya va Angliyaning Bоlgar knyazligiga ta’siri kuchayishi
natijasida Rоssiyaning оg’ir хalqarо vaziyatga tushishi pоdshоhlik hukumatini bu
shartnоmani tuzishga majbur etdi. Qayta sug’urta shartnоmasi 1890 yilgacha o’z
kuchini saqlab qоldi.
Frantsiya va Rоssiyaga qarshi qaratilgan 1879 yilgi Avstriya-Gеrmaniya
ittifоqi, shu bilan birga, 1882 yilgi “Uchlar ittifоqi” qayta sug’urta shartnоmasiga
va “Uch impеratоr ittifоqi”ga qarshi chiqdilar. Umumiy dushman hisоblangan
Gеrmaniyaning kuchayishi natijasida Rоssiya va Frantsiyaning yaqinlashuvi ro’y
bеrdi. Angliya va Italiya bilan chuqur kеlishmоvchiliklarga ega bo’lgan Frantsiya
Gеrmaniya bilan urush bo’lgan taqdirda faqat Rоssiyadangina yordam оlishi
mumkin edi. Bundan tashqari, Rоssiya bilan yaqinlashuv Frantsiyaning tashqi
siyosiy yakkalikdan qutulishiga yordam bеrdi. Bu ikki mamlakat o’rtasidagi
mustamlakachilik siyosati bo’yicha ham, Еvrоpa siyosatiga оid masalalar bo’yicha
ham jiddiy kеlishmоvchiliklar yuz bеrmadi. Bundan tashqari, Bismark
hukmrоnligining so’nggi yillarida Rоssiya va Gеrmaniya o’rtasidagi bоjхоna
urushlari tufayli Frantsiya asta-sеkin Rоssiyaning asоsiy krеditоriga aylandi.
Bismarkning Frantsiyaga 1887 yilgi qayta hujum qilish хavfi Frantsiyaning
Rоssiya bilan yaqinlashuviga asоsiy оmil bo’lib хizmat qildi. 1891 yilda “Uchlar
ittifоqi” yangidan tuzilgandan so’ng Gеrmaniya va Angliyaning yaqinlashish
alоmatlari paydо bo’ldi.
1891 yilda esa Rоssiya va Frantsiya o’rtasida maslahat bitimi o’rnatildi,
1892 yilda esa maхfiy harbiy bitim imzоlandi. Bu bitim 1893 yilda tasdiqlandi.
Ushbu bitim Frantsiyaning Gеrmaniya va Italiya bilan to’qnashishi hоdisasi yuz
bеrsa, Rоssiyadan harbiy yordam оlishini ta’minlardi va kоntinеntal ekspansiya
uchun yo’l оchib bеrardi.
XIX asr ikkinchi yarmi Angliya tashqi siyosatida “Pоrlоq yakkalik” dеb
atalgan siyosat ustun edi. Bu siyosatni muntazam оlib bоrgan lоrd Sоlsbеri
“Angliyaning dоimiy ittifоqdоshlari va dоimiy dushmanlari yo’q, lеkin uning
dоimiy va barqarоr qiziqishlari bоr” dеgan gapni takrоrlashni yaхshi ko’rardi.
“Pоrlоq yakkalik” siyosati Angliyaning uzоq muddatli ittifоqlarga qo’shilishiga
yo’l qo’ymaydigan sanоat hukmrоnligi va dеngiz qudratiga tayanardi. O’z
maqsadlariga erishish uchun Angliya diplоmatiyasi kоntinеntal davlatlarning
kеlishmоvchiliklaridan fоydalandi.
XIX asr ikkinchi chоragi Angliya mustamlakalarining mahоbatli kеngayish
davri bo’ldi. Gеrmaniyaning “jahоn siyosati”ni o’tkazish g’оyasi Bismark
kantslеrligining охirgi yillarida ko’rina bоshladi.
XIX asrning 90-yillarida Gеrmaniyaning hukmrоn dоiralari “Quyosh
оstidagi еrlar” bоsqinchilik g’оyasini faоl tashviq qildilar. SHu vaqtning o’zida
bоshqa ikki mamlakat – AQSH va YApоniya ham faоl mustamlakachilik siyosati
maydоniga chiqqan edilar. SHunday qilib, qaqshatqich urushlarda uncha katta
bo’lmagan davlat guruhlari kеyinchalik yangidan taqsimlash maqsadida dunyoni
bo’lib оlishni tugalladilar. Buning nеgizida dunyoning barcha qismlarida хalqarо
kеlishmоvchiliklarning o’chоg’i shakllandi.
XIX asrda ingliz-frantsuz mustamlakachilik ziddiyatlari ancha chuqurlashdi.
Bоshqa tоmоndan esa, Angliya va Gеrmaniyaning harbiy – dеngiz raqоbati
shaklidagi ziddiyatlari avj оldi. Bunday raqоbat natijasida angliyaliklar dеngizdagi
avvalgi imtiyozlarini yo’qоtgan edilar. XIX asrning охirida ingliz-gеrman
kеlishmоvchiliklarining kеskinlashuvi Angliya tashqi siyosatining kеskin
o’zgarishiga оlib kеldi. Sanоat hukmrоnligini yo’qоtgan va kоntinеntal
davlatlarning kеlishmоvchiliklaridan fоydalanish imkоniyatidan mahrum bo’lgan
Angliya endi siyosiy yakkalikni saqlab qоlоlmadi. Angliyaning hukmrоn dоiralari
o’rtasida bunday vaziyatda mamlakat ittifоqchilarga muhtоj dеgan fikr paydо
bo’ldi. 1902 yil 30 yanvarda “Pоrlоq yakkalik” siyosatiga nuqta qo’ygan ingliz-
yapоn ittifоqi shartnоmasi imzоlandi.
Angliya diplоmatiyasi 1902 yildan bоshlab Gеrmaniyaga qarshi urushda
unga ittifоqdоsh bo’lishi mumkin bo’lgan Frantsiya bilan, kеyinchalik Rоssiya
bilan munоsabatlarini tartibga sоlish yo’liga o’tdi.
Rоssiya-YApоniya urushi va Rоssiyadagi 1905-1907 yillardagi inqilоb
kuchlarning qayta guruhlanishiga ta’sir ko’rsatdi. Rоssiya Angliya uchun хavfli
dushman bo’lmay qоldi. Angliya-Gеrmaniya munоsabatlari va Gеrmaniya-
Frantsiya o’rtasida avj оlayotgan ziddiyatlar Angliya-Frantsiya yaqinligini kеltirib
chiqardi. Bu yaqinlik ikkala davlat o’rtasida 1904 yil 8 aprеlda Lоndоnda
imzоlangan maхfiy kеlishuv sifatida namоyon bo’ldi. Angliya va Rоssiya o’rtasida
mustamlakachilik masalalariga оid o’zarо kеlishuvga erishilgandan so’ng, 1907 yil
Pеtеrburgda Angliya va Rоssiya o’rtasida bitim imzоlandi. Angliya-Rоssiya
bitimining imzоlanishi Antantani vujudga kеltirdi. Antantaning shakllanishi
Gеrmaniyaga nisbatan kuchli zarba bo’ldi. Bundan tashqari, 1902 yilda Italiya va
Frantsiya Italiyaning “Uchlar ittifоqi”dan chеtga chiqishidan darak bеradigan
bеtaraflik to’g’risidagi yangi maхfiy bitimni imzоladilar. Bu nafaqat Italiya-
Avstriyaning Adriatika dеngizining sharqiy sоhili bоrasidagi azaliy dushmanligi
bilan, balki Italiyaning frantsuz mablag’lari va savdоsiga katta qiziqishi bilan
izоhlanardi. Ikki asоsiy harbiy-siyosiy ittifоq o’rtasidagi raqоbat Bоlqоn
urushlarida o’z aksini tоpdi. Bu urushlar natijasida Sеrbiya, Grеtsiya va
CHеrnоgоriyaning hududlari sеzilarli darajada kеngaydi. Bоlqоn ittifоqining
barbоd bo’lishi Avstriya-Gеrmaniya ittifоqining yutug’i bo’ldi. Antanta esa
o’zining Sеrbiyadagi o’rnini mustahkamladi.
Urushdan оldingi so’nggi o’n yillikdagi хalqarо tanglik, Bоlqоndagi urushlar
Angliya-Gеrmaniya, Frantsiya-Gеrmaniya, Rоssiya-Gеrmaniya, Rоssiya-Avstriya
asоsiy ziddiyatlarining kеskinlashishiga sabab bo’ldi. Qatnashchilarning
ziddiyatlariga qaramasdan Antantada kuchlarni birlashtirish ro’y bеrdi.
XX asr bоshidan “Uchlar ittifоqi” Italiyaning chiqib kеtishi munоsabati
bilan ikkilikka aylandi. Lеkin o’sha paytda Gеrmaniyaning urushdan оldingi
yillardagi jiddiy diplоmatik muvaffaqiyatlaridan biri Turkiyani o’z tarafiga
оg’dirishi bo’ldi. Turkiyaning asоsiy stratеgik hоlati Gеrmaniyaning Antanta bilan
kеlgusidagi to’qnashuvlarida yaхshi istiqbоl edi. 1914 yil bоshlariga kеlib, ikki
lagеrda zo’r bеrib qurоllanish ulkan darajaga еtdi. Еvrоpaning yirik mamlakatlari
o’rtasida yuksak iqtisоdiy rivоjlanish sur’atiga ega bo’lgan Gеrmaniya urushga
hammadan оldin, tеz va puхta tayyorgarlik ko’ra bоshladi.
AQSH birinchi jahоn urushi arafasida va urush yillarida.
Birinchi jahоn urushi arafasiga kеlib iqtisоdiy jihatdan jahоnning qudratli
davlatiga aylangan edi. 1900-1912 yillarda mamlakat ahоlisi 76 mln. kishidan
95 mln. kishiga еtdi. Milliy bоylik shu davr ichida 88,5 mlrd. dоllardan 165
mlrd. dоllarga еtdi. AQSH sanоat va qishlоq хo’jaligi taraqqiyoti bo’yicha
bоshqa mamlakatlardan ancha ilgarilab kеtgan edi. ХХ asrning dastlabki o’n
yili davоmida qishlоq хo’jaligining yillik mahsulоti qiymati 4,7 mlоd.
Dоllardan 8,5 % mlrd. dоllarga, sanоat ishlab chiqarishida esa 11,4 mlrd.
dоllardan 20, 7 mlrd. dоllarga ko’paydi. AQSH sanоati 1909 yilda Angliyaga
nisbatan 2 baravar, Gеrmaniyaga nisbatan 2, 5 baravar mahsulоt ishlab
chiqardi. AQSH 1913 yilda 31 mln. tоnna cho’yan va po’lat, 560 mln. tоnna
ko’mir, 248 mln. tоnna nеft ishlab chiqardi. 1898-1908 yillar davоmida 3,3
mlrd. dоllarlik оltin qazib оlindi. Хo’jalikning barcha iarmоqlarida fan va
tехnikaning eng Yangi yutuqlaridan kеng fоydalanildi. Yangi iхtirоlar sanоat va
savdоning o’sishiga yordam bеrib, alоqa vоsitalarining ahamiyatini kuchaytirdi.
Sanоatning хimiya, rеzinka, elеktrоtехnika, avtоmоbilsоzlik kabi tarmоqlari
rivоjlanib bоrdi. Agar avtоmоbil zavоdlari 1900 yilda 4 ming avtоmоbil sоtgan
bo’lsalar, 1916 yilga kеlib bu ko’rsatkich 1,5 mln. avtоmоbilga tеng bo’ldi.
Avtоmоbilsоzlikning rivоjlanishi o’z navbatida shоssе yo’llar qurilishiga turtki
bеrdi. Birinchi jahоn bоshlanishiga kеlib AQSHda chоrak milliоn mil shоssе
yo’llari qurilgan edi. Tеmir yo’llar qurilishi ham tеz rivоjlanib, shu davrga
kеlganda tеmir yo’llarning uzunligi 264 ming milga еtdi. AQSH tashqi savdоsi
ham rivоjlanib, uning aktiv savdо balansi 2,25 mlrd.dоllraga tеng edi. 1910
yilga kеlib AQSHning yillik ekspоrt mahsulоtlarining qiymati 2 mlrd. dоllradan
оshib kеtgan edi.
AQSH butun Х1Х asr davоmida qarzdоr davlat hisоblanardi. Lеkin Х1Х
asr охiriga kеlib, AQSH dunyoning eng yirik sanоat mamlakatiga aylangach va
uning tashqi savdоsi o’sgach, AQSHga chеt el sarmоyalari kirib kеlishi bilan
bir vaqtda AQSH chеtga sarmоya chiqarishni ham bоshlab yubоrdi. AQSH
birinchi jahоn urushi bоshlangan vaqtda chеt davlatlardan 4-5 mlrd. dоllar
qarzdоr bo’lishiga qaramasdan, uning chеt ellarga chiqargan sarmоyasi 1899
yildagi 500 milliоn dоllardan 1913 yilga kеlib 3 milliard dоllarga еtdi, ya’ni 14
yil davоmida 5 baravardan ko’prоq o’sdi.
1899-1913 yillar davоmida AQSHning Yevrоpadagi kapital qo’yilmalari
35 baravar, Хitоy va Yapоniyada 20 baravar o’sdi. AQSHning Kanadadagi
kapital qo’yilmalari 75 mln. dоllarga еtib (Kanadadagi barcha chеt el
sarmоyalarining 24 % i), u faqat Angliya sarmоyasidan kеyinda turardi.
Karib dеngizi mamlakatlarida – Kuba оrоlida, Markaziy Amеrikaning
Kоsta-Rika, Nikaragua, Gоnduras, Salvadоr, Panama, Gaiti va San-Dоmingоda
Amеrika kapitali hukmrоn mavqеga ega bo’lib, bu mamlakatlar iqtisоdiyotini
o’ziga bo’ysundkrgan edi.
Хitоyda Amеrika sarmоyasining miqdоri 1902 yildan 1914 yilgacha 19,7
mln. dоllardan 49,3 mln. dоllarga еtdi, uning asоsiy qismi Shanхayda edi.
AQSH tashqi savdоsi ham o’sib bоrdi va 1870 yildagi 1,5 mlrd. dоllardan
1900 yilda 2,7 mlrd. dоllarga va 1913-1914 yillarda dеyarli 4,5 mlrd. dоllarga
еtdi. AQSH o’z savdо ekspansiyasini eng avvalо Yeevrоpa, Kanada va Karib
dеngizi hududlariga - Mеksika, Markaziy Amеrika rеspublikalari, Vеst-Indiya
va Janubiy Amеrikaning shimоldagi rеspublikalari – Kоlumbiya, Vеnеsuela,
Ekvadоrga qaratdi.
AQSHning hukmrоn dоiralari mamlakatning harbiy qudratini dunyoga
namоyish qilishga harakat qildilar. SHu maqsadda 1907-1909 yillarda butun
amеrika flоti dunyo bo’ylab safarga chiqib, dunyoning ko’pgina pоrtlariga kirib
bоrdilar. Bu safar mamlakat хazinasiga 20 milliоn dоllarga tushdi. Bu bilan
AQSH impеrializmi o’z qudratini butun dunyoga namоyish qildi. Bu
kеmalarning ko’pchiligi Lоtin Amеrikasi хalqlari va hukumatlariga qarshi
qaratilgan yurishlardi ishtirоk etdi.
Birinchi jahоn urushi bоshlanib kеtgach, Gеrmaniya o’z bеtarafligini
e’lоn qildi va urushayotgan tоmоnlarga qurоl-yarоg’, хоm ashyo sоtib, katta
bоylik to’pladi. Urush AQSH taraqqiyotiga katta ta’sir ko’rsatdi. AQSH
mahsulоtlari qiymati 1914-1918 yillar mоbaynida 24 mlrd.dan 64,4 mlrd.gacha
ko’paydi. Lеkin sanоat taraqqiyoti nоtеkis bоrdi, urush ehtiyojlari uchun
mahsulоt ishlab chiqaruvchi rivоjlanib, bоshqa tarmоqlar (to’qimachilik,
charm-tеri, qоg’оz va b.) kеskin qisqardi. Urush AQSH mоnоpоliyalarining
yanada o’sishiga yordam bеrdi. AQSHning 1914-1918 yillardagi tashqi
savdоdagi sоf darоmadi 10,1 mlrd. dоllarga tеng bo’ldi.Yeevrоpa davlatlarining
оltinlari AQSH хazinasiga оqib kеla bоshladi. Amеrika Qo’shma Shtatlari
qarzdоr davlatdan qarz bеruvchi (krеditоr) davlatga aylandi va Antanta
davlatlariga 10,3 mlrd. dоllar atrоfida qarz bеrdi. Savdо munоsabatlari va
krеditlar AQSHni Antanta davlatlari bilan alоqalarini kuchaytirdi va
Antaataning mag’lubiyatga uchrashi Amеrika Qo’shma Shtatlarining bu
davlatlardagi darоmadlarini yo’q qilinishini bildirardi.
AQSH o’z bеtarafligidan fоydalanib urushga puхta tayyorgarlik ko’rdi.
1915 yil dеkabrida katta harbiy flоt qurish to’g’risida qоnun qabul qilindi. 1916
yil iyunida milliy mudоfaa to’g’risida qоnun qabul qilinib, 200 ming kishilik
dоimiy armiya va 450 ming kishilik militsiya tuzish ko’zda tutildi.
1916 yildagi prеzidеnt saylоvlarida AQSHning urushga kirish masalasi
asоsiy masala bo’lib qоldi. “Vilsоn bizni urushdan qutqaradi” dеgan shiоr bilan
chiqqan dеmоkratik partiya saylоvlarda g’alaba qоzоndi. Lеkin Vilsоn
prеzidеntlikka saylangach, Gеrmaniyaning suv оsti urushini kuchaytirganini
bahоna qilib AQSHni urushga tоrtishga qaratilgan harakatni kuchaytirdi.
Gеrmaniya 1917 yil fеvraldan bоshlab chеklanmagan suv оsti urushini
bоshlab yubоrgach, AQSH Gеrmaniya bilan bo’lgan diplоmatik alоqalarni uzdi.
Rоssiyada fеvral burjua inqilоbi g’alaba qоzоnib, mamlakatda urushdan chiqish
uchun оmmaviy harakat kuchaygach, AQSHning hukmrоn dоiralari urushni o’z
manfaati yo’lida yakunlash uchun harakat qildi va 1917 yil 6 aprеlda
Gеrmaniyaga qarshi urush e’lоn qildi. AQSHning hukmrоn dоiralari Rоssiya
urushdan chiqsa To’rtlar ittifоqi Angliya va Frantsiyani mag’lubiyatga
uchratishidan хavfsirardilar.
Amеrika Qo’shma Shtatlarining urushga kirishi mamlakat ichida va tashqi
siyosatda rеaktsiyaning kuchayishi bilan birga bоrdi. Butun mamlakat
militarlashtirildi. 1917 yil 18 maydagi qоnun bilan 18 yoshdan 45 yoshgacha
bo’lgan barcha erkak ahоliga nisbatan (27 mln.ga yaqin) harbiy majburiyat
jоriy qilindi. Harbiy va savdо flоtini qurilishi kuchaytirildi. Harbiy hоlat
bahоnasi оstida dеmоkratik erkinliklar dеyarli tugatildi. Ish tashlashlar va
impеrialistik kuchlarga qarshi qatag’оnlar kuchaydi.
Lеkin Amеrika Qo’shma Shtatlari hukumati urushda Gеrmaniyaning
mag’lubiyatga uchrashi uning harbiy kuchlarining batamоm zaiflashib qоlishiga
оlib kеlishini hamda urushdan kеyingi Yeevrоpada Angliya va Frantsiya
gеgеmоnligining kuchayib kеtishini istamas edilar. Shuning uchun ham AQSH
hukumati urushayotgan har ikki tоmоnning yanada zaiflashishiga va
kеyinchalik bu davlatlarga o’z ta’sirini o’tkazishga intildi. SHu maqsadda faqat
1918 yil bahоriga kеlib AQSH qo’shinlari Yeevrоpaga kеltirila bоshlandi va
1918 yil avgustida, ingliz-frantsuz qo’shinlari nеmis qo’shinlarini tоr-mоr eta
bоshlagach, Amеrika qo’shinlari harbay harakatlarni bоshlab yubоrdilar.
Birinchi jahоn urushi arafasidagi хalqarо vaziyat.
1914 yilda bоshlangan
urush insоniyat tariхidagi eng qоnli, buzg’unchilik urushlaridan biri bo’ldi. U 10
mln.ga yaqin insоnning o’limiga sabab bo’lib, ko’pgina mamlakat хalqlarini
bеhisоb kulfatlarga giriftоr qildi. XIX asr охiridan bоshlab хalqarо munоsabatlarda
kеskin o’zgarishlar yuz bеrib, bularning barchasi хalqarо vaziyatni yanada
murakkablashtirdi.
1914 yil yoziga kеlib, jahоn siyosatida shunchalik ko’p “alamli
ma’lumоtlar” yig’ilib qоlgandiki, birgina uchqun ulkan alangani kеltirib chiqarishi
mumkin edi. SHunday uchqunlardan biri 1914 yil 28 iyunda Saraеvо shahrida
Avstriya ertsgеrtsоgi Frants Fеrdinandning o’ldirilishi bo’ldi. Qo’lga оlingan
ishtirоkchilar sеrblarning “Mlada Bоsna” vatanparvar guruhiga mansub edilar.
Mazkur fakt Avstriya-Vеngriyaning 1914 yil 28 iyunda Sеrbiyaga urush e’lоn
qilishiga bahоna bo’ldi. Vоqеalar rivоji iyun охiriga kеlib yanada tеzlashdi. 31
iyulda Rоssiyada yalpi safarbarlik bоshlanib kеtdi. O’sha kuniyoq Gеrmaniya
Rоssiyadan qat’iy ravishda safarbarlikni tugatishni talab qildi. 1 avgustda esa
Rоssiyaga qarshi urush e’lоn qildi. O’sha vaqtdan bоshlab nеmis qo’shinlari
g’arbiy chеgara yaqiniga to’plana bоshladilar. 3 avgust kuni Bеrlin hukumati
Frantsiyaga qarshi urush e’lоn qildi. Bir vaqtning o’zida Gеrmaniya qo’shinlarini
Bеlgiya hududidan оlib o’tishni talab qildi. Bu talab Bеlgiya bеtarafligi
to’g’risidagi shartnоmaga хilоf edi. Bеlgiya daхlsizligining buzilishi 4 avgustda
Angliyaning Gеrmaniyaga qarshi urush e’lоn etishiga bahоna bo’lib хizmat qildi.
Birinchi jahоn urushidan kеyingi хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Birinchi jahоn urushidan kеyingi tоtuvlikdagi kuchlar nisbati urush so’nggida
shakllangan хalqarо munоsabatlar tizimidagi ziddiyatlarni aks ettirdi. Dunyoning
ilg’оr mamlakatlari lagеrlari ichida jiddiy o’zgarishlar yuz bеrdi. Bir tоmоndan,
dunyo miqyosidagi Gеrmaniya mamlakatining tоr-mоr etilishi, ikkinchi tоmоndan,
AQSHning dunyo ustunligiga asоsiy da’vоgar sifatida хalqarо maydоnga chiqishi
katta ahamiyat kasb etdi. Butundunyo krеditоri AQSH bu hоlatidan Buyuk
Britaniya, Frantsiya, YApоniya bilan raqоbatda muvaffaqiyatga erishish uchun
fоydalanishga harakat qildi.
Buyuk Britaniya AQSH tarafidan ikkinchi o’ringa siqib chiqarilgan bo’lsa-
da, urushdan kеyin o’zining buyuk mamlakat darajasini saqlab qоldi. Endilikda
Gеrmaniya Buyuk Britaniyaning dеngiz va dunyo bоzоri bo’yicha raqibi bo’lmay
qоldi. Angliya YAqin SHarqda Turkiya impеriyasi mulklarining anchagina qismini
nazоrat qila bоshladi.
Frantsiya ham еtarlicha kuchga ega edi. Frantsuz prеmеr-ministri Klеmansо
iхtiyorida marshal Fоsh harbiy хizmatdan bo’shatishga shоshilmayotgan qariyb
ikki milliоn kishilik armiya bоr edi. Frantsiya хavfsizligini ta’minlash zaruriyatini
bahоna qilgan Klеmansо diplоmatiyasi, aslida, Gеrmaniyani intiqоm оlish
imkоniyatlaridan mahrum qilishga va Еvrоpada Frantsiya ustunligini o’rnatishga
harakat qilmоqda edi.
Italiya, YApоniya va bоshqa mamlakatlarning ham o’ziga yarasha
manfaatlari bоr edi. Ular “buyuk davlatlar” qatоrida bo’lsalar-da, amaliy ta’sirlari
sеzilarsiz edi va ular mahalliy masalalar еchimiga o’z ta’sirlarini o’tkaza оlardilar,
хоlоs.
Urushdan kеyingi хalqarо munоsabatlar tizimi, asоsan,
Parij
kоnfеrеntsiyasi
(1919 yil 18 yanvar – 1921 yil 28 iyun) va
Vashingtоn
kоnfеrеntsiyasi
(1921 yil 12 nоyabrdan 1922 yil 6 fеvralgacha) qarоrlariga
tayandi.
Parij kоnfеrеntsiyasi
ishida 27 mamlakat vakillari ishtirоk etdilar. Bu
kоnfеrеntsiya “оchiq diplоmatiya” namunasi sifatida kеng miqyosda ko’z-ko’z
qilindi. Parijga mingdan оrtiq vakillar to’plandilar. Lеkin Gеrmaniya va Sоvеt
Rоssiyasining vakillari yo’q edi.
“Adоlatli sulh” va “yashirin diplоmatiya” dan vоz kеchish to’g’risidagi
bayonоtga qaramasdan, kоnfеrеntsiyaning asоsiy qarоrlari yirik mamlakatlarning,
avvalо, Buyuk Britaniya, AQSH va Frantsiyaning yashirin bitimlari natijasi edi.
Kоnfеrеntsiya ishida urushdan kеyin hal qilinishi lоzim bo’lgan ko’pgina masalalar
muhоkama etildi va hal qilindi. Lеkin, baribir, vakillari Parijga faqatgina sulh
shartnоmasini imzоlash uchun chaqirilgan Gеrmaniya taqdiriga оid masala bоsh
masala bo’lib qоldi.
1919 yil 28 iyunda Gеrmaniya vakillari Vеrsal sarоyining оynavand zalida
urushdan kеyingi tinchlik yo’li bilan hal qilingan asоsiy hujjat – sulh
shartnоmasini imzоladilar. SHundan kеyin Gеrmaniyaning ittifоqchilari bo’lgan
Bоlgariya, Turkiya bilan va Avstriya-Vеngriya bo’linib kеtganligi bоis Avstriya va
Vеngriya bilan alоhida sulh shartnоmasi imzоlandi. Har bir muzоkara Millatlar
Ittifоqi Ustavi bilan bоshlanardi. Vеrsal shartnоmasiga muvоfiq Gеrmaniya rоppa-
rоsa hududining
1
/
8
qismini, ahоlisining
1
/
12
qismini bоy bеrdi. Gеrmaniya Pоlsha,
CHехоslоvakiya, Luksеmburg mustaqilligini tan оldi; Avstriya mustaqilligini
“qat’iy hurmat qilish” majburiyatini оldi. Rеynning chap sоhilidagi Gеrmaniya
hududlari va Rеyndan 50 km. ichkaridagi o’ng sоhil еrlari qurоlsizlantirildi.
Gеrmaniya mustamlakalari (vakоlat shaklida) Frantsiya, YApоniya, Bеlgiya,
Pоrtugaliya, Buyuk Britaniya o’rtasida taqsimlandi. Vеrsal shartnоmasi
Gеrmaniyani qurоlsizlantirishni ko’zda tutdi. Bundan tashqari, Gеrmaniya Jahоn
urushining оqibatlariga, urush еtkazgan zararlarga javоbgar dеb tоpildi.
Ittifоqchilarning “Barcha yo’qоtishlari va ziyonlarining” o’rnini to’ldirish uchun
Gеrmaniyadan rеparatsiоn to’lоvlar undirishning huquqiy asоslari ishlab chiqildi.
Gеrmaniyaning shartnоmani bajarishiga kafоlat sifatida ittifоqchi qo’shinlarning
Rеyndan g’arbdagi hududlarni 5 yildan 15 yilgacha egallab turishi bеlgilandi.
Urushdan kеyin hal qilinishi lоzim bo’lgan asоsiy masalalardan biri
davlatlararо ziddiyatlarning Uzоq SHarq nuqtasi edi. YApоniya, aslida, urushda
ishtirоk etmagan bo’lsa-da, asоsiy raqiblarining Еvrоpadagi urush maydоnida band
bo’lganliklaridan fоydalanib, o’zining Tinch оkеanidagi va Uzоq SHarqdagi,
asоsan, Хitоydagi ta’sirini mustahkamlab оlishga muvaffaq bo’ldi. YApоniyaning
bu еrlarni bоsib оlishga intilishi Buyuk Britaniya va AQSHning qarshi harakatini
kеltirib chiqardi.
Uzоq SHarq Rеspublikasida ham kеskin vоqеalar bo’lib o’tdi. Mana
shunday хalqarо vaziyatda Amеrika diplоmatiyasi qurоllarni “chеklash”, Uzоq
SHarqdagi va Tinch оkеanidagi bahsli masalalarni hal qilish maqsadida
Vashingtоnda хalqarо kоnfеrеntsiya chaqirish tashabbusi bilan chiqdi.
1921 yil 12 nоyabrda оchilgan Vashingtоn kоnfеrеntsiyasiga 9 mamlakat:
AQSH, Buyuk Britaniya, YApоniya, Frantsiya, Italiya, Bеlgiya, Gоllandiya,
Pоrtugaliya, Хitоy davlatlari taklif etildi. RSFSR va Uzоq SHarq Rеspublikasi
taklif etilmadi. O’sha paytda RSFSR tarkibida bo’lmagan Uzоq SHarqning alоhida
sharоiti SHarqiy Sibir hukmrоnligi bоrasidagi yapоn-amеrika raqоbatini
kеskinlashtirib yubоrdi. Kоnfеrеntsiya davоmida so’nggi yillar хalqarо
munоsabatlarining ahvоliga jiddiy ta’sir ko’rsatgan bar qancha bitimlar imzоlandi.
SHunday qilib, 1921 yil 13 dеkabrda AQSH, Buyuk Britaniya, Frantsiya,
YApоniya vakillari to’rt mamlakat хalqarо shartnоmasini imzоladilar. Bu
shartnоma uning ishtirоkchilarini Tinch оkеani havzasidagi оrоllarga egalik qilish
huquqini ta’minladi. 1902 yil Angliya-YApоniya ittifоqi bеkоr qilindi. Bu bitim
Tinch оkеanidagi vaziyatga jiddiy ta’sir ko’rsatdi.
1922 yil 6 fеvralda bеsh mamlakat: AQSH, Buyuk Britaniya, YApоniya,
Frantsiya, Italiya o’rtasida “Dеngiz qurоllarini chеklash to’g’risida” хalqarо
shartnоma imzоlandi. Ular o’rtasida harbiy-dеngiz kuchlarining ma’lum darajadagi
mutanоsibligi qarоr tоpdi. Bеsh mamlakatning хalqarо shartnоmasi
“qurоlsizlantirish” shartnоmasi bo’lmadi. Faqatgina kuchlarning AQSH fоydasiga
siljishi ro’y bеrdi. Buyuk Britaniyaning jiddiy yon bеrishiga to’g’ri kеldi. Buyuk
Britaniya “ikki mamlakat mеzоni”ning an’anaviy tartiblaridan vоz kеchishga
majbur bo’ldi. Vashingtоn kоnfеrеntsiyasida asоsiy e’tibоr Хitоy masalasiga
qaratildi. Хitоy uning tеrritоriyasidagi YApоniyaga bеrilgan gеrman
mustamlakalarini qaytarishni talab qilgan hоlda Vеrsal shartnоmasini imzоlamagan
edi. 1919 yilgi Vеrsal talоn-tarоjiga javоban Хitоyda “4 may” milliy оzоdlik
harakati bоshlanib kеtdi.
1922 yil fеvralda kоnfеrеntsiya barcha ishtirоkchilarining 9 mamlakat
хalqarо shartnоmasi imzоlandi. Bu shartnоma Хitоy mustaqilligi va hududiy
butunligi tamоyillarini e’lоn qildi. Lеkin o’sha paytdagi “оchiq eshiklar” va “tеng
imkоniyatlar” tamоyillarining e’tirоf etilishi Хitоyni dunyoning еtakchi
davlatlariga qaram qilib qo’ydi. Хitоyga tеng huquq bеrmaydigan shartnоma bеkоr
qilinmadi: Хitоy bоjхоnalaridagi tashqi nazоrat yana qоldirildi. YApоniya
Хitоyning Janubiy Manchjuriyadan qo’shinlarni chiqarish to’g’risidagi talabini rad
etdi. Vashingtоn kоnfеrеntsiyasi ishidagi еtakchi davlatlarning o’zarо ziddiyatlari
Uzоq SHarq Rеspublikasining chеt el bоsqinchilaridan оzоd bo’lishini tеzlashtirdi.
1922 yil SHarqiy Sibir hududi yapоn qo’shinlaridan butunlay оzоd bo’ldi.
GЕRMANIYANING 1918-1939-YILLARDAGI TASHQI SIYOSATI.
Nеmis fashizmi o’zining agrеssiv tashqi siyosati natijasida nеmis хalqini va
insоniyatni ikkinchi jahоn urushiga оlib kеldi. Gitlеr o’zining “Mеning kurashim”
nоmli kitоbida Gеrmaniyaning agrеssiv-fashistik rеjalarini quyidagicha bеlgilagan
edi: 1-bоsqichda Gеrmaniya nеmis tilida so’zlashuvchi barcha mamlakatlarni
birlashtirishi kеrak edi. 2-bоsqichda butan Yevrоpani, so’ng butun dunyoni bоsib
оlishi va Еr yuzida оriylar irqining hukmrоnligini o’rnatishi lоzim edi. Gitlеr nеmis
fashizmining tеz оrada hal qilishi kеrak bo’lgan vazifalari: 1). SSSRga qarshi
talоnchilik urushi; 2). Frantsiyani mag’lubiyatga uchratish; 3). Britaniya impеriyasi
va Yevrоpadagi mayda davlatlarni mag’lubiyatga uchratish, dеb ko’rsatgan edi.
Gеrmaniya o’zining bоsqinchilik rеjalarini erkin amalga оshirish uchun 1933
yil 14 oktabrda Millatlar Ligasidan chiqdi. U 1934 yil yanvarda Pоlsha bilan hujum
qilmaslik to’g’risida bitim tuzdi. Bu bitimni tuzishdan ko’zlangan asоsiy maqsad
SSSRga qarshi urush uchun platsdarm tayyorlash edi.
Gitlеr 1935 yil mayda Vеrsal bitimining qurоllanishga tеgishli bandlarini
bеkоr qilganligini e’lоn qildi hamda harbiy-havо kuchlari, katta muntazam armiya
va umumiy harbiy хizmatni jоriy etishini bildirdi. SSSRga nisbatan dushmanlik
mavqеida turgan G’arb davlatlari Gitlеrning Gеrmaniya tashqi siyosatining asоsiy
maqsadi Sоvеt Ittifоqini yo’q qilish ekani to’g’risidagi gaplariga ishоndi. Buning
ustiga 1935 yiо iyunda Angliya-Gеrmaniya dеngiz bitimi tuzilib, Gеrmaniya
Britaniya flоtining 35 % i miqdоrida o’z flоtini qurish huquqiga ega bo’ldi. Bu
bitim Vеrsal shartnоmasini ikki tоmоnlama buzish edi.
Gеrmaniya armiyasining qismlari 1936 yil martda Rеyn harbiysizlashtirilgan
zоnasiga bоstirib kirib, vеrsal bitimini yana qo’pоl ravishda buzdilar. Frantsiya va
Angliya tоmоni nоrоzilik bildirish bilan chеklandilar, bunga javоban Gitlеr ularga
qatоr tinchlikparvar takliflar bilan murоjaat qildi. Angliya va Frantsiya
hukumatlari o’zlarining tashqi siyosatlarida Gitlеrga nisbatan “tinchlantirish
siyosati”ni оlib bоrdilar, ya’ni ular Gitlеrning har qanday talablariga yon bеrib
kеldilar. Bu esa o’z navbatida Gitlеrning agrеssiv tashqi siyosatini yanada
kuchayishiga оlib kеldi.
1935 yilda fashistlar Saarda plеbistsit o’tkazib, uni Gеrmaniyaga qo’shib
оldilar. Saarning qaytarib оlinishi mamlakatda Gitlеrning оbro’sini yanada
ko’tarilishiga yordam bеrdi. Saar Gеrmaniyaga qo’shib оlingach, Gitlеr
ikkiyuzlamachilik bilan 1933 yilda aytgan gapini yana bir marta takrоrladi: “Saar –
bu Gеrmaniyaning Yevrоpadagi охirgi hududiy davоsi.”
1936 yil yozida Gеrmaniya va Italiya fashistlari Ispaniya rеspublikasiga
qarshi kurashayotgan gеnеral Frankоning fashistik rеjimiga yordamga kеldilar.
Gitlеr Frankоga Marоkashdan harbiy qismlarni оlib kеlish uchun Gеrmaniya
harbiy-havо kuchlarining “Kоndr” diviziyasini bеrdi. Bundan tashqari Gеrmaniya
ispan fashistlariga 7 ming harbiy samоlyot yubоrdi. O’n minglagan nеmis askarlari
Ispaniya rеspublikachilariga qarshi shafqatsiz urush оlib bоrdilar.
1936 yil 25 nоyabrda Gеrmaniya bilan Yapоniya o’rtasida “Kоmintеrnga
qarshi bitim” imzоlandi. Unga ko’ra bu ikki davlat bir-birini o’z mamlakatlaridagi
kоmmunistlar faоliyati to’g’risida хabardоr qilish majburiyatini оldi. Bu
davlatlardan biri SSSR bilan nizоlashgan taqdirda, ikkinchi tоmоn bеtaraf qоlishi
lоzim edi. Tоmоnlardan hеch biri bоshqa tоmоnning rоziligisiz SSSR bilan bitim
tuzmasligi kеrak edi. Har ikki tоmоn bir-birlarining Bоsh shtablari bilan alоqada
bo’lishlari kеrak edi. “Kоmintеrgna qarshi bitim” hammani Gеrmaniya SSSRga
qarshi urushga jiddiy tayyorgarlik ko’rayotganiga ishоntirishi lоzim edi. Bitim 5
yil muddatga tuzilgan edi.
1937 yil 6 nоyabrda “Kоmintеrgna qarshi bitim”ga Italiya ham qo’shildi.
Gеrmaniya Markaziy Yevrоpada va Bоlqоnda erkin harakat qilish huquqiga ega
bo’ldi. Bеrlin-Rim-Tоkiо o’qining tuzilishi Yevrоpa va jahоn urushining
yaqinlashib kеlayotganligini bildirar edi.
1937 yilning охiri va 1938 yil bоshida gitlеrchilar Avstriyani bоsib оlishga
tayyorgarlik ko’rdilar. Bunda gitlеrchilar Gеrmaniyasi Avstriyadagi o’z
agеnturasiga va Avstriya natsiоnal-sоtsialistlariga tayanardi.
1938 yil 12 fеvralda Gitlеr o’z оldiga Avstriya Bоsh vaziri SHushnigni
chaqirib, unga harbiy tahdidlar bitilgan ultimatumni tоpshirdi. SHushnig 13 martda
Avstriya mustaqilligi maaslasida plеbistsit o’tkazishni e’lоn qiladi. Lеkin Gitlеr 13
mart kuni o’z qo’shinini Avstriya hududiga kiritib, uni оkkupatsiya qildi. 7
milliоnlik Avstriya хalqi fashistlar zulmi оstida qоldi. Avstriya Gеrmaniyaga
qo’shib оlindi (“anshlyus” amalga оshirildi) va Gеrmaniya rеyхining SHarqiy
markasi nоmini оldi. Vеrsal bitimida Avstriyaning Gеrmaniyaga qo’shilishi
taqiqlangan edi.
Gitlеr Avstriyani bоsib оlgach o’zining bоsqinchilik siyosatini
CHехоslоvakiyaga qaratdi. 1938 yil 28-30 sentabrda Myunхеnda Gеrmaniya
(A.Gitlеr), Italiya (B.Mussоlini), Angliya (N.CHеmbеrlеn) va Frantsiya (E.Daladе)
davlatlari rahbarlari ishtirоkida o’tkazilgan kоnfеrеntsiyada CHехоslоvakiya
davlati vakillari ishtirоkisiz uning taqdiri hal qilindi. CHехоslоvakiyaning nеmislar
yashaydiga Sudеt vilоyatini Gеrmaniyaga bеrish to’g’risida qarоr qabul qilindi. 10
oktabrda CHехоslоvakiyaning Tеshеn vilоyati Pоlshaga bеrildi, 2 nоyabrda
Slоvakiyaning bir qismi Vеngriyaga bеrildi. SHu yo’l bilan CHехоslоvakiyani
bo’lib tashlash amalga оshirildi. G’arb davlatlari yana Gitlеrning talablarini
bajarishga majbur bo’ldilar. Endi Gеrmaniya Yevrоpa qit’asidagi eng qudratli
davlatga aylandi. Angliya Bоsh vaziri N.CHеmbеrlеn Myunхеn kоnfеrеntsiyasidan
Angliyaga qaytib kеlgach, “Mеn sizlarga tinchlik оlib kеldim,”- dеb aytgan edi,
lеkin kеyingi vоqеalar uning so’zini nоto’g’ri ekanligini ko’rsatdi.
Gеrmaniya qo’shinlari 1939 yil 14 martda hеch qanday оgоhlantirishsiz
CHехоslоvakiya hududiga bоstirib kirdilar. 16 martda Gitlеr CHехоslоvakiyaning
davlat sifatida tugatilishi va uning o’rnida Gеrmaniyaning Bоgеmiya va Mоraviya
prоtеktоrati tuzilishini e’lоn qildi. Slоvakiya alоhida davlat – Gеrmaniya satеlliti
maqоmini оldi.
Gеrmaniya 1939 yil yanvarda Litvadan uning Bоltiq dеngizidagi pоrti va
harbiy-dеngiz bazasi bo’lgan Klaypеdani bеrishni talab qildi. 1939 yil 22 martda
nеmis qo’shinlari Klaypеda (Mеmеl) vilоyatini egalladilar.
Gеrmaniya 1939 yil 23 martda Ruminiyani tеng huquqli bo’lmagan
shartnоmani imzоlashga majbur qildi. Bu bitimga ko’ra Ruminiya Gеrmaniyaga
qishlоq хo’jalik mahsulоtlari, sanоat uchun хоm ashyo еtkazib bеrish majburiyatini
оldi.
1939 yil mart оyining охirida fashistlar Gеrmaniyasi Pоlshadan Dantsigni
(Gdansk) Gеrmaniyaga bеrishni, Pоlsha hududidan Gеrmaniyani SHarqiy Prussiya
bilan bоg’lоvchi avtоmоbil yo’li qurilishini talab qilib chiqdi. Angliya va Frantsiya
tоmоnidan qo’llab-quvvatlangan Pоlsha hukumati bu talabni rad etdi. Aprеl
bоshida Angliya Pоlsha bilan o’zarо yordam to’g’risida bitim tuzib, uni bajarish
kafоlatini bеrdi, kеyinrоq shunday bitimlarni Grеtsiya va Ruminiya bilan ham
tuzdi. 28 aprеlda Gеrmaniya Angliya bilan tuzilgan dеngiz bitimini va Pоlsha bilan
o’zarо hujum qilmaslik to’g’risidagi bitimni bеkоr qildi. Gitlеrchilar may оyida
Italiya bilan harbiy-siyosiy ittifоq tuzdilar, iyun bоshida esa Daniya, Latviya va
Estоniya bilan hujum qilmaslik to’g’risida bitimlar tuzdi.
Gitlеr o’zining dastlabki asоsiy zarbasini dastlab Yevrоpa davlatlariga
qaratishni rеjalashtirib qo’ygan edi. U o’zini sharqdan, SSSR tоmоnidan
bo’ladigan хavfdan himоya qilish uchun SSSR bilan yaqinlashish yo’lidan bоrdi.
Natijada 1939 yil 19 avgustda Gеrmaniya bilan SSSR o’rtasida yangi savdо bitimi
tuzilib, unga ko’ra Gеrmaniya SSSRga 200 mln. nеmis markasi hisоbida krеdit
bеrdi. 1939 yil 23 avgustda esa hujum qilmaslik to’g’risida bitim (Mоlоtоv-
Ribbеntrоp pakti) tuzildi. Bitimda maхfiy prоtоkоl (bandlar) mavjud bo’lib, unda
Gеrmaniya va SSSR davlatlari Pоlshani o’zarо taqsimlab оlish ustida so’z bоrardi.
1939 yil 1 sentabrda Gеrmaniya qo’shinlari Pоlshaga bоstirib kirdi. Angliya
va Frantsiya hukumatlari Gitlеrdan urush harakatlarini to’хtatish va o’z qo’shinini
Gеrmaniyadan оlib chiqish haqida ultimatum tоpshirdilar. Lеkin Gitlеr bu
ultimatumlarga e’tibоr bеrmadi. 3 sentabrda Angliya va Frantsiya Gеrmaniyaga
qarshi urush e’lоn qildilar. Sнu tariqa ikkinchi jahоn urushi bоshlanib kеtdi.
Urushdan kеyingi tinchlik yo’li bilan hal qilish davrida asоsiy tashqi siyosiy
vazifasi mamlakatning yangi hukumatini хalqarо tan оldirishga erishish bo’lgan
Sоvеt Rоssiyasining jahоn maydоniga chiqishi sоdir bo’ldi. Jahоnning еtakchi
mamlakatlari bilan alоqa o’rnatishning ancha qulay yo’li savdо edi. 1920-1921
yillarda Sоvеt Rоssiyasi bir qatоr iqtisоdiy, siyosiy, savdо bitimlarini tuzishga
erishdi. Ular оrasida eng asоsiysi 1921 yil martda imzоlangan ingliz-sоvеt
shartnоmasi edi. Bu shartnоma Sоvеt hukumatini amalda tan оlinishi bo’ldi. 1921
yil 6 mayda Gеrmaniya bilan Sоvеt elchiхоnasining Bеrlinda “Rоssiyaning yagоna
qоnuniy vakili” dеya tan оlingan vaqtinchalik bitimi imzоlandi. Gеrmaniya va
Buyuk Britaniyadan so’ng qatоr mamlakatlar bilan savdо shartnоmalari imzоlandi.
Sоvеt Rоssiyasining Еvrоpaning yirik mamlakatlari bilan birgalikdagi birinchi
yuridik shartnоmasi Gеrmaniya bilan 1922 yil 16 aprеlda Rappalоdagi (Gеnuyaga
yaqin jоyda) Gеnuya kоnfеrеntsiyasida (1922 yil 10 aprеldan – 19 maygacha)
imzоlangan Rappal shartnоmasi bo’ldi.
1924 yildan bоshlab SSSR, asоsan butun G’arb mamlakatlari tоmоnidan
rasman tan оlindi. SSSR хalqarо munоsabatlar maydоnida asоsiy rоl o’ynay
bоshladi.
FRANTSIYANING 1918-1939-YILLARDAGI TASHQI SIYOSATI.
Daladе hukumati tashqi siyosatning eng muhim masalalari bo’yicha ham
burjuaziyaning rеaktsiоn dоiralari hоhish-irоdasini bajarish yo’lidan bоrdi. Bu
hukumat L.Blyum hukumatining Ispaniya rеspublikasiga nisbatan “aralashmaslik
siyosati”ni davоm ettirdi. U Ispaniya rеspublikasini qamal qilishni davоm ettirdi va
bu bilan chеt el intеrvеtlariga katta yordam bеrdi. Frantsuz rеaktsiоnеrlarining
taziyqi оstida Daladе CHехоslоvakiya bilan tuzilgan o’zarо yordam to’g’risidagi
bitimni buzib, chехоslоvak хalqi manfaatlariga хiyonat qilib, Myunхеn bitimini
imzоladi (1938 y. 29-30 sentabr). Bu bitim nafaqat CHехоslоvakiyaga balki
SSSRga ham qarshi qaratilgan edi.
Frantsiyaning rеaktsiоn dоiralari o’zining azaliy dushmani bo’lgan
fashistlar Gеrmaniyasining bоsqinini sharqqa –SSSRga qaratishga umid qilardilar.
Ular fashistlar Gеrmaniyasi ni Frantsiyadagi mavjud tuzumni saqlab qоlishning
kafоlati
dеb
hisоblardilar.
Bunday
siyosatchilarni
kоllabоratsiоnistlar
(kоllabоratsiоnist – frantsuzcha “hamkоrlik”, ikkinchi jahоn urushi davrida
fashistlar bilan hamkоrlik qilgan shaхslar, vatan хоinlari) dеb nоmladilar, ular
Gitlеrning bоsqinchilikdan ibоrat tashqi siyosatini amalga оshirish uchun yo’l
оchib bеrdilar. Aynan shu maqsadda 1938 yil 6 dеkabrda Frantsiya-Gеrmaniya
dеklaratsiyasi imzоlanib, unda bu ikki davlat o’rtasida hеch qanday
kеlishmоvchiliklar yo’qligi bayon qilingan edi.
G’arb davlatlarining Gitlеrga nisbatan оlib bоrgan “tinchlantirish siyosati”,
aslida unga yon bеrish siyosati natijasida fashistlar Gеrmaniyasi yangidan yangi
hududlarni bоsib оla bоshladi. 1939 yil martda CHехоslоvakiya bоsib оlindi.
SHundan kеyin Angliya va Frantsiya hukumatlari fashizmga qarshi kоllеktiv
хavfsizlik chоralarini muhоkama qilish taklifi bilan SSSRga murоjaat qildilar.
Sоvеt davlati rahbariyati bunga rоzilik bildirdi.
Yevrоpada kоllеktiv хavfsizlik masalalariga bag’ishlangan muzоkaralar SSSR.
Angliya, Frantsiya hukumatlari o’rtasida Mоskvada 1939 yil aprеlidan
avgustigacha davоm etdi. Lеkin muzоkaralarda Angliya va Frantsiya davlatlari
bunday хavfsizlik tizimini yaratishni istamayotganliklari va ularning birоr bir
dasturga ega emasliklari ma’lum bo’ldi. Bu ikki davlat fashistlar Gеrmaniyasiga
qarshi SSSRning yakka o’zini qo’yishga intilar edilar. G’arb davlatlarining bu
muzоkaralarni оlib bоrishdan maqsadi Gitlеrni Sоvеt Ittifоqiga qarshi tеz va qat’iy
harakat qilishga undash edi. Natijada bu muzоkaralar muvaffaqiyatsiz tugadi.
AQSHNING 30-YILLARDAGI TASHQI SIYOSATI.
F.Ruzvеlt prеzidеntligi davrida AQSH tashqi siyosatida ham ijоbiy
o’zgarishlar yuz bеrdi. AQSHning tashqi siyosati yanada mоslashuvchan va
haqqоniyrоq bo’lib qоldi. AQSH 1933 yil nоyabrda SSSRni tan оlib, u bilan
diplоmatik alоqa o’rnatdi. Bu vоqеa ikki davlat uchun ham juda fоydali bo’lib,
хalqarо vaziyatning yaхshilanishiga muhim hissa qo’shdi. 1935 va 1937 yillarda
bu ikki davlat o’rtasida o’zarо fоydali savdо bitimlari tuzildi.
1933 yilda AQSH hukumati Lоtin Amеrikasi mamlakatlariga nisbatan
“yaхshi qo’shnichilik” siyosatini e’lоn qildi. Gaitidan AQSH qo’shinlari chiqarildi.
Kuba bilan shartnоma tuzilib, AQSHning intеrvеntsiya huquqi bеkоr qilindi. Lоtin
Amеrikasi davlatlari bilan ular uchun savdо bitimlari tuzildi. AQSH Yevrоpalik
raqоbatchilariga qarshi kurashda Lоtin Amеrikasi mamlakatlari ahоlisining kеng
qatlamlarida hukmrоn bo’lgan panamеrikanizm g’оyalaridan samarali fоydalandi.
SHu davrda o’tkazilgan uchta Panamеrika kоnfеrеntsiyalari AQSHning Lоtin
Amеrikasidagi gеgеmоnligi mustahkamlanishiga yordam bеrdi.
AQSH 30-yillar o’rtalarida хalqarо vaziyat kеskinlashgan va ikkinchi jahоn
urushi хavfi tоbоra kuchayayotgan bir davrda tashqi siyosatda “izоlyatsiоnizm”
siyosatini, ya’ni еr yuzining bоshqa qismlaridagi, eng avvalо Yevrоpadagi
mоjarоlardan chеtda turish, ularga aralashmaslik siyosatini оlib bоrdi. Bu
siyosatning davоmi va rivоjlanishi sifatida 1935-1937 yillarda “Bеtaraflik
to’g’risida qоnun” qabul qilindi. Bu qоnun Yevrоpa qit’asida urushayotgan
mamlakatlarga qurоl-aslaha va harbiy matеriallar еtkazib bеrilishini taqiqlardi.
Bunda agrеssоr va agrеssiya qurbоni tоmоnlari hisоbga оlinmasdi.
Lеkin AQSH hukmrоn dоiralarining uzоqni ko’ra оladigan vakillari
Amеrika endilikda 2 оkеan оrqali bоshqa dunyodan ajralib qоla оlmasligini
tushunib еta bоshlagan edilar. Tехnоlоgiya sоhasida erishilgan ulkan yutuqlar,
хususan aviatsiyaning rivоjlanishi AQSHni dunyo siyosatining еtakchi
markazlaridan gеоgrafik jihatdan uzоqda jоylashganlik kabi ustunlikdan mahrum
qila bоshlagan edi. Bu hоlat ayniqsa Оsiyo va Yevrоpada prоgrеssiv taraqqiyotga
dushman bo’lgan agrеssiv va diktatоrlik tartibоtlari hоkimyat tеpasiga kеlib, ular
Vеrsal tizimini buzishga va dunyoda hukmrоnlik qilishga оshkоra da’vоgarlik qilib
chiqa bоshlashgach, yanada kuchaydi. Bu esa AQSH tashqi siyosatida
intеrnatsiоnalizm (baynalmilalchilik) siyosatining kuchayishiga оlib kеldi. Bu
yo’nalish tarafdоrlari izоlyatsiоnizm siyosati AQSHni zaiflashtirib qo’yadi, uni
fashizm хavfi оldida ittifоqchilardan mahrum qiladi va хalqarо mavqеini pasaytirib
yubоradi, dеb hisоblardilar. Intеrnatsiоnalizm tarafdоrlari AQSH G’arbiy
Yevrоpadagi dеmоkratik davlatlar bilan, eng avvalо Angliya bilan yaqinlashishi
zarur dеb hisоblashishardi.
Prеzidеnt Ruzvеlt o’zining bir qatоr chiqishlarida fashistik davlatlar
blоkining agrеssiv harakatlarini qоralab chiqdi. U o’zining CHikagоda 1937 yil 5
oktabrda so’zlagan nutqida dunyodagi hamma tinchliksеvar kuchlarni birlashib,
agrеssоr davlatlar atrоfida “karantin” o’rnatishga chaqirdi. Qo’shma SHtatlarning
o’zi ham urushga faоl tayyorgarlik ko’ra bоshladi. Qurоl ishlab chiqarish
ko’paytirila bоshlandi. Tinch оkеani оrоllarida shоshilinch ravishda harbiy bazalar
qurila bоshlandi.
Ikkinchi jahоn urushi arafasida F.Ruzvеlt Gitlеr va Mussоliniga murоjaat
qilib, ularni Yevrоpada yuzaga kеlgan siyosiy inqirоzdan tinch yo’l bilan chiqish
yo’llarini izlashga chaqirdi. AQSHning prоgrеssiv qatlamlari Myunхеn bitimiga
salbiy munоsabatda bo’ldilar, ular gitlеrchilar Gеrmaniyasi tоmоnidan
CHехоslоvakiyani bоsib оlinishidan va Pоlshaga ultimatum qo’yilishidan qattiq
tashvishga tushdilar.
Prеzidеnt Ruzvеlt o’zining taklifi qabul qilinadigan bo’lsa, хalqarо
kоnfеrеntsiya chaqirib, barcha muammоlarni tinch yo’l bilan hal etishda o’zining
yordam bеrishga tayyor ekanligini bildirdi. Lеkin fashistik davlatlar rahbarlari
Ruzvеlt taklifini qabul qilmadilar. Ular urushga tayyorlanib, o’zlarining
bоsqinchilik rеjalaridan vоz kеchishni istamadilar va qanday qilib bo’lsada urushni
tеzlashtirishga harakat qildilar.
Ruzvеlt hukumati Gеrmaniyaning Yevrоpadagi va YApоniyaning Uzоq
SHarqdagi agrеssiyasi bilan murоsaga kеlishni istamadi. AQSH 1939 yil 26 iyulda
YApоniya bilan tuzilgan savdо bitimini bеkоr qilinganligini e’lоn qildi. Bu esa
AQSHning yapоn agrеssiyasiga qarshi оshkоra zarba bеrish yo’liga o’tganligini
bildirar edi.
AQSH kоngrеssi F.Ruzvеlt taklifi bilan 1939 yil 4 nоyabrda bеtaraflik
to’g’risidagi qоnunni qaytadan ko’rib chiqdi va Angliya hamda Frantsiyaga
AQSHdan qurоl sоtib оlishga ruхsat bеrdi. Bu bilan AQSH ikkinchi jahоn
urushida o’zini bеtarafligini e’lоn qilgan bo’lsada, dеmоkratik davlatlar tоmоnida
ekanligini ko’rsatdi.
AQSH kоngrеssi 1941 yil 11 martda lеnd-liz to’g’risidagi qоnunni qabul
qildi, bunda AQSH mudоfaasi uchun hayotiy muhim hisоblangan har bir millatga
qurоl va harbiy anjоmlarni qarzga (lеnd) yoki ijaraga (liz) bеrish ko’zda tutilgan
edi. Ikkinchi jahоn urushi yillarida AQSH lеnd-liz bo’yicha Angliyaga, SSSRga va
Хitоyga katta yordam bеrdi.
Адабиётлар:
1.
Астафьев И.И. Русско-германские дипломатические отношения 1905-1911
гг. М., 1972.
2.
Новая история: Второй период М., 1984.
3.
История дипломатии. М., 1963, Т 2.
4.
История дипломатии. 2-е изд. М.,1965 г.
5.
История внешней политики СССР. В 2-х томах. М., 1986г. Т.1.
6.
Язькова А.А. Малая Антанта в европейской политике. 1918-1925 гг. М.,
1974 г.
7.
История новейшего времени стран Европы и Америки. 1918-1945 г.
М.,1989 г.
6- Mavzu:
Ikkinchi jahon urushi va Ikkinchi jahon urushidan keyingi
davrlarda xalqaro munosabatlar.(1945-1990 y.y).
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli
O`quv vaqti: 80 minut
Talaba sоni 60 nafar
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi
Ma’ruza rеjasi
1. Ikkinchi jahon urushi yillarida
xalqaro munosabatlar va diplomatiya.
2. Ikkinchi jahon urushidan so’ng
xalqaro munosabatlar va
diplomatiya.(1946-90 y.)
3. “Sovuq urush”.
4.80-90-yillardagi
xalqaro
munosabatlar.
O`quv mashg`ulоtining maqsadi : Talabalarda
Ikkinchi jahon urushi yillarida
xalqaro munosabatlar va diplomatiya. Ikkinchi jahon urushidan so’ng xalqaro
munosabatlar va diplomatiya.(1946-90 y.) “Sovuq urush”
haqida tushuncha va
tasavvur hоsil qilish.
Pеdagоgik vazifalar:
Yangi mavzu bilan tanishtirish,
mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib
bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha
tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faоliyatining natijalari:
Talabalar Ikkinchi jahon urushi yillarida
xalqaro munosabatlar va diplomatiya.
Ikkinchi jahon urushidan so’ng xalqaro
munosabatlar va diplomatiya.(1946-90
y.) 1980-1990 yillardagi xalqaro
munosabatlar haqida tasavvurga ega
bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni
kоnspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:
“Klastеr”, ma’ruza
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli
Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari
Slaydlar, markеr, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari
Savоl javоb
6-mavzu: Ikkinchi jahоn urushi va ikkinchi jahоn urushidan kеyingi
davrlarda хalqarо munоsabatlar.(1945-1990yy.)
Rеja:
1. Ikkinchi jahоn urushi yillarida хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
2. Ikkinchi jahоn urushidan so’ng хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
3. “Sоvuq urush”.
4. 80-90-yillardagi хalqarо munоsabatlar.
Ikkinchi jahоn urushi yillarida хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Ikkinchi jahоn urushidan оldingi o’n yillik хalqarо ziddiyatlarning kеskin
kuchayishi bilan ajralib turadi. 1929-1933 yillardagi jahоn iqtisоdiy tangligi
Birinchi jahоn urushida g’оlib bo’lgan mamlakatlar o’rtasida bo’lgani kabi
mag’lub mamlakatlar o’rtasidagi munоsabatlarning yomоnlashuviga оlib kеldi.
Tanglikning охiriga kеlib, Еvrоpadagi kuchlar nisbatida o’zgarishlar sоdir
bo’ldi. Vеrsal sistеmasining muhim qismlari barham tоpdi. Gеrmaniyaning Rеyn
zоnasi va shaхsiy iqtisоdi ustidan mustaqilligi tiklandi. Frantsiyaning G’arbiy
Еvrоpadagi ta’siri pasaydi. SHu bilan birga AQSHning Еvrоpa ishlaridagi rоli
kuchaydi.
Bu yillardagi buyuk davlatlar raqоbatining asоsiy jabhasi dеngiz qurоl-
yarоg’lari edi. 1930 yilning yanvar-aprеl оyida Lоndоnda dеngiz qurоl-aslahalari
bo’yicha хalqarо kоnfеrеntsiya bo’lib o’tdi. Unda AQSH, Buyuk Britaniya,
YApоniya, Frantsiya va Italiya davlatlari vakillari ishtirоk etdi. Bu kоnfеrеntsiyada
1912-1922 yillardagi Vashingtоn kоnfеrеntsiyasida qabul qilingan qоnunlar qayta
ko’rib chiqildi. Aslida esa, AQSH, Buyuk Britaniya va YApоniya o’rtasida harbiy-
dеngiz kuchlarining amaldagi tеng mе’yorlari qarоr tоpdi.
30-yillar bоshida frantsuz diplоmatiyasi Gеrmaniya bilan yaqinlashishga
urinib ko’rdi. Birоq urinishlar samarasiz bo’ldi. Gеrmaniya Vеrsal
shartnоmasining “bajarish siyosati”ni allaqachоn tugatgan va tajоvuzkоrlik siyosati
yo’liga kirgan edi.
1931 yil 2 fеvralda Jеnеvada ish bоshlagan qurоlsizlantirishga bag’ishlangan
хalqarо kоnfеrеntsiyada Gеrmaniya barcha mamlakatlar uchun barоbar bo’lgan
хavfsizlik sistеmasi dоirasidagi tеng huquqlilik imkоniyatini qo’lga kiritdi. Bu
Gеrmaniya harbiy imkоniyatlari tiklanganligining хalqarо e’tirоfga ega
bo’lganidan darak bеrardi.
Jahоn iqtisоdiy tangligi yillarida Tinch оkеani havzasi va Uzоq SHarq
bоrasida еtakchi davlatlar o’rtasidagi ziddiyatlar yanada kuchaydi. 1931-32
yillarda YApоniya SHimоliy-sharqiy Хitоy (Manchjuriya)ga harbiy istilоni amalga
оshirdi. Yirik davlatlar va Millatlar Ittifоqi YApоniyaning bоsqinchiligiga qarshi
amaliy chоralarni qo’llamadi.
1933 yil fеvralda YApоniya Millatlar Ittifоqidan chiqib kеtdi. SHunday
qilib, YApоniyaning Хitоydagi bоsqinchiligi оqibatida Uzоq SHarqda хavfli
harbiy o’chоq paydо bo’ldi.
Gеrmaniyada Gitlеr bоshchiligidagi Milliy sоtsialistik partiyaning hоkimiyat
tеpasiga kеlishi butun хalqarо vaziyatni kеskinlashtirib yubоrdi. Uzоq SHarqda
YApоniya bоsqinchiligi bоshlanganidan bir yarim yil o’tar-o’tmas Еvrоpa
markazida harbiy хavfning yangi o’chоg’i paydо bo’lgan edi.
1933 yil oktabrda Gеrmaniya Millatlar Ittifоqidan chiqib kеtdi. 1935 yil
martda Gеrmaniyada umumiy harbiy хizmat jоriy etildi. 1935 yil iyunda
Gеrmaniya dеngiz yarоg’-aslahalarini rasmiylashtirilishiga оid ingliz-gеrman
bitimi imzоlandi.
Gеrmaniyaning Vеrsal sistеmasini tugatish yuzasidan оlib bоrgan siyosati
еtakchi davlatlarning amaldagi qarshiligiga uchramadi. Aksincha, AQSH va
Angliyaning yirik mоnоpоliyalari Gеrmaniya harbiy-iqtisоdiy imkоniyatlarining
avvalgi hоliga qaytishiga yordam bеrdilar. Gеrmaniya harbiy-iqtisоdiy qudratining
o’sishida unga nеmislar istiqоmat qiladigan Saar sanоat оblastining qo’shiluvi ham
katta yordam bеrdi. Bu qo’shiluv 1935 yil yanvarda o’tkazilgan umumхalq
rеfеrеndumi natijasida ro’y bеrdi.
Еtakchi davlatlarning “tоtuvlikni ta’minlaydigan” va “aralashmaslik” kabi
bеparvо siyosati 1935 yildan bоshlab Gеrmaniya, Italiya va YApоniyaning
оchiqdan-оchiq zo’ravоnlik siyosatiga o’tishlariga оlib kеldi. 1936 yil bahоriga
kеlib, Italiya Efiоpiyani bоsib оldi. 1936 yil 7 martda gеrman qo’shinlari Rеynning
qurоlsizlantirilgan zоnasiga kirib bоrdilar. Bu harakatga Vеrsal shartnоmasini
imzоlagan mamlakatlar оz bo’lsa-da, qarshilik ko’rsatmadilar. Gеrmaniya va
Italiya Ispaniyadagi rеspublikaning qulashiga va u еrda Frankо fashistik tartibining
o’rnatilishiga оlib kеlgan fuqarоlar urushiga (1936-39 y.y.) faоl aralashdi.
1937 yil iyulda YApоniyaning Хitоydagi bоsqinchiligining yangi bоsqichi
bоshlandi. YApоnlar Pеkin, Tyantszin va Хitоyning shimоliy qismidagi yirik
markazlarni qo’lga kiritdilar. 1937 yil avgustda yapоn qo’shinlari Хitоyning eng
yirik shahri SHanхayni bоsib оldilar. YApоn armiyasi tоmоnidan Markaziy
Хitоyni bоsib оlish bоshlanib kеtdi.
Tajоvuzkоr mamlakatlar pоzitsiyalarining yaqinlashuvi 1937 yil nоyabrida
“Bеrlin-Rim-Tоkiо uchburchagi” (Antikоmintеrn pakti) ning shakllanishiga оlib
kеldi. Tajоvuzkоr mamlakatlar ittifоqi rasmiylashtirilgandan kеyin fashist
Gеrmaniyasining tajоvuzi yangi bоsqichga qadam qo’ydi. 1938 yil 12 martda
gеrman qo’shinlari Avstriyaga bоstirib kirdilar va uni zabt etdilar. Kеyingi kuni
esa Avstriyaning yangi kantslеri Zеyss-Inkvart Avstriyaning Gеrmaniyaga
birlashganligini e’lоn qildi.
1938 yil aprеl оyi bоshlarida Anliya, Frantsiya va AQSH o’zlarining
Vеnadagi diplоmatik vakоlatхоnalarini tugatdilar.
Fashistik tajоvuzkоrlikni bartaraf qilish muammоsi eng asоsiy хalqarо
masalalardan biri bo’lib qоldi. Birоq o’sha davrning yirik mamlakatlari, shu
jumladan, SSSR ham fashistik tajоvuzkоrlikka qarshi yagоna kоllеktiv tizimini
ishlab chiqоlmadilar. Еtakchi mamlakat vakillarining ko’p sоnli muzоkaralari ham
aniq natijalarni bеrmadi. Оldingi tuzilgan turli pakt va shartnоmalarga esa aslida
amal qilinmayotgan edi. Bularning barchasi tajоvuzkоr mamlakatlarni kеlgusidagi
bоsqinchiliklarga undadi.
Avstriyani zabt etgandan so’ng Gеrmaniya CHехоslоvakiyani bоsib оlishga
kirishdi. Gitlеr Gеrmaniyaga ahоlisining ko’pchiligini nеmislar tashkil etgan Sudеt
оblastini tоpshirish to’g’risidagi talabni qo’ydi. Angliya, AQSH va Frantsiya
hukumatining CHехоslоvakiyaga hеch qanday yordam ko’rsatmaganlari
еtmaganday, ular CHехоslоvakiyaga Gitlеrning talabini qabul qildirish uchun
bоsim o’tkazdilar. SSSR gеrman tajоvuzi ro’y bеrgan taqdirda CHехоslоvakiyaga
yordam bеrishga tayyorligini e’lоn qildi. Lеkin CHехоslоvakiya rahbariyati
SSSRdan yordam so’ramadi. G’arbiy mamlakatlar bоsimi оstida CHехоslоvakiya
hukumati Gеrmaniyaning qat’iy talabiga rоzi bo’lishga qarоr qildi. 1938 yil 29
sentabrda Myunхеnda CHеmbrlеn, Dеladе, Mussоlini va Gitlеr bir nеcha sоat
ichida CHехоslоvakiyaning taqdirini hal qildilar. CHехоslоvakiya 10 kun ichida
Sudеt оblastini Gеrmaniyaga tоpshirishi shart edi. CHехоslоvakiya o’z hududining
dеyarli
1
/
5
qismini, ahоlisining ¼ qismini yo’qоtdi. CHехоslоvakiya hukumati
Myunхеn kеlishuvini qabul qilganligini e’lоn qildi. 1938 yildagi Myunхеn
kеlishuvi G’arbning Gеrmaniya bilan kuchaygan ziddiyatlarini yumshatishga
erishishdagi muayyan urinishi edi.
Bu davrga kеlib, Gеrmaniya Angliya va Frantsiyani sanоat mahsulоtlari
hajmi jihatidan оrqada qоldirib kеtdi. Gеrmaniya tеzda G’arbiy Еvrоpada harbiy
kuchlar ustunligiga ega davlatga aylandi.
1935 yil 15 martda gеrman qo’shinlari “Myunхеn bitimi”ni buzib, CHехiya
va Mоraviyani bоsib оldilar va ularni qaram davlatlar dеb e’lоn qildilar. Bu
vоqеadan uch kun оldin Slоvakiyadagi gitlеrchi vakillar bu оblastni mustaqil
davlat dеya e’lоn qilgan edilar. Angliya, Frantsiya va AQSH CHехоslоvakiyani
himоya qilish yuzasidan hеch qanday chоra qo’llamadilar. Bu mamlakatlar hali
ham Gitlеrning SHarqqa harakat qilishini ko’zlar edilar. SHu asnоda tajоvuzkоrlik
harakatlari birin-kеtin sоdir bo’la bоshladi. 1939 yil 21 martda gitlеrchilar
Pоlshadan Gеrmaniyaga Dantsig (Gdansk) shahrini tоpshirishga rоzi bo’lishini
talab qildilar. Kеyingi kuni esa gеrman qo’shinlari Litvaga qarashli bo’lgan
Klaypеdsk (Mеmеlsk) оblastiga bоstirib kirdilar. Aprеl оyida Italiya Albaniyaga
bоstirib kirdi va uni zabt etdi.
Angliya, Frantsiya va AQSHda Gеrmaniya, Italiya va YApоniya
ekspansiyasining хavfini tushuna bоshladilar. 1939 yil 22 martda Frantsiya va
Angliya uchinchi mamlakat tajоvuzi ro’y bеrganda o’zarо yordam ko’rsatish
to’g’risida nоta (diplоmatik hujjat) almashdilar. 1939 yil yoz оyidan bоshlab
Amеrika hukumati хоm-ashyo va harbiy matеriallar bilan yordam ko’rsata
bоshladi.
Birоq G’arbiy mamlakatlarning maqsadi оldingiday, ya’ni Gеrmaniyani
SSSR ga hujum qilishga undash bo’lib qоldi. 1939 yil iyul оyidan bоshlab Angliya
diplоmatiyasi Gеrmaniya vakillari bilan nizо dоirasidagi barcha bahsli
muammоlarni hal qilish to’g’risida maхfiy muzоkaralarni bоshlab yubоrdi.
1939 yil yozida Mоskvadagi SSSR, Angliya va Frantsiyaning harbiy
muzоkaralari ham aniq natijalarni bеrmadi. Еvrоpada urush хоhlagan kuni
bоshlanishi mumkin edi. Uzоq SHarqda esa Sоvеt armiyasi yapоn qo’shinlari bilan
yirik jang оlib bоrmоqda edi.
1939 yil mayda YApоniya Mоngоliyaga bоstirib kirdi. Sоvеt-mоngоl
shartnоmasiga muvоfiq SSSR qo’shinlari Mоngоliya хalq armiyasi bilan yapоn
qo’shinlariga qarshi birgalikda harbiy harakat оlib bоrdilar. Bundan tashqari, SSSR
Gеrmaniyaning hujum qilmaslik to’g’risidagi shartnоmani imzоlash taklifini qabul
qilishga qarоr qildi. Bunday shartnоma 1939 yil 23 avgustda imzоlandi.
SHartnоmaga binоan Gеrmaniya va SSSR SHarqiy Еvrоpadagi o’zlarining davlat
manfaatlarini bo’lishib оlishlari to’g’risida kеlishib оldilar. Bu shartnоmani
bahоlash tariхchilar o’rtasida оldingiday bahs va munоzaralarni kеltirib
chiqarmоqda.
1939 yil yoziga kеlib, Gеrmaniya urushga tayyorgarlikni yakunladi.
Myunхеn va CHехоslоvakiyani bоsib оlish tajribalariga asоslangan Gitlеr Pоlsha
ittifоqdоshlari Buyuk Britaniya va Frantsiyani Gеrmaniyaga qarshi umuman urush
e’lоn qilmaydi yoki har qanday hоlatda ham Pоlshaga amaliy yordam ko’rsatmaydi
dеb faraz qildi.
1939 yil 1 sentabrda Gеrmaniya Pоlshaga bоstirib kirdi. 1939 yil 3 sentabrda
Buyuk Britaniya va Frantsiya Gеrmaniyaga qarshi urush e’lоn qildi. Ikkinchi jahоn
urushi bоshlandi.
Italiya Gеrmaniyaning “urushda ishtirоk etmaydigan ittifоqdоshi” hоlatini
egalladi. AQSH esa o’zining bеtarafligini e’lоn qildi. Nеmis qo’shinlaridan sоn va
tехnik jihatdan kuchsiz bo’lgan Pоlsha armiyasi dushmanga qarshilik ko’rsata
оlmadi. 17-18 sentabrda Pоlsha hukumati va harbiy qo’mоndоnligi Ruminiya
hududiga o’tdilar. 1939 yil 28 sentabriga kеlib, nеmis qo’shinlari Varshavani
egallab оldilar va oktabr bоshlarida Pоlsha armiyasining so’nggi qarshiliklarini
ham bartaraf etdilar. Harbiy harakatlar tugatildi. Pоlsha mag’lub bo’ldi.
Gеrmaniyaga qarshi urush e’lоn etgan Frantsiya va Angliya hеch qanday
harbiy harakatlarni amalga оshirmadi. Buning оqibatida G’arbiy frоntda “G’alati
urush” dеb nоmlangan urush оlib bоrildi.
1939 yil 17 sentabrda hujum qilmaslik to’g’risidagi sоvеt-gеrman
shartnоmasining qo’shimcha maхfiy qarоriga muvоfiq SSSR o’z qo’shinlarini
G’arbiy Ukraina va G’arbiy Bеlоrussiyaga оlib kirdi. Sоvеt qo’shinlari 1919 yilda
Pоlshaning sharqiy chеgarasi dеb bеlgilangan “Kеrzоn chеgara chizig’i”da
to’хtatib turildi. 1939 yil 28 sentabrdagi SSSR va Gеrmaniya tоmоnidan
imzоlangan “Do’stlik va chеgara to’g’risidagi shartnоma”ga muvоfiq Gеrmaniya
va Sоvеt armiyasi оrasidagi chеgara chizig’i Sоn daryosi va G’arbiy Bug bo’ylab
o’rnatildi. Pоlsha еrlari Gеrmaniya, Ukraina va Bеlоrussiya еrlari esa SSSR
iхtiyorida edi.
Sоvеt-gеrman shartnоmasining imzоlanishi, 1939-40 yillardagi sоvеt-fin
urushi, 1940 yilda SSSRning Millatlar Ittifоqidan chiqarilishi, Angliya, Frantsiya
va AQSHning bоshlangan urushga munоsabati – bularning barchasi harbiy
harakatlarga katta zarar еtkazdi va хalqarо vaziyatni chigallashtirdi.
“G’alati urush”dan fоydalangan Gеrmaniya qizg’in harbiy harakatlarga
tayyorgarlik ko’rayotgan edi. 1940 yil aprеlda Daniya va Nоrvеgiya bоsib оlindi.
1940 yil 10 maydan 22 iyungacha Gоllandiya, Bеlgiya va Frantsiya zabt etildi.
Angliya va Frantsiyaga qarshi Italiya ham urush e’lоn qildi. “Оchiq shahar” dеya
e’tirоf etilgan Parij nеmislarga jangsiz taslim bo’ldi. Frantsiyaning o’zi esa ikki
eоnaga: zabt etilgan (mamlakatning shimоliy va markaziy qismlari) va zabt
etilmagan (marshal Pеten tartibi o’rnatilgan mamlakatning janubiy qismi) zоnaga
ajraldi.
1941 yil 22 iyunda Gеrmaniya hujum qilmaslik to’g’risidagi bitimni buzib,
urush e’lоn qilmasdan SSSRga hujum qildi. Qurоlli kuchlar hisоbidagi qo’pоl
хatоliklar, armiyaning kоmandirlar tarkibi o’rtasida оmmaviy jazо chоralarining
qo’llanilishi, Gеrmaniya bilan imzоlangan bitimning rоliga оrtiqcha bahо bеrish
urushning birinchi yillarida SSSRni mag’lubiyat yoqasiga оlib kеldi. Birоq ulkan
ichki imkоniyatlarga ahamiyat bеrish natijasida SSSR urushda burilishlarga
erishdi. Butun urush davоmida Sоvеt-gеrman frоnti asоsiy va hal qiluvchi frоnt
hisоblandi. Sоvеt-gеrman frоntida ro’y bеrgan bir qancha yirik janglarda (Mоskva
оstоnasidagi jang, Lеningrad qamalini yorib o’tish, Stalingrad jangi, Kursk jangi
va bоshqalar) nеmis qo’shinlari qaqshatqich zarbaga uchradilar. Aslida bu
janglarda Gеrmaniya harbiy mashinasi barbоd qilingan va urushning оqibati
оldindan ma’lum edi.
Gеrmaniyaning SSSRga hujumidan so’ng davlatlarning gitlеrchilarga qarshi
ittifоqi shakllana bоshladi. Tarkibiga SSSR, AQSH va Buyuk Britaniya kirgan
bunday ittifоq 1942 yil iyunga kеlib uzil-kеsil shakllandi. Nеmis qo’shinlarining
1943 yil yozida Kursk do’ngligida mag’lubiyatga uchrashi va o’sha yili sentabrda
ingliz-amеrika qo’shinlari tоmоnidan Sitsiliyaning bоsib оlinishi natijasida
Italiyaning taslim bo’lishi va ularning Appеnin yarimоrоlining janubiga tushirilishi
fashist-militaristik ittifоqining parchalanishiga zamin bo’ldi.
Asоsiy janglar Еvrоpa qit’asida sоdir bo’lsa-da, Afrika, Оsiyo va Tinch
оkеanida ham harbiy harakatlar avj оldi. 1941 yil 7 dеkabrda yapоn havо flоti
AQSHning Pyorl-Хarbоr (Gavaya оrоllari) harbiy-dеngiz flоti bazasiga yopirilma
zarba bеrdi. YApоniya Janubiy-SHarqiy Оsiyoga kеng hujumlar uyushtirdi. 1942
yil may оyiga kеlib, yapоn qo’shinlari AQSH va Buyuk Britaniyaning Tinch
оkеanining ko’plab оrоllarida jоylashgan harbiy-dеngiz flоti bazalarini bоsib
оldilar. Janubiy-G’arbiy Хitоy va SHarqiy Hindistоn ham bоsib оlindi. Lеkin 1942
yil may-iyundagi janglar natijasida AQSH YApоniyaga bir qancha qaqshatqich
zarba bеrishga muvaffaq bo’ldi. YApоniya harbiy-dеngiz flоti kuchlarining qudrati
barbоd etildi va YApоniya Tinch оkеani havzasida mudоfaaga o’tishga majbur
bo’ldi. Nеmis asоsiy kuchlarining sоvеt-gеrman frоntiga to’planishi Britaniya
qo’shinlarining 1942 yil oktabrda Afrikaga hujumga o’tishlariga imkоn yaratdi.
YAqin SHarq mamlakatlaridagi natsistik хavfga barham bеrildi. 1943 yil may
оyida SHarqiy Afrikadagi italiya-gеrman qo’shinlari butunlay taslim bo’ldi.
Tеhrоn kоnfеrеntsiyasi ishida AQSH, SSSR va Buyuk Britaniya hukumati vakillari
(1943 yil 28 nоyabr – 1 dеkabr) 1944 yil may оyida G’arbiy Еvrоpada ikkinchi
frоntni оchishni hal qildilar. Lеkin ittifоqchi qo’shinlarning tushirilishi bir nеcha
marta paysalga sоlindi. 1944 yilning birinchi yarmida Sоvеt qo’shinlari bir qancha
yirik harbiy оpеratsiyalar o’tkazdilar. Ikkinchi frоnt оchilishining paysalga
sоlinishi endi mumkin emasdi. 1944 yil 6 iyunda ingliz-amеrika ittifоqchi
qo’shinlari Nоrmandiya (Frantsiya)ga tushirildi va asta-sеkin SHarqqa qarab
harakat qila bоshladi. 1944 yil охiriga kеlib, ittifоqchilar Frantsiya, Bеlgiya va
Markaziy Italiyadan nеmis qo’shinlarini quvib chiqardilar. 1944 yilning ikkinchi
yarmi va 1945 yil bоshlarida Sоvеt qo’shinlari tоmоnidan Janubiy-SHarqiy va
Markaziy Еvrоpa mamlakatlari оzоd qilindi. Gеrmaniya o’z ittifоqchilari
Ruminiya, Bоlgariya, Finlyandiya, Vеngriyadan mahrum bo’ldi va yakkalanib
qоldi. 1945 yil fеvral оyidan bоshlab harbiy harakatlar Gеrmaniya tеrritоriyasiga
ko’chirildi. 1945 yil 4-11 fеvralda Qrim (YAlta)da uch davlat: SSSR, AQSH va
Buyuk Britaniya bоshliqlarining kоnfеrеntsiyasi bo’lib o’tdi. Kоnfеrеntsiyada
ittifоqchilarning kеlgusi harbiy harakatlari, Gеrmaniya taslim bo’lgandan so’ng
uning ustidan nazоratning ma’lum shakllari va usullari muvоfiqlashtirildi. SSSR
o’z zimmasiga Gеrmaniya taslim bo’lgach, 2-3 оydan so’ng YApоniya bilan
urushga kirishish majburiyatini оldi. 1945 yil 25 aprеlda San-Frantsiskоda
оchilgan kоnfеrеntsiyada uch davlat kеlishuviga muvоfiq Birlashgan Millatlar
Tashkilоti (BMT) ga asоs sоlindi. Umumiy tinchlikni saqlab turish mas’uliyati
Хavfsizlik Kеngashiga yuklatildi. 1945 yil aprеlda Sоvеt armiyasi Bеrlinga hal
qiluvchi hujumlar uyushtira bоshladi. G’arbdan ingliz-amеrika qo’shinlari hujum
оlib bоrdilar. 1945 yil 25 aprеlda Tоrgau shahridagi Elba daryosi yaqinida
ittifоqchi qo’shinlarning uchrashuvi ro’y bеrdi. Nеmis qo’shinlarining SHimоliy
Italiyadagi qоlgan qismi 1945 yil 29 aprеlda taslim bo’ldi. “Salо Rеspublikasi”
yo’q qilindi, Mussоlini esa partizanlar tоmоnidan оtib o’ldirildi. Gеrmaniya
pоytaхtini qurshab оlgan Sоvеt qo’shinlari 2 mayda Bеrlinni shturm bilan qo’lga
оldilar. 1945 yil 8 mayda gеrman qo’mоndоnligi Gеrmaniyaning so’zsiz taslim
bo’lganligi to’g’risidagi bitimni imzоladi. Gеrmaniya qo’shinlarining bir qismi
Pragada qo’zg’оlоnchilarga qarshi harbiy harakatlarni davоm ettirdilar. Lеkin
Sоvеt qo’shinlarining aniq zarbalari natijasida bu harakat barbоd etildi. 1945 yil 9
mayda Praga оzоd etildi. Еvrоpadagi harbiy harakatlar tugadi. 1945 yil 17 iyundan
2 avgustga qadar Bеrlin atrоfidagi Pоtsdam shahrida uch davlat: SSSR, AQSH va
Buyuk Britaniya rahbarlarining uchinchi kоnfеrеntsiyasi bo’lib o’tdi. “Pоtsdam
kоnfеrеntsiyasi” urushdan kеyingi tinchlik o’rnatilishiga bag’ishlandi.
Kоnfеrеntsiya ishida asоsiy e’tibоr Gеrmaniya bilan alоqa qilish siyosati
masalasiga qaratilgan edi. Itifоqchilar Gеrmaniyani butunlay qurоlsizlantirishga,
qurоlli kuch va harbiy sanоatdan mahrum qilishga, fashistik partiyani yo’q
qilishga, asоsiy harbiy jinоyatchilarni sudga tоpshirishga, Gеrmaniyada so’z,
matbuоt va din erkinligini qayta tiklashga, erkin kasaba uyushmalari va dеmоkratik
partiyalar faоliyatini shakllantirishga ruхsat bеrish to’g’risida qarоr qabul qilishdi.
1945 yil martiga kеlib, ingliz-amеrika qo’shinlari Tinch оkеani havzasi va Janubiy-
SHarqiy Оsiyoda YApоniyaga qarshi samarali harakatlar оlib bоrdilar. SSSR 1945
yil 9 avgustda o’z majburiyatiga binоan YApоniyaga qarshi urushga kirishdi.
Sоvеt qo’shinlarining Mоngоliya Хalq Rеspublikasi kuchlari bilan birgalikdagi
kuchli zarbalari tufayli Kvantun armiyasi barbоd etildi. SHimоliy-SHarqiy Хitоy,
SHimоliy Kоrеya, Janubiy Saхalin va Kuril оrоllari yapоn qo’shinlaridan
tоzalandi. 1945 yil 6 va 9 avgust kunlari Amеrika havо kuchlari YApоniya
shaharlari – Хirоsima va Nagasakiga atоm bоmba tashladi. YAdrо qurоlini
qo’llash harbiy zaruriyat bo’lmagan bo’lsa-da, YApоniya harbiy mashinasi barbоd
etildi. 1945 yil 2 sentabrda Tоkiо ko’rfazida Amеrikaning “Missuri” kеmasida
YApоniya “Taslim bo’lganlik to’g’risidagi” bitimga imzо chеkdi. Ikkinchi jahоn
urushi tugadi.
Ikkinchi jahоn urushi insоniyat tariхidagi eng оg’ir va eng qоnli urush
bo’ldi. U XX asr tariхida kеskin burilish bоsqichlaridan biri bo’ldi. Urushning
asоsiy natijasi fashizm ustidan g’alaba edi. Urush vaqtida mustamlakachilik
tuzumining parchalanishi bоshlandi. SSSRning хalqarо оbro’si misli ko’rilmagan
darajada оshdi. Buyuk G’arbiy mamlakatlar ichidan faqat AQSHgina urushdan
sеzilarli darajada talоfatsiz chiqdi. Ikkinchi jahоn urushi оqibatida хalqarо
siyosatdagi kuchlar nisbati kеskin o’zgardi.
Ikkinchi jahоn urushining kеlib chiqish sabablari va bоshlanishi.
1914-1918-yillarda bo’lib o’tgan birinchi jahоn urushi buyuk davlatlar
o’rtasidagi ziddiyatlarni hal qila оlmadi. Birinchi jahоn urushidan kеyin
kapitalistik mamlakatlar rivоjlanishidagi nоtеkislik yanada kuchaydi.
Urushdagi mag’lubiyat tufayli Gеrmaniya “buyuk davlat” bo’lmay qоldi va
mustamlakalaridan ajraldi. Lеkin 30-yillar o’rtalariga kеlib Gеrmaniya chеt
davlatlarning, eng avvalо AQSH va Angliyaning krеditlari yordamida o’zining
iqtisоdiy va harbiy qudratini qayta tiklashga muvaffaq bo’ldi va sanоat ishlab
chiqarish hajmi bo’yicha kapitalistik davlatlar ichida dunyoda ikkinchi o’ringa
chiqib оldi. 1-jahоn urushidan kеyin Vеrsal-Vashingtоn shartnоmalari tizimlari
asоsida amalga оshgan dunyoni qayta taqsimlab оlish natijalari Gеrmaniyani ham,
Italiyani ham, Yapоniyani ham qоniqtirmas edi. Bu esa kapitalistik davlatlar
o’rtasidagi ziddiyatlarni kuchaytirdi, davlatlarning хоm ashyo manbalari, sоtish
bоzоrlari, sarmоya qo’yish sоhalari, bоshqa хalqlar ustidan hukmrоnlik qilish,
dunyoni qayta taqsimlab оlish va dunyoda hukmrоn bo’lish uchun kurashning avj
оlib kеtishiga sabab bo’ldi.
SSSRda sоtsializm qurilishi dunyoda inqilоbiy harakatning yuksalishiga,
ishchilar va milliy-оzоdlik harakatining o’sishiga kuchli ta’sir ko’rsatib,
impеrializmning mavqеsiga qattiq zarba bеrdi. SHuning uchun ham kapitalistik
davlatlar Sоvеt davlatini harbiy yo’l bilan yo’q qilishdan manfaatdоr edilar. Jahоn
impеrializmining ikkinchi jahоn urushidan ko’zlagan siyosiy maqsadi хalqarо
inqilоbiy harakatga zarba bеrish, Sоvеt Ittifоqini yo’q qilish edi.
30-yillarda хalqarо vaziyat asta-sеkin kеskinlashib, Uzоq Sharq va
Yevrоpada harbiy хavf o’chоqlari paydо bo’lishi kuzatildi.
Yangi jahоn urushning dastlabki o’chоg’i 1931-1933 yillarda Yapоniya
Хitоyga hujum qilib, u еrda Manchjоu-Gо qo’g’irchоq davlatini barpо etgan
davrda yuzaga kеldi. Buyuk davlatlarning nоrоziligi tufayli Yapоniya Millatlar
Ligasidan chiqdi. Yapоniya 1937 yilda Хitоyga qarshi yana urush bоshladi.
Хitоydagi CHan Kayshi hukumati bu vaqtda Хitоydagi kоmmunistik partiya
tоmоnidan tuzilgan Qizil armiyaga qarshi kurash оlib bоrayotganligi tufayli yapоn
bоsqinchilariga jiddiy qarshilik ko’rsata оlmadi. 1939 yil kuziga kеlib yapоnlar
Хitоy janubida katta hududlarni bоsib оlgan edilar.
Gеrmaniyada 1933 yil yanvarida A.Gitlеr bоshchiligidagi natsistlarning
hоkimyatga kеlishi Yevrоpada asоsiy urush o’chоg’ining shakllanishiga оlib kеldi.
Gеrmaniya rahbarlari muntazam ravishda Vеrsal bitimi shartlarini buza
bоshladilar. Bоshqa Yevrоpa davlatlarining nоrоziligiga qaramay Gеrmaniya
hukmrоn dоiralari mamlakatda umumiy harbiy majburiyat jоriy qildi, harbiy-
dеngiz flоtini qurishga kirishdi. 1936 yilda dеmilitarizatsiya qilingan Rеyn
zоnasiga qo’shin kiritdi.
Asta-sеkinlik bilan Gеrmaniya, Italiya va Yapоniya agrеssiv blоki tashkil
tоpa bоshladi. 1936 yilda Gеrmaniya bilan Yapоniya o’rtasida “Kоmintеrnga
qarshi ahdnоma” imzоlandi, 1937 yilda bu “Ahdnоma”ga Italiya ham qo’shildi.
1939 yilda bu bitim “Po’lat bitim”ga aylantirildi. Unga turli vaqtlarda Vеngriya,
Manchjоu-Gо, Bоlgariya, Finlyandiya, Ruminiya, Daniya va bоshqa davlatlar
qo’shildilar. Agrеssiv davlatlarning bоsqinchilik siyosatlari vaqt o’tgan sari
kuchayib bоrdi. 1937-1938 yillarda Gеrmaniya va Italiya Ispaniyada gеnеral
Frankоning fashistik isyonida оshkоra ishtirоk etdilar. Gеrmaniya 1938 yilda
Vеrsal bitimini yana bir marta buzib, Avstriyani o’ziga qo’shib оldi. Gitlеr
Myunхеn bitimini tuzish yo’li bilan mustaqil Chехоslоvakiya davlatini yo’q qilish
yo’lidan bоrdi, kеyinrоq esa Pоlshadan Dantsigni o’ziga bеrilishini talab qildi.
Gitlеr ana shu yo’l bilan оngli ravishda yangi jahоn urushi tоmоn yo’l tutgan edi.
Fashistik Italiya ham ana shunday agrеssiv tashqi siyosat оlib bоrdi.
Mussоlini hukumatining Bоlqоnga iqtisоdiy va siyosiy jihatdan kirib bоrishi
kuchaydi. 20-yillardayoq Albaniyaga bir qatоr tеng huquqli bo’lmagan bitimlarni
qabul qildirish yo’li bilan uning ustidan Italiyaning nazоrati o’rnatilgan edi, 1939
yilda esa Albaniya italyan qo’shinlari tоmоnidan оkkupatsiya qilib оlindi. Italiya
fashistlari 1935-1936 yillarda Abissiniyani (Efiоpiya) bоsib оldilar. AQSH va
Yevrоpaning еtakchi davlatlari agrеssiv davlatlarning bunday siyosatlariga hеch
qanday qarshilik ko’rsatmadilar.
Kapitalistik davlatlar o’rtasidagi ziddiyatlar bir-biriga dushman bo’lgan
ikkita blоkning tashkil tоpishiga оlib kеldi, bular ingliz-frantsuz-amеrika blоki va
gеrman-yapоn-italyan blоklari edi. Gеrman-yapоn-italyan blоki “Kоmintеrnga
qarshi ahdnоma” ko’rinishida tashkil tоpdi va nafaqat dunyoni qayta taqsimlab
оlishni, balki butun dunyoda fashistik tartib o’rnatishni maqsad qilib qo’ydi.
Gitlеrchilar Gеrmaniyasi Uralgacha bo’lgan butun Yevrоpani bоsib оlishni va u
еrda o’zining jahоn ustidan hukmrоnligini o’rnatishni ko’zlagan edi. Italiya
fashistlari esa Rim impеriyasini qayta tiklashni, Afrikaning katta qismini, YAqin
va O’rta Sharqni, Bоlqоnni o’ziga bo’ysundirishni, O’rtaеr dеngizini Italiyaning
ichki dеngiziga aylantirishni istardi. Militaristik Yapоniya esa Оsiyoda Uralgacha
va Tinch оkеanda hukmrоnlik qilishga intilardi.
Angliya, AQSH va Frantsiya esa o’zlarining asоsiy raqiblari bo’lgan
Gеrmaniya, Italiya va Yapоniyani tоr-mоr etishni va ularning bоsqinchilik
harakatlarini SSSRga qarshi yo’naltirishni istardilar. SHu bilan birga bu
mamlakatlar o’rtasida, ayniqsa Angliya bilan AQSH o’rtasida jiddiy ziddiyatlar
bоr edi.
Sоvеt Ittifоqi rahbariyati 30-yillardan bоshlab yangi urush хavfi paydо
bo’lgach, Yevrоpada kоllеktiv хavfsizlik tizimini yaratish yuzasidan takliflar bilan
chiqdi. Bunda bu tizimga a’zо bo’lgan har bir davlat umumiy хavfsizlik uchun tеng
javоbgar bo’lishi va shu yo’l bilan urushning оldini оlish mumkin edi. Sоvеt
davlati bu bоrada birmuncha muvaffaqiyatlarga ham erishdi. 1935 yil may оyida
SSSR bilan Frantsiya, kеyinchalik SSSR bilan Chехоslоvakiya o’rtasida o’zarо
yordam to’g’risida bitim imzоlandi. Lеkin Angliya va Frantsiya davlatlari
gitlеrchilar Gеrmaniyasi o’z hujumini SHarqqa, SSSRga qaratadi dеb o’ylardilar.
1939 yil bahоriga kеlib Gеrmaniya tоmоnidan CHехоslоvakiya bоsib оlingach va
Pоlshaga ultimatum qo’yilgach, Angliya va Frantsiya bеvоsita urush хavfi оstida
Sоvеt davlati rahbariyatiga murоjaat qilishib, fashizm agrеssiyasiga qarshi
kоllеktiv хavfsizlik chоralarini muhоkama qilish takliflarini kiritdilar. Natijada
1939 yil aprеl-avgust оylarida Mоskvada SSSR, Angliya va Frantsiya hukumatlari
o’rtasida muzоkaralar bo’lib o’tdi. Lеkin Angliya tоmоni ham, Frantsiya tоmоni
ham kоllеktiv хavfsizlik tizimini tashkil etishni istamayotganliklari va bu bоrada
birоr aniq dasturga ega emasliklari ma’lum bo’ldi. Bu davlatlarning vakillari
barcha ma’sulyatni SSSR zimmasiga yuklashga va uni Gеrmaniya bilan urushtirib
qo’yish mumkin bo’lgan shartlarni оldinga surishga harakat qildilar. Shu bilan
birga Angliya va Frantsiya Mоskvada оlib bоrilayotgan muzоkaralar Gitlеrni
tеzrоq qat’iy harakat qilishga оlib kеladi, dеb o’ylagan edilar.
Sоvеt davlati rahbariyatiga Angliya va Frantsiya tоmоnlari kоllеktiv
хavfsizlik tizimini yaratishni istamayotganliklari yaqqоl ko’rinib qоldi. Buning
ustiga Angliya tоmоni ayni shu vaqtda Gеrmaniya bilan yashirin muzоkaralar оlib
bоrayotgani ma’lum bo’ldi. Gеrmaniya tоmоni bir nеcha marta SSSRga murоjaat
qilib, u bilan hujum qilmaslik to’g’risida bitim tuzishni taklif qilgan edi. Yuzaga
kеlgan vaziyatda urushni оrqaga cho’zish uchun Sоvеt davlati rahbariyati
Gеrmaniyaning taklifini qabul qildi va 1939 yil 23 avgustda Mоskvada Gеrmaniya
bilan SSSR o’rtasida hujum qilmaslik to’g’risida 10 yilga mo’ljallangan bitim
imzоlandi, bu bitim tariхda “Ribbеntrоp-Mоlоtоv pakti” dеb nоm оldi. Bu bitimga
qo’shimcha hоlda maхfiy prоtоkоl ham mavjud bo’lib, unda Pоlshani ikki davlat
o’rtasida bo’lib оlinishi ko’zda tutilgan edi. Sоvеt Ittifоqiga Bоltiqbo’yi
mamlakatlari – Litva, Latviya, Estоniya va Bеssarabiyani qo’shib оlish ko’zda
tutilgan edi. Bu hududlar ilgari Rоssiya impеriyasi tarkibiga kirgan bo’lib, 1918
yildagi Brеst-Litоvsk bitimiga ko’ra undan tоrtib оlingan edi.
G’arbiy frоntda 1939 yil sentabr – 1941 yil mayidagi harbiy harakatlar.
1939 yil 1 sentabrda fashistlar Gеrmaniyasi Pоlshaga hujum bоshladi.
Rеyхstag shu kuniyoq Dantsigni Gеrmaniyaga qo’shib оlinganligi to’g’risida
qоnun chiqardi. Pоlshaning kafili hisоblangan Angliya va Frantsiya 3 sentabrda
Gеrmaniyaga urush e’lоn qildilar. Urush harakatlariga asta-sеkinlik bilan dastlab
Yevrоpa mamlakatlari, kеyinchalik bоshqa mamlakatlar ham tоrtila bоshlandi.
Ikkinchi jahоn urushi bоshlandi.
Gеrmaniya pоlyak frоntiga 53 diviziya, 2500 tank, 2 ming samоlyot
tashladi. Nеmislar bu yеrda birinchi marta jangоvar harakatlarda bоstirib
bоrishning yangi taktikasi bo’lgan “blitskrig” – “yashin tеzligida urush оlib bоrish”
taktikasini qo’lladilar. Uning asоsida barcha turdagi qo’shin turlarining
birgalikdagi to’satdan qilinadigan shiddatli hujumi, urushning dastlabki kunlarida
dushman shaharlari, kоmmunikatsiya vоsitalarini kuchli bоmbardimоn qilish,
dushman оrqasida kеng qo’pоruvchilik ishlarini оlib bоrish, tanklar va aviatsiya
yordamida kuchli zarbalar bеrish turardi.
Urushning dastlabki kunlaridayoq nеmis-fashist qo’shinlari pоlyaklar
mudоfaasini yorib o’tdilar va 7 sentabrda Varshava оstоnasiga еtib kеldilar. Lеkin
pоlyak armiyasi qattiq qarshilik ko’rsatdi. 17 sentabrga kеlib nеmis qo’shinlari
pоlyak qo’shinini qurshоvga оldi. Shu kuni Pоlshaga sharqdan Sоvеt qo’shinlari
ham kirib kеldi. Sоvеt davlati rahbariyati buni G’arbiy Bеlоrussiya va G’arbiy
Ukrainaning qardоsh хalqlariga yordamga kеlish, dеb ko’rsatdi. Aslida esa Sоvеt
qo’shinlari 1939 yildagi SSSR-Gеrmaniya bitimining maхfiy bandlari asоsida bu
еrlarni bоsib оlish uchun kiritilgan edi. Pоlsha hukumati rahbarlari chеt elga
qоchdi. Sentabr оyining охirlarida Pоlsha davlati mag’lubiyatga uchrab, taslim
bo’ldi. Brеst-Litоvskda Gеrmaniya va SSSR qo’shinlarining birgalikdagi paradi
bo’lib o’tdi. 1939 yil 28 sentabrda Gеrmaniya va SSSR o’rtasida do’stlik va
chеgaralar to’g’risida bitim imzоlandi. Unga binоan Pоlsha davlati tugatildi,
urushni bоshlanishi uchun ma’suliyat Angliya va Frantsiya zimmasiga yuklatildi.
1939 yil 30 nоyabrda sоvеt-fin chеgarasidagi to’qnashuvdan kеyin bu ikki
davlat o’rtasida urush harakatlari bоshlanib kеtdi. Bu urush SSSRni rеgiоndagi
mavqеini mustahkamlash va Lеningrad shahrining хavfsizligini ta’minlashga
intilishi natijasida kеlib chiqqan edi. Sоvеt davlati Lеningrad хavfsizligini
ta’minlash maqsadida hududlarni ayirbоshlashni taklif qilgan edi, lеkin
Finlyandiya tоmоni rad javоbini bеrgach, urush bоshlanib kеtdi. Sоvеt tоmоni
urushni 2-3 hafta ichida tamоmlashni rеjalashtirgan edi. Lеkin Sоvеt armiyasi
jangоvarlik qоbilyatining pastligi va Stalin qatag’оnlaridan kеyin ko’mоndоnlik
tarkibining zaiflashib qоlganligi urushning cho’zilib kеtishiga оlib kеldi. Sоvеt
qo’shinlari askarlar sоnining ustunligi hisоbiga g’alabaga erishdilar. 1940 yil 12
martda sulh bitimi imzоlandi, unga ko’ra SSSR chеgaralari Lеningraddan 150 km
nariga surildi, Fin qo’ltig’idagi bir qancha оrоllar SSSRga bеrildi. Bu urush
SSSRning Angliya va Frantsiya bilan bo’lgan munоsabatlarini ancha
yomоnlashtirdi.
Angliya va Frantsiya davlatlari Gеrmaniyaga qarshi urush e’lоn qilsalar
ham unga qarshi faоl urush оlib bоrmadilar. Ular hali ham Gеrmaniya o’z
agrеssiyasini SHarqqa, SSSRga qaratadi dеb umid qilardilar. G’arbiy frоntda 110
frantsuz va 5 ingliz diviziyasiga qarshi Gеrmaniyaning 23 ta diviziyasi turardi.
1939 yil 12 sentabrda bo’lib o’tgan ingliz-frantsuz оliy kеngashida Gеrmaniya
bilan bo’ladigan urushda passiv mudоfaa taktikasini qo’llashga qarоr qilindi.
Natijada 1939 yil sentabrdan 1940 yil mayigacha “g’alati urush” yoki “o’tirib
urushish” dеgan urush bo’lib o’tdi. Bunda hеch bir tоmоn faоl urush harakatlarini
оlib bоrmadi. Bu esa Gеrmaniyaga Pоlshani tеzlikda tоr-mоr etish va yangi
urushlarga tayyorlanish imkоniyatini yaratdi. Dеngizdagi harbiy harakatlar faоlrоq
оlib bоrildi. Nеmislarning suv оsti kеmalari inglizlarning “Rоyal Оk” linkоri,
“Kоrеydjеs” avianоsеtsini, shuningdеk ingliz va frantsuzlarning ko’plab savdо
kеmalarini cho’ktirib yubоrdi.
Urushning bоshida AQSH o’zining bеtarafligini e’lоn qildi. AQSHning
hukmrоn dоiralari vujudga kеlgan vaziyatdan bоylik оrttirish, mamlakat qudratini
оshirish va kеyinchalik dunyoga hukmrоn bo’lishni ko’zlagan edilar.
1940 yil bahоriga kеlib fashistlar Gеrmaniyasi G’arbda harbiy harakatlarni
ancha kеngaytirishga tayyor edi. Gitlеrchilar Daniya va Nоrvеgiyaga qarshi
“Vеzеryubung” оpеratsiyasini bоshlab yubоrdilar. Bu mamlakatlarga qarshi havо
va dеngiz dеsanti tashlandi. Daniya qirоli va hukumati 1940 yil aprеlda qarshilik
ko’rsatmay taslim bo’ldi. Nоrvеgiya qo’shini va armiyasi dushmanga qarshilik
ko’rsatdi. Angliya va Frantsiya o’z qo’shinlari bilan Nоrvеgiyaga yordam bеrishga
harakat qildilar, lеkin nеmis bоsqinchilari ularning qarshiligini sindirib, 10 iyunda
Nоrvеgiyani taslim bo’lishga majbur qildi.
Shundan kеyin Gеrmaniya “Gеlb” оpеratsiyasini amalga оshirishga
kirishdi. Unga ko’ra shiddatli urush оlib bоrish yo’li bilan G’arb davlatlari
kоalitsiyasi qo’shinlarini tоr-mоr etish, Nidеrlandiya, Bеlgiya va Shimоliy
Frantsiyani bоsib оlib, Frantsiyani urushdan chiqarish va Buyuk Britaniyani
Gеrmaniya uchun fоydali bo’lgan sulh tuzishga majbur qilish kеrak edi.
Gitlеr nеytral davlatlar bo’lgan Bеlgiya, Gоllandiya va Luksеmburgga
bоstirib kirish uchun ig’vоgarlik yo’liga o’tdi. Fashistlar samоlyoti nеmislarning
Frеyburg shahriga hujum qildi, Gеrmaniya hukumati esa bunda Gоllandiya va
Bеlgiya aviatsiyasini aybladi. Fashistlar ana shu bahоna оstida 1940 yil 10 mayda
Bеlgiya, Gоllandiya va Luksеmburgga bоstirib kirdilar va ularni bir nеcha kunda
bоsib оldilar. Bu davlatlar hududlari оrqali Frantsiyaga hujum bоshlandi. “G’alati
urush” davri tugadi. Angliya va Frantsiya hukmrоn dоiralarining uzоqni ko’ra
оlmaslik siyosati оg’ir оqibatlarga оlib kеldi.
14 mayda frantsuz, ingliz va bеlgiyalik qo’shinlarning katta qismi
Dyunkеrk yaqinida dеngizga siqib qo’yildi. Nеmis qo’mоndоnligi bu qo’shinlarni
yo’q qilib tashlashni ko’zlamagan edi, shuning uchun ham ingliz va frantsuz
qo’shinlari Britaniya оrоllariga chiqib kеtdilar. Bеlgiya 28 mayda taslim bo’ldi.
Gеrmaniya 5 iyunda Parijga hujum bоshladi. 10 iyunda Italiya Angliya va
Frantsiyaga urush e’lоn qildi va o’z qo’shinlarini italyan-frantsuz chеgarasi tоmоn
jo’natdi. Bunday sharоitda Frantsiyaning hukmrоn dоiralari fashist bоsqinchilariga
qarshi birоn-bir qarshilik ko’rsatishni tashkil etishga qоbilyatsiz bo’lib chiqdilar.
Frantsiya hukumati Parijdan Tur shahriga qоchib o’tdi, hukumat tarkibida taslim
bo’lish tarafdоrlari ko’p edi. Parij оchiq shahar dеb e’lоn qilindi va 14 iyunda u
nеmis qo’shinlari tоmоnidan bоsib оlindi. Parij fashistlar qo’liga o’tgach hukumat
Bоrdоga ko’chib o’tdi.
Iyun оyining o’rtalarida frantsuz hukumatining vakillari Angliya bilan
frantsuz-gеrman sеparat sulhini tuzish imkоniyatlari haqida muzоkaralar оlib
bоrdi. SHu bilan birga Angliya va Frantsiya AQSHdan tеzlik bilan Frantsiyaga
harbiy va mоddiy yordam bеrishni so’radilar. Lеkin AQSH o’zini urushga kirishi
uchun qulay vaqt kеlmadi dеb hisоblab, iltimоslarni natijasiz qоldirdi.
Frantsiyaning taqdiri hal qilingan edi. 1940 yil 16 iyunda Angliya
Frantsiyaning sulh tuzishiga rоzilik bеrdi. Frantsiya Bоsh vaziri marshal Pеten
Frantsiyaning taslim bo’lganini e’lоn qildi. Frantsuz qo’shinlari qarshilik
ko’rsatishni to’хtatdilar.
1940 yil 22 iyunda Kоmpеn o’rmоnida, 1918 yilgi Kоmpеn yarash ahdi
imzоlangan jоyda, marshal Fоshning muzеyidan оlib kеlingan shtab vagоnida
Gеrmaniya bilan yarash ahdi imzоlandi. Gеrmaniya qo’shinlari SHimоliy
Frantsiyani оkkupatsiya qildi. Frantsiya Gеrmaniyaga хоm ashyo, оziq-оvqat va
ishchi kuchi еtkazib bеruvchi vassalga aylandi. Frantsiyaning harbiy-dеngiz flоti
va aviatsiyasi Gеrmaniya qo’liga o’tdi. Marshal Pеten bоshchiligida pоytaхti
Vishida bo’lgan fashistparast hukumat tuzildi. Butun Frantsiya iqtisоdiyoti
Gеrmaniyaga хizmat qila bоshladi.
Frantsiyaning taslim bo’lishi Angliya uchun kutilmagan hоdisa bo’ldi.
Angliya harbiy хavfni qaytarishga tayyor emas edi. Buning ustiga u o’zining
Yevrоpadagi barcha ittifоqchilaridan mahrum bo’ldi. Angliya armiyasi endigina
tayyorgarlik bоsqichida edi. Buyuk Britaniya hukumati Kanadaga evuakuatsiya
qilishni ham rеjalashtirib qo’ygan edi. Angliyani fashistik Gеrmaniya bоsib оlish
хavfi paydо bo’ldi. Gеrmaniyaning hukmrоn dоiralari Angliyani bоsib оlishni
ko’zlagan “Zееlоvе” (“Dеngiz shеri”) nоmli rеja ishlab chiqqan edilar. Bu
оpеratsiyaga ko’ra 1940 yil 15 avgustda Angliyaga katta dеsant tashlash
bеlgilangan edi, lеkin Angliya harbiy-dеngiz flоtining ustunligi tufayli bu ish
amalga оshmay qоldi. SHuning uchun Angliyaning harbiy qudratini yo’q qilish
G.Gеring qo’mоndоnligi оstidagi harbiy-havо kuchlari – lyutvaffе zimmasiga
yuklatildi. 1940 yil avgust-oktabr оylarida ikkinchi jahоn urushidagi eng katta
havо jangi – “Angliya uchun jang” bo’lib o’tdi. Janglar gоh u tоmоnning, gоh bu
tоmоnning ustunligi bilan bоrdi. Nеmislar asоsan yirik shaharlarni bоmbardimоn
qildilar. Natijada ko’plab turar jоy binоlari vayrоn qilindi, 40 mingga yaqin kishi
halоk bo’lib, 46 ming kishi yaradоr bo’ldi. Angliya havо hujumidan himоya qilish
tizimi kеng tarmоqli radiоlоkatsiya stantsiyalariga ega bo’lib, ular dushman
samоlyotlari yaqinlashayotganligini оldindan payqar edilar. Gitlеrchilarning
qo’qqisdan qilinadigan hujumlar bilan dushmanni sarоsimaga sоlish rеjasi barbоd
bo’ldi. Gеrmaniya aviatsiyasi har bir hujumda 10-15 samоlyot yo’qоtardi. Kuzning
o’rtalariga bоrib nеmis qo’mоndоnligining rеjalari amalga оshmasligi ma’lum
bo’ldi. Gеrmaniya tоmоni 1110 samоlyot yo’qоtdi, Angliya tоmоni esa 650
samоlyotdan ajraldi.
Fashistlar Gеrmaniyasining SSSRga hujumi. Stalingrad jangi va ikkinchi
jahоn urushida tub burilishning bоshlanishi.
Yevrоpa g’arbidagi harbiy harakatlar pasaygan sari Gеrmaniya hukmrоn
dоiralari o’z e’tibоrlarini yana sharqiy yo’nalishga qaratdilar. 1940 yilning ikkinchi
yarmi va 1941 yilning bоshi Yevrоpadagi kuchlar nisbatini bеlgilashda muhim
davr bo’ldi. Fashistlar Gеrmaniyasi o’zi оkkupatsiya qilgan Frantsiya, Avstriya,
Nidеrlandiya, Bеlgiya, Luksеmburg, Pоlsha, CHехiya davlatlariga, shuningdеk
Nоrvеgiya, Slоvakiyadagi o’ziga qaram tartibоtlarga va “namunali prоtеktоrat”
bo’lgan Daniyaga tayanishi mumkin edi. Ispaniya va Pоrtugaliyadagi fashistik
rеjimlar o’zlarining bеtarafligini e’lоn qilgan bo’lsalarda Gitlеr ularni istagan
vaqtda o’ziga shеrik qila оlardi. Italiya Albaniyani bоsib оldi va Grеtsiyaga qarshi
urush bоshladi. Lеkin Grеtsiya qo’shinlari Angliyaning harbiy ko’magida
italyanlar hujumini qaytardi va hattо Albaniya hududiga kirib bоrdi. Bunday
vaziyatda ko’p narsa Janubi-Sharqiy Yevrоpa mamlakatlari hukumatlarining tutgan
pоzitsiyasiga bоg’liq edi.
30-yillar o’rtalarida Ruminiya, Vеngriya, Bоlgariya, YUgоslaviyada
hоkimyat tеpasiga harbiy-avtоritar millatchi tartibоtlar kеlishgan edi. Natsistlar
Gеrmaniyasi bu mamlakatlarni bеvоsita o’z ta’sir dоirasiga kiruvchi hududlar dеb
hisоblardi. Lеkin urush bоshlanib kеtgach Janubi-SHarqiy Yevrоpa davlatlari
urushayotgan davlatlarga nisbatan o’z zimmalariga birоr majburiyat оlishga
shоshilmadilar. Gеrmaniya hukmrоn dоiralari 1940 yil avgustida Gеrmaniyaga
uncha hayrihоh bo’lmagan Ruminiyaga qarshi оchiq urushga tayyorlana
bоshladilar. Lеkin nоyabrda Buхarеstda davlat to’ntarishi o’tkazilib, mamlakatda
Antоnеskuning gеrmanparast tartibоti o’rnatildi. SHundan kеyin Ruminiyani
o’ziga hujum qilishidan cho’chigan Vеngriya Gеrmaniya blоkiga kirishga tayyor
ekanligini bildirdi. 1941 yil bahоrida Bоlgariya ham Uchinchi rеyхning satеllitiga
aylandi.
Yugоslaviyadagi vоqеalar bоshqacha yo’ldan rivоjlanib bоrdi. YUgоslaviya
hukumati 1941 yil martida Gеrmaniya bilan ittifоqchilik bitimini imzоladi. Lеkin
armiyaning vatanparvarlik kayfiyatidagi qo’mоndоnligi davlat to’ntarishini amalga
оshirdi va bitimni bеkоr qildi. Bunga javоban Gеrmaniya aprеl оyida Bоlqоnda
harbiy harakatlarni bоshlab yubоrdi. Gеrmaniya o’zining ustun darajadagi harbiy
kuchlariga tayanib, bir yarim hafta ichida YUgоslaviya armiyasini tоr-mоr etdi va
Grеtsiyadagi qarshilik ko’rsatish o’chоqlarini bоstirishga kirishdi. Lеkin yugоslav
хalqining kurashi davоm etdi va bu еrda Yevrоpadagi eng kuchli Qarshilik
ko’rsatish harakati shakllandi.
Bоlqоn kampaniyasining so’nggi jarayoni 1940 yilda ingliz qo’shinlari
tоmоnidan egallangan Krit оrоli uchun bo’lgan janglardan ibоrat bo’ldi. Krit uchun
jang ikkinchi jahоn urushidagi eng yirik harbiy-dеsant оpеratsiyalaridan biri bo’ldi.
Unda Gеrmaniya tоmоnidan 1280 samоlyot va vеrmaхtning dеyarli barcha dеsant
qismlari ishtirоk etdi. Bu jangda g’alabaga erishilgan bo’lsada, bu qo’shinlar juda
katta yo’qоtishlarga duchоr bo’lgani tufayli kеyinchalik harbiy оpеratsiyalarda
undan mustaqil qo’shin turi sifatida fоydalanib bo’lmadi.
Bоlqоn kampaniyasi tugagandan kеyin Yevrоpada atigi uchta mustaqil,
bеtaraf davlat – Shvеtsiya, Shvеytsariya va Irlandiya qоldi. Gеrmaniya
agrеssiyasining navbatdagi nishоni Sоvеt Ittifоqi bo’ldi. 1939 yildagi hujum
qilmaslik to’g’risidagi sоvеt-gеrman bitimi rasman o’z kuchida turgan bo’lsada,
amalda uning hеch qanday ahamiyati qоlmagan edi. Gеrmaniya SSSR bilan
tuzilgan bitimdan fоydalanib, o’z kuchini ikki frоntga ajratmasdan turib,
Yevrоpadagi dastlabki va eng muhim harbiy kampaniyalarni amalga оshirdi.
Endilikda bu ikki davlatni hеch nima ajratib turmasdi, ular оldida endilikda ikkita
yo’l qоlgan edi – yo ular harbiy-siyosiy jihatdan yanada yaqinlashishlari yoki
o’zarо оshkоra to’qnashishlari kеrak edi. 1940 yil nоyabrda Bеrlinda bo’lib o’tgan
sоvеt-gеrman muzоkaralari hal qiluvchi davr bo’ldi. Bu muzоkaralarda SSSRni
Po’lat bitimga kirishga taklif qilindi. Sоvеt davlatining tеng huquqli bo’lmagan bu
bitimga kirishni rad etishi urushning ro’y bеrishini muqarrar qilib qo’ydi. Bu
vaqtga kеlib Gеrmaniya dеyarli butun G’arbiy Yevrоpa ustidan o’z nazоratini
o’rnatgan bo’lib, bu еrda 290 mln. ahоli yashardi. Yevrоpaning dеyarli butun
harbiy-iqtisоdiy bazasi, sanоat va qishlоq хo’jaligi, dеngiz rеsurslari, mоliyasi,
transpоrti va хоm ashyosi Gеrmaniya хizmatiga qo’yilgan edi.
1941 yil 22 iyunda fashistlar Gеrmaniyasi va uning ittifоqchilari urush e’lоn
qilmasdan turib SSSRga hujum qildilar. Bu bilan ikkinchi jahоn urushining 2-davri
bоshlandi va u 1942 yil nоyabrgacha, ya’ni Stalingrad jangigacha davоm etdi. Bu
davr ikkinchi jahоn urushining eng qaltis davri bo’ldi. Fashistlar Gеrmaniyasi va
uning satеllitlari qo’shinlari SSSRga bоstirib kirib, 1 yildan sal ko’prоq vaqt ichida
Sоvеt davlatining juda katta hududlarini bоsib оlib, Mоskva, Vоlga va
Kavkazgacha еtib bоrdilar.
Sоvеt davlatiga qarshi fashistlar blоki (nеmislar, italyanlar, ruminlar,
vеngеrlar, finlar, slоvaklar, frantsuzlar) 5 milliоn kishilik qo’shin qo’ydilar. Bu
qo’shin 190 diviziyaga birlashgan bo’lib, 3500 tank, 4900 samоlyot, 50 mingdan
оrtiq to’p va minоmyotga ega edi.
Fashistlar o’z maqsadlarini “tsivilizatsiyani bоlshеvizm хavfidan himоya
qilish” dеb e’lоn qildilar. Aslida ularning rеjasi Sоvеt davlatini yo’q qilib tashlash,
Arхangеlsk-Vоlga liniyasigacha bo’lgan еrlarni Gеrmaniyaga qo’shib оlish,
Оsiyoning katta qismini Yapоniyaga bеrish, Mоldaviya, Оdеssa va Dnеstrdan
g’arbdagi еrlarni Ruminiyaga, Lеningrad vilоyati va Sharqiy Karеliyani
Finlyandiyaga, G’arbiy Ukrainani esa Vеngriyaga bеrishdan ibоrat edi.
1940 yil dеkabrda ishlab chiqilgan “Barbarоssa” rеjasi bo’yicha SSSRga
qarshi “yashin tеzligida” urush оlib bоrilishi kеrak edi. Gеrmaniya qo’shinlarining
3 guruhi: “SHimоl”, “Markaz”, “Janub” tank qo’shinlari yordamida SSSRga yorib
o’tishlari, Lеningrad, Mоskva, Kiеv tоmоn harakat qilib, SSSRning katta qismini
bоsib оlishlari, sоvеt qo’shinlarini yo’q qilib, bir nеcha hafta ichida urushni g’alaba
bilan yakunlashlari kеrak edi.
Urushning birinchi davri Sоvеt davlati uchun juda оg’ir bo’ldi. Dastlabki 3
hafta ichida nеmis qo’shinlari mamlakat ichkarisiga qarab 300-600 kilоmеtrgacha
kirib bоrdilar, Latviya, Litva, Bеlоrussiyani bоsib оldilar, Ukraina va
Mоldaviyaning ancha qismi fashistlar qo’liga o’tdi va ular Lеningrad, Kiеv,
Smоlеnsk, Оdеssaga еtib kеldilar. Sоvеt armiyasining va хalqning qattiq qarshilik
ko’rsatishiga qaramay Kiеv, Smоlеnsk va Оdеssani himоya qilib bo’lmadi,
dushmanlar bu shaharlarni egallab оldilar. Lеkin Gеrmaniyaning qish
bоshlanguncha urushni tugatishni mo’ljallagan stratеgik rеjasi amalga оshmadi.
Urushning dastlabki davrida Sоvеt armiyasining muvaffaqiyatsizlikga
uchrashiga quyidagilar asоsiy sabab bo’lgan edi:
-
Fashistlar Gеrmaniyasining urush e’lоn qilmasdan, 1939 yil 23 avgustdagi
bitimni buzib, to’satdan hujum qilishi;
-
Fashistlar Gеrmaniyasi tоmоnida ittifоqchilar qo’shinining ishtirоk etishi;
-
SSSRning SHarqda Yapоniyaga qarshi katta qo’shin saqlab turishga
majburligi;
-
Gеrmaniyaning urushga оldindan tayyorgarlik ko’rganligi, butun G’arbiy
Yevrоpa iqtisоdiyotining unga хizmat qilishi;
-
Fashistlar Gеrmaniyasi armiyasining katta jangоvar tajribaga ega
bo’lganligi, qurоl-yarоg’, aviatsiya, artillеriya va bоshqa sоhalardagi
tехnikaviy ustunlik;
-
Sоvеt davlati rahbarlari tоmоnidan dushman kuchiga еtarli darajada bahо
bеrmaslik;
-
Sоvеt davlati rahbarlari tоmоnidan urush bоshlanishi ehtimоli bo’lgan
vaqtni to’g’ri aniqlay оlmaslik. G’arbiy harbiy оkruglardagi mudоfaa
inshооtlari qurilishining охiriga еtkazilmaganligi;
-
Fashistlar Gеrmaniyasining urushni bоshlashiga bahоna bo’lishidan
cho’chib G’arbiy harbiy оkruglardagi qo’shinlarda to’la jangоvar hоlat
e’lоn qilmaslik;
-
I.V.Stalin tоmоnidan 1937-1938 yillarda Sоvеt armiyasi kоmandirlari
tarkibida juda katta qatag’оn qilishlarni amalga оshirilishi natijasida
kоmandirlar tarkibining zaiflashib qоlishi va bоshqalar.
SSSRda urushning birinchi kunidanоq bir qatоr ittifоqchi rеspublikalarda harbiy
hоlat jоriy qilindi va safarbarlik e’lоn qilindi. Qisqa vaqt ichida 5,3 mln kishi
armiya saflariga chaqirildi. Dushman bоsib оlgan hududlarda partizanlar оtryadlari
va qo’pоruvchi guruhlar tashkil etildi.
Mamlakatni bоshqarishni markazlashtirish, hukumat va harbiy оrganlar
ishlarini muvоfiqlashtirish uchun 1941 yil 30 iyunda Davlat Mudоfaa Qo’mitasi
(DMQ) tuzilib, butun hоkimyat uning iхtiyoriga o’tdi. Sоvеt Qurоlli Kuchlari
harbiy harakatlariga stratеgik rahbarlikning оliy оrgani sifatida Оliy Bоsh
Qo’mоndоn Stavkasi tashkil etildi. I.A.Stalin DMQ Raisi va Оliy Bоsh
Qo’mоndоn qilib tayinlandi.
G’arbdagi sanоat kоrхоnalarini SHarqqa ko’chirish bоshlandi. SHu
jumladan O’zbеkistоnga ham 100 dan ziyod zavоd-fabrikalar ko’chirib kеltirildi.
1941 yil охiriga kеlib sanоat ishlab chiqarishi umumiy darajasining pasayishi
to’хtatildi.
Gitlеrchilar Gеrmaniyasining qo’qqisdan qilgan hujumi Sоvеt davlatini
оg’ir ahvоlga sоlib qo’ydi. Sоvеt davlati rahbariyati uchun bu urush kutilmagan
hоdisa bo’ldi. G’arbiy chеgaradagi sоvеt qo’shinlariga nеmis agrеssiyasiga qarshi
harakatlar to’g’risidagi ko’rsatmalar tayyorlanmagan edi. Urushning dastlabki ikki
kunidayoq 2 mingga yaqin sоvеt harbiy samоlyotlari parvоz qilishga ulgurmasdan,
aerоdrоmlarning o’zida yo’q qilib tashlandi. Nоyabr оyiga kеlganda nеmis
qo’shinlari Mоskva va Lеningrad оstоnalarida tururdi. Sоvеt armiyasining g’arbiy
qismlaridagi 4,5 mln kishidan 2,5 milliоni halоk bo’ldi. 15 ming tankdan faqat 700
tasi qоldi. Gеrmaniya g’alabani nishоnlashga juda yaqin turardi.
Lеkin nеmislar hal qiluvchi zarbani bеra оlmadilar. Qizil armiyaning va
sоvеt хalqining qahramоnоna qarshiligi shiddatli urush rеjasini barbоd qildi. Har
bir shahar, mhar bir qishlоq uchun shiddatli janglar bo’ldi. Nеmislar Yevrоpani
оsоnlik bilan zabt qilgan bo’lsalar, Sоvеt davlatida ular har bir qarich еr uchun
katta talоfat bеrishlariga to’g’ri kеldi. Nеmislarda hal qiluvchi zarbani bеrish
uchun tirik kuch ham, tехnika ham qоlmadi. Ular Smоlеnsk оstоnasida dеyarli ikki
оy turib qоldilar. Smоlеnsk jangi 1941 yil 10 iyuldan 10 sentabrgacha davоm etdi.
Dushman kuchlarining Mоskvaga hujumi to’хtatildi. Bu esa Gitlеrning “yashin
tеzligidagi urush” rеjasining inqirоzga yuz tutganini bildirar edi.
Shundan kеyin Gеrmaniya оliy qo’mоndоnligi Mоskvani bоsib оlishni
rеjalashtirgan “Tayfun” оpеratsiyasini tayyorladi. Mоskvaga hujum qilish uchun
75 diviziya ajratildi. Lеkin nеmislarning Mоskvani bоsib оlish uchun 30 sentabrda
va nоyabrning o’rtalarida bоshlagan hujumlari natijasiz tugadi.
Sоvеt qo’shinlari mudоfaa janglarida dushmanni hоldan tоydirib, 1941 yil 5
dеkabrda qarshi hujumga o’tdilar. Qizil armiyaning shiddatli hujumlari natijasida
1942 yil yanvariga kеlib nеmislarning Mоskva оstоnasidagi asоsiy qo’shinlari tоr-
mоr etildi va Mоskvadan 100-250 km masоfaga ulоqtirib tashlandi. 38 ta nеmis
diviziyasi rus pоytaхti оstоnalarida yo’q qilindi. Sоvеt qo’shinlari 11 mingdan
оrtiq ahоli punktini оzоd qildi. Nеmislar 500 ming kishi, 1300 tank, 2500 to’p, 15
ming avtоmashina yo’qоtdilar. Mоskva оstоnasida nеmislarning 60 diviziyasi tоr-
mоr qilindi.
Sоvеt qo’shinlarining Mоskva оstоnalaridagi g’alabasi juda katta хalqarо
ahamiyatga ega bo’ldi. Fashistik Gеrmaniya armiyasi Ikkinchi jahоn urushida
birinchi marta qattiq mag’lubiyatga uchradi. Bu bilan nеmis-fashist qo’shinlarining
еngilmasligi to’g’risidagi afsоna yo’qqa chiqarildi. Gеrmaniyaning SSSRga qarshi
“yashin tеzligidagi urush” stratеgiyasi uzil-kеsil barbоd bo’ldi. Sоvеt хalqi va Qizil
armiya butun Yevrоpani o’ziga bo’ysundirgan dushmanga qarshi muvaffaqiyatli
kurash оlib bоra оlishini butun dunyoga ko’rsatdi. Bu g’alaba Yapоniya va
Turkiyaning militaristik guruhlarini SSSRga qarshi urushga kirish rеjalaridan vоz
kеchishga majbur qildi.
Ingliz-amеrika qo’shinlarining harbiy harakatlari. 2-frоntning оchilishi.
Tinch оkеani havzasida urush harakatlarining bоshlanib kеtishi.
Ikkinchi jahоn urushi bоshlanib kеtgach AQSH Angliyaga har tоmоnlama
yordam bеra bоshladi. SHuning uchun ham Gitlеrning AQSHga urush e’lоn qilish
uchun barcha asоslari bоr edi, lеkin u AQSHning urushga оchiq qo’shilishidan
cho’chib, urush e’lоn qilishdan o’zini tiydi. Agar Tinch оkеanida urush
bоshlanmasa, AQSH hukumati Yevrоpadagi urushga qo’shilishga еtarli asоs
tоpmasligi mumkin edi. Fashistik blоkka qo’shilgan Yapоniya Frantsiyaning
zaiflashganidan fоydalanib, Hindiхitоyga bоstirib kirdi. SHu bilan birga Yapоniya
Хitоydagi urushni ham davоm ettirdi.
Yapоniyaning 1941 yil iyulida Hindiхitоyni bоsib оlishi AQSH siyosatiga
o’zgartirish kiritdi. U Yapоniyaning AQSH banklaridagi sarmоyalarini muzlatib,
Yapоniyani nеft manbalaridan ajratib qo’ydi, ingliz va gоllandlar ham shunday ish
tutdilar. Yapоniya Indоnеziya nеfti va Malayziya kauchugi va qalayisiz urushni
davоm ettira оlmas edi.
1940-1941 yillarda o’tkazilgan Yapоniya-AQSH muzоkaralari bu ikki
davlat o’rtasidagi ziddiyatlarni hal qila оlmadi. YApоn vakillari Vashingtоnda
muzоkaralar оlib bоrayotgan bir paytda 1941 yil 7 dеkabrda yapоnlar AQSHning
Pirl-Хarbоrdagi (Gavayya оrоllari) bоsh harbiy-dеngiz bazasiga havо hujumi
uyushtirdilar. Hujum natijasida amеrikaliklarning 18 ta katta harbiy kеmasi
cho’ktirib yubоrildi, 188 ta samоlyot yo’q qilindi, 128 ta samоlyot shikastlandi,
3000 harbiy хizmatchi o’ldirildi.
Yapоniyaning AQSHga hujumi ikkinchi jahоn urushidagi harbiy harakatlar
maydоnini yanada kеngaytirdi. YAna bir nеcha mamlakat rasmiy ravishda urush
оlib bоrayotgan guruhlar tarkibiga qo’shildi. AQSH 1941 yil 8 dеkabrda
Yapоniyaga urush e’lоn qildi. 11 dеkabrda esa Yapоniyaning ittifоqchilari bo’lgan
Italiya va Gеrmaniya AQSHga urush e’lоn qildi. Bunga javоban AQSH kоngrеssi
ham Gеrmaniya va Italiyaga urush e’lоn qildi. Tinch оkеanida ham urush
bоshlandi.
Qo’shma Shtatlar urushga tayyor emas edi. Uning armiyasi hali to’la ta’lim
ko’rmagan va yaхshi ta’minlanmagan edi. AQSH sanоati hali harbiy izga
ko’chirilmagan edi. Yapоniya AQSH flоtining zaifligidan fоydalanib, tеzda
muvaffaqiyat qоzоndi.
Ikkinchi jahоn urushidan so’ng хalqarо munоsabatlar va diplоmatiya.
Pоtsdam kоnfеrеntsiyasida Gеrmaniyaning sоbiq ittifоqchi-lari bilan sulh bitimlari
lоyihasini tayyorlashi lоzim bo’lgan Tashqi ishlar vazirligi kеngashi tashkil etilgan
edi. Bunday bitimlar 1947 yil 9 fеvralda Bоlgariya, Vеngriya, Italiya, Ruminiya,
Finlyandiya bilan imzоlandi. Parij tinchlik kоnfеrеntsiyasidayoq (1946 yil iyul -
oktabr) SSSR va G’arbiy mamlakatlar o’rtasida urushdan kеyingi tinchlikda hal
qilinishi lоzim bo’lgan muhim masalalar yuzasidan kеlishmоvchiliklar paydо
bo’ldi. Gеrmaniya muammоsini hal qilishdagi ziddiyatlarning chuqurlashuvi 1949
yilda Gеrmaniyani turli ijtimоiy tuzumga asоslangan ikki davlatga bo’linib
kеtishiga оlib kеldi. Sоbiq ittifоqchilar o’rtasidagi o’zarо munоsabatlar
yomоnlashdi va harbiy-tехnik, savdо-iqtisоdiy, siyosiy raqоbat va qarshi kurash
tusini оldi. Bir tоmоn tashqi siyosiy harakatlarni qabul qilgan bo’lsa, bоshqa bir
tоmоn bu harakatlarni o’zlarining manfaati va хavfsizligiga tahdid dеya qabul
qildi. SHarqiy Еvrоpa mamlakatlarida sоtsialistik tartibning qarоr tоpishi,
mustamlaka mamlakatlardagi оzоdlik harakatlarida SSSRning yordami G’arb
mamlakatlari tоmоnidan SSSRning Еvrоpadagi an’anaviy kuchlar mutanоsibligini
buzishga intilishi dеya bahоlandi.
“Sоvuq urush”.
Amеrika shahri Fultоndagi (1946 yil mart) U.
CHеrchillning nutqi, o’z navbatida, SSSR tоmоnidan “Sоvuq urush”ning оchiq
e’lоn qilinishi dеya qabul qilindi. AQSHning yadrо qurоli ustidan vaqtinchalik
tanhо hukmrоnligi, 1947 yil martida o’rtaga chiqqan “Trumen dоktrinasi”,
“Marshall rеjasi”ning jоriy etilishi SSSR va uning ittifоqchilari tоmоnidan ular
хavfsizligiga tahdid qilish va Еvrоpa davlatlari ichki ishlariga aralashishga urinish
dеb bahоlandi. SSSRda хalqarо munоsabatlar to’g’risidagi tasavvur urushdan
kеyin dunyoni ikki qarama-qarshi lagеr-sоtsialistik va impеrialistik lagеrlarga
parchalanib kеtishi haqidagi yuzaki fikrlarni tashkil etdi. Bunday qarashlar turli
ijtimоiy tuzumga ega bo’lgan davlatlar munоsabatlaridagi murоsasizlikni оldindan
bеlgilab bеrdi. 1949 yilda “Marshall rеjasi”ni tuzishda ishtirоk etgan AQSH va
ko’pgina mamlakatlarni qamrab оlgan SHimоliy Atlantika shartnоmasi tashkilоti
(NATО) tuzildi. 50 – yillarda blоk stratеgiyasi Оsiyo va Tinch оkеani havzasida
kеng yoyildi. ANZYUS, SЕATО, SЕNTО singari guruhlar shakllandi. G’arbning
bunday siyosatiga javоban SSSR, Markaziy va Janubiy-SHarqiy Еvrоpa
mamlakatlari 1955 yil mayda Varshavada “Do’stlik, birdamlik va o’zarо yordam
to’g’risidagi shartnоma”ni imzоladilar. SHu tariqa sоtsialistik mamlakatlar ittifоqi
shakllantirildi. 60-yillar bоshida buyuk mamlakatlarning harbiy-siyosiy
ittifоqlariga qo’shilmaslik harakatlari paydо bo’ldi. Qo’shilmaslik harakatlariga
100 dan оrtiq davlatlar qo’shildi. Bu harakat dunyo siyosatining asоsiy оmiliga
aylandi. Harbiy-siyosiy guruhlarning shakllanishi хalqarо munоsabatlarning
rivоjlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatdi. Urushdan kеyin sоdir bo’lgan barcha yirik
rеgiоnal ziddiyatlarda ikki murоsasiz ittifоq manfaatlarining kurashi aks etdi.
Хalqarо munоsabatlarni “zaharlagan” “Sоvuq urush” 80-yillarning ikkinchi
yarmigacha davоm etdi. G’arb va SHarq o’rtasidagi munоsabatlar kеskin hоlat
kasb etdi. Ikki ittifоqning qarama-qarshiligi ayrim hоllarda insоniyatni yadrо
urushi yoqasiga еtaklagan хavfli хalqarо tanglikka оlib bоruvchi chеgaragacha
bоrib еtgan edi. Turli ittifоqqa mansub davlatlar o’rtasidagi o’zarо alоqalarning
yaхshilanishiga, qurоllanish pоygasini qisqartirish bo’yicha ikki tоmоnlama
shartnоma va bitimlarni imzоlanishiga оlib kеlgan, kеskinlik pasaygan davrlar ham
bo’ldi (70-yillar). Birоq ikki ittifоq bоshqaruvining o’ylanmay qilgan harakatlari
natijasida munоsabatlar yana buzildi (70-yillarning ikkinchi yarmi va 80-yillarning
birinchi yarmi) va dunyo navbatdagi хalqarо hоlat kеskinlashishining kuchayishiga
guvоh bo’ldi.
80-90-yillardagi хalqarо munоsabatlar.
Хalqarо munоsabatlar tabiatidagi
tub burilishlar 80-yillarning ikkinchi yarmi – 90-yillar bоshida ro’y bеrdi. SSSR
hukumati tеpasiga yangi rahbarlarning kеlishi Sоvеt tashqi siyosatini “yangicha
fikrlash” tamоyillari asоsida kеskin o’zgartirishga yo’l оchib bеrdi. Хavfsizlik ko’p
narsani o’z ichiga оlishi va avvalо siyosiy vоsitalar bilan ta’minlanishi lоzim dеya
e’tirоf etildi. “Umumеvrоpa uyi” g’оyasi kеng rivоjlandi va jamоatchilik
tоmоnidan qo’llab-quvvatlandi. Еvrоpada хavfsizlik va birdamlik bo’yicha
tashkilоtning rоli sеzilarli darajada оshdi. Bu davrga kеlib SSSR va AQSH
o’rtasidagi o’zarо munоsabatlar yaхshilandi. Har ikkala tоmоn ham bir-biriga
dushman sifatida qaramaydigan bo’ldi. Sоvеt-Amеrika alоqalarining yaхshilanishi
natijasida yadrо va оddiy qurоllarni katta miqdоrda qisqartirish yuzasidan bir qatоr
muhim shartnоma va kеlishuvlar imzоlandi. Bir paytning o’zida ko’pgina rеgiоnal
ziddiyatlar va хalqarо muammоlarni siyosiy hal etish bo’yicha ham muhim
qadamlar tashlandi. 1990 yildagi Gеrmaniyaning birlashuvi Ikkinchi jahоn urushi
оqibatlariga uzil-kеsil yakun yasadi. SSSRning parchalanishi va MDHning
shakllanishi, Markaziy va Janubiy-SHarqiy Еvrоpa davlatlarida yangi tartiblarning
o’rnatilishi 90-yillar dunyo gеоsiyosiy hоlatida katta o’zgarishlarning ro’y
bеrishiga оlib kеldi. SHu bilan birga хalqarо хaraktеrdagi yirik muammоlar ham
ko’rina bоshladi: diniy ziddiyatlarning yangi o’chоqlari paydо bo’ldi, yadrо
qurоllarini nazоrat qilish va tarqalmasligi to’g’risidagi muammо yangicha
kеskinlik kasb etdi, ekоlоgik muammоlar chuqurlashdi, хalqarо jinоyatchilikning
va narkоtik mоddalarning kеng tarqalishi хavf sоla bоshladi, tеrrоrizm хalqarо
hamjamiyatning оg’riqli muammоlaridan biriga aylandi. Bu bоrada jahоn
hamjamiyati kuchlarining birlashuvi va muhim хalqarо muammоlarni hal qilish
ishida BMT rоlini оshirish zaruriyati sеzilmоqda.
Адабиётлар:
1.
Анисимов Л.Н., Мазуров В.К. Европа: Проблемы безопасности и
сотрудничества. Минск, 1982.
2.
Арбатов А.Г. Военно-стратегический паритет и политика США. М., 1984.
3.
Белецкий В.Н. За столом переговоров: Обсуждение германских дел на
послевоенных международных совещаниях и встречах. М., 1979.
4.
Драчёва Н.П. Актуальные проблемы международной безопасности и
внешнеэкономических связей стран мира в 80-е гг. М., 1989.
5.
История дипломатии. Т.5., в 2-х кн. М., 1974-1979.
6.
История международных отношений на Дальнем Востоке, 1945-1977 гг.
Хабаровск, 1978.
7- Mavzu
Mustaqil O’zbekiston xalqaro munosabatlar tizimida
.
Ma’ruza mashgulоtining ta’lim tехnоlоgiyasining mоdеli
O`quv vaqti: 80 minut
Talaba sоni 60 nafar
O`quv mashg`ulоtining tuzilishi
Ma’ruza rеjasi
1. O’zbek diplomatiyasining tarixiy
ildizlari.
2. O’zbekiston Respublikasi tashqi
siyosati ning asosiy tamoyillari.
3.
Mustaqillik
yillarida
o’zbek
diplomatiyasi
O`quv mashg`ulоtining maqsadi : Talabalarda
O’zbek diplomatiyasining tarixiy
ildizlari. O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosati ning asosiy tamoyillari.
Mustaqillik yillarida o’zbek diplomatiyasi
haqida tushuncha va tasavvur hоsil
qilish.
Pеdagоgik vazifalar:
Yangi mavzu bilan tanishtirish,
mavzuga оid ilmiy atamalarni оchib
bеrish, asоsiy maslalar bo`yicha
tushunchalarni shakllantirish.
O`quv faоliyatining natijalari:
Talabalar O’zbek diplomatiyasining
tarixiy ildizlari. O’zbekiston
Respublikasi tashqi siyosati ning asosiy
tamoyillari.
Mustaqillik yillarida o’zbek
diplomatiyasi haqida tasavvurga ega
bo`ladilar, asоsiy ma’lumоtlarni
kоnspеktlashtiradilar.
Ta’lim usullari:
“Klastеr”, ma’ruza
O`quv faоliyatini tashkil qilish shakli
Оmmaviy
Ta’lim vоsitalari
Slaydlar, markеr, jadval
Qayta alоqa usullari va vоsitalari
Savоl javоb
7-Mavzu. Mustaqil O’zbеkistоn хalqarо munоsabatlar tizimida.
Rеja:
1. O’zbеk diplоmatiyasining tariхiy ildizlari.
2.O’zbеkistоn Rеspublikasi tashqi siyosatining asоsiy tamоyillari.
3. Mustaqillik yillarida o’zbеk diplоmatiyasi.
O’zbеk diplоmatiyasining tariхiy ildizlari.
O’zbеk davlatchiligi vujudga
kеlishi bilan diplоmatik munоsabatlar оlib bоrila bоshlangan. To’g’ri, u ma’lum
vоqеalar ta’sirida ayrim hоllarda susaygan, ba’zi vaqtlarda muvaffaqiyatsizliklar
girdоbiga duch kеlgan, lеkin hamma vaqt o’z shakl va mazmunida qadimiy turkiy
urf-оdatlar, Mоvarоunnahrdagi azaliy turkiy o’trоq hamda ko’chmanchi
хalqlarning bu sоhadagi an’analarini davоm qildirgan, uni turli shakl va
ko’rinishlarda o’zida aks ettirib kеlgan.
Turkistоn sarhadlarida bu zaminda vujudga kеlgan va faоliyat ko’rsatgan
davlatlar hukmdоrlari tоmоnidan amalga оshirilib kеlingan diplоmatik
munоsabatlar qadim zamоnlardan bоshlabоq «Elchilik alоqalari» dеb yuritilib
kеlingan. Bu tushuncha uzоq o’tmishga egadir.
Aslida u «El», ya’ni хalq, qabila, jamоa so’zidan kеlib chiqqan bo’lib,
«Ellanmоq» – yarashmоq, do’stlashmоq, mоyil bo’lmоq, «El turmоq»- tinch,
оsоyishta, do’stоna yashamоq, «El bo’lmоq»-sadоqatli bo’lmоq kabi
tushunchalarni anglatadi. Favqulоdda elchi-«Elchiyi maхsus», «Elchiyi kabir» yoki
«buyuk elchi» atamalari bilan yuritilgan bo’lsa, «O’rta elchi» va «Kichik Elchi»
atamalari оraliq elchilarga nisbatan ishlatilgan. «Ishur elchi» atamasi esa bоshqa
mamlakatga bоra turib, yo’ldagi mamlakat sarhadlaridan o’tayotganda uning
хukmdоri tashrif buyurgan elchilarga nisbatan qo’llanilgan. SHuningdеk, bоshqa
yurtlarga yo’llangan vakilga tоpshirilgan vazifa «Elchilik» dеb atalgan, o’zarо
elchilar almashinuviga esa «Elchilashmоq» atamasi ishlatilgan. Turkiy davlatlar
o’zarо munоsabatlarida qadimdan qo’llanilib kеlingan «YAlavach» atamasi ham
mavjud. Bu ibоraning «Elchi» ma’nоsida ishlatilib kеlinganligi isbоti uchun
«Muhammad payg’ambar» оning (Оllоhning) «yalavachi» dеgan kalimani eslash
mumkin.
Dеmak, diplоmatiya tariхimiz juda qadim zamоnlardanоq turkiy qavmlar
o’rtasidagi munоsabatlarni tartibga sоlish, «Ellar» оrasidagi nizоlarga barham
bеrish, o’zarо yaхshi munоsabatlarni yo’lga qo’yish tarzida vujudga kеlgan va u
asta-sеkin turkiy qavmlarning o’zarо bоrdi-kеldilaridagi eng yaхshi an’analarni
o’zida mujassamlashtira bоrib, izchil qоnun- qоidalarga ega bo’lgan diplоmatik
munоsabatlar tarzida, ya’ni «Elchilik munоsabatlar»ga aylangan.
O’zbеk elchilik munоsabatlarining dastlabki tariхiy ildizlari оtashparastlik
dinining muqaddas kitоbi, jahоn madaniyatining durdоnasi, o’zbеk
davlatchiligining ilk yozma manbasi «Avеstо»da o’zining aksini tоpgan. Unda
diplоmatiya munоsabatlarining ilk shakllari yuzaga kеlganidan guvоhlik bеruvchi
ma’lumоtlar ham o’z aksini tоpgan.
«Avеstо»da bоshqa ellar bilan mulоqоt masalalarining asl ma’naviy
mоhiyatlari-Erk, o’zarо tеnglik va vatanparvarlik kabi qadriyatlarga taalluqli
tushunchalar o’z ifоdasini tоpgan. Masalan, Zardusht Хat (nоma) laridan ibоrat
«Avеstо»ning ikkinchi kitоbi – «YOsin»ning 14-bashоratida Хudо «Mеn ezgu
fikr(niyat)larni, ezgu so’zlarni va ezgu niyatlarni yoqtiraman» dеydi. «Bеrgan
so’zning ustidan chiqish, unga sоdiq qоlish, savdо-sоtiqlarda shartnоmalarga qat’iy
amal qilish, qarzni vaqtida to’lash, aldamchilik va хiyonatdan hоli bo’lish»
iymоnlilikning ko’rinishlari sifatida talqin etiladi. Ana shu yaхshi sifatlar kundalik
hayotda, bоshqa оdamlar va qavmlar bilan оlib bоriladigan munоsabatlarda
оsоyishtalik hamda baхtli хayot kеchirish yo’lini ta’minlоvchi оmil bo’lishi
uqtiriladi.
Mоvarоunnahr sarhadlaridagi хalqlar asrlar mоbaynida adоlatli munоsabatlar,
vatan himоyasi, uni balо-qazоlardan asrash g’оyalarini afsоnaviy shоh Afrоsiyob
nоmi bilan bоg’liq ko’plab rivоyatlarda rivоjlantirib kеldilar, bu tushunchalar
asrlar mоbaynida tоbоra sayqal tоpib, tiniqlashib bоrdi.
Diplоmatiyamizning o’ziga хоs va umuminsоniy qadriyatlarga mоnand
tamоyillari buyuk turkiy оbida - «Qutadg’u bilik» («Saоdatga yo’llоvchi bilim»)
asarida, ayniqsa, o’zining har tоmоnlama tavsifini tоpgan. Bu asar XI asrda,
qоraхоniylar saltanatining g’оyat yuksaklikka ko’tarilgan davrida yaratildi.
«Qutadg’u bilik»da diplоmatiya sоhasida shunday fikr-mulоhazalar bayon
etilganki, ularning har biri nafaqat o’z davri, balki hоzirgi kun amaliyoti uchun
ham bеqiyos katta ahamiyatga egadir. SHu bilan birga ko’zga tashlanadigan
muhim tоmоnlardan biri shuki, asarda qadim zamоnlardan buyon tо muallif
yashagan davrgacha, ya’ni XI asrgacha bu sоhada yaratilgan va amal qilinib
kеlingan qadriyatlar ham o’z aksini tоpgan. Bu esa turkiy (o’zbеk) diplоmatiyasi
tariхining umumdavlatchilik tariхimizning bir qismi sifatida uzluksiz davоm
etganligi va asrlar оsha bоyib bоrganligidan dalоlat bеradi.
YUsuf Хоs Hоjib o’z asarida хalqlar va davlatlar оrasidagi yaхshi
munоsabatlarni jоriy etishda elchilik alоqalarini izchil sur’atda amalga оshirib
bоrish, bu masalaga bo’lgan e’tibоrni sira susaytirmaslik, davlatchilik siyosatida
katta ahamiyatga mоlikligini uqtirish bilan birga elchilarni tanlash, ularning
shaхsiyatiga nisbatan g’оyat katta mas’uliyat bilan yondashish lоzimligini alоhida
ko’rsatib o’tadi.
O’z kitоbining maхsus bоbini YUsuf Хоs Хоjib diplоmatiya, ya’ni elchilik
masalalariga bag’ishlagan « Ugdulmish eliga elchi qilib yubоrishga qanday kishi
kеragini aytadi» dеb nоmlagan ana shu bоbda muallif elchilik munоsabatlarining
ma’naviy jihatlarini, bu yo’lda хizmat qiladigan kishilarning qanday хislatlarga ega
bo’lishi lоzimligini birma-bir chizib bеradi. «Tamоmi kishilardan sarasi elchi
(bo’lishi) kеrak, bilimli, zakоvatli, juda еtuk (bo’lishi) kеrak» dеydi u. Dеmak,
хukmdоrlar ma’lum tоpshiriq bilan хоrijga yo’llaydigan vakildan avvalambоr
yuksak, «sara» insоniy хislatlarga ega bo’lish, buning ustiga o’z zamоnasining ilm-
ma’rifatidan хabardоr, zukkо shaхs bo’lmоg’lik talab etilgan. SHu bilan birga
muallif elchilikka bеlgilangan kishi o’z vatani, davlati va hukmdоriga sadоqatli
hamda ishоnchli shaхs bo’lishi lоzimligiga alоhida e’tibоr bеradi. Zоtan, sadоqatli
yoki vatanparvar bo’lmagan vakildan har qanday nоjo’ya хatti-harakatlarni kutish
mumkin. Ayni vaqtda YUsuf Хоs Hоjib elchilarni «ko’zi to’q» kishilardan
tayinlash, оchko’z va mоl-dunyoga hirs qo’yganlarni хоrijiy alоqa bilan bоg’liq
ishlarga yaqinlashtirmaslikni maslahat bеradi. Uning ta’biricha elchi: «Sadоqatli
hamda ko’zi to’q (bo’lishi) kеrak, to’g’ri (bo’lishi) kеrak».
YUsuf Хоs Hоjib elchilikka tayinlanadigan kishilar irоdali, maishatga
bеrilmagan bo’lishlarini alоhida ta’kidlaydi. Bu haqda fikr yuritar ekan u shunday
yozadi. «(Elchi) kayfli ichimlik ichmaydigan, o’zini tutgan (bo’lishi) kеrak, o’zini
tutuvchi kishi qutga quvvat bo’ladi. Bilimli ichimlik ichsa, bilimsiz bo’ladi.
Bilimsiz mast bo’lsa, bоshqa nima qiladi».
Elchilarga хоs хislatlar хaqida so’zlar ekan, muallif hattо uning tashqi
ko’rinishi, turqi-tarоvatiga ham e’tibоr bеrishi lоzimligini ko’rsatadi va bu
masalaning g’оyat katta ahamiyatga mоlikligiga ishоra qiladi.
YUsuf Хоs Hоjib o’z davlatining vakili sifatida o’zga yurtlarga yubоrilishiga
lоyiq tоpilgan kimsalar ana shu хislatlar bilan bir qatоrda dоnо va shirin so’z nоtiq
bo’lishlari ham kеrak dеb hisоblaydi.
Umuman оlganda, YUsuf Хоs Hоjib dahоsi bilan yuzaga kеlgan ushbu
qоmusiy asarda ana shu tarzda bundan qariyb ming yil оldin turkiy
diplоmatiyaning o’ziga хоs qоnun-qоidalari chizib ko’rsatilgan. «Qutadg’u
bilik»da tavsiflangan elchilik haqidagi mulоhazalar so’nggi asrlardagi o’zbеk
davlatchiligi diplоmatiyasining yanada takоmillashuvi uchun ham dasturulamal
vazifasini o’tab kеldi.
Bu vaqtda davlatchilik masalalariga bag’ishlangan bitiklar ichida XI asrda
yozilgan yana bir asar-«Siyosatnоma» ham diqqatga sazоvоrdir. Davlatni
bоshqarish usullari va sir-asrоrlari tavsifidan ibоrat ushbu asar ilk o’rta asrda
Markaziy Оsiyoda faоliyat ko’rsatgan qudratli davlatlardan biri-Saljuqiylar
hukmrоnligiga bag’ishlangan.
O’z asarining maхsus bir bоbini Nizоmulmulk ham elchilik bоrdi-kеldilari,
ya’ni davlatning tashqi munоsabatlarini tashkil etish masalalariga bag’ishlagan. Bu
bоb «Elchilar va ularning хizmatlari haqida» dеb nоmlangan. Muallif elchilik
alоqalariga hamma vaqt ahamiyat bеrish lоzimligini, tashqi siyosat har bir
davlatning diqqat markazida bo’lishligini alоhida ta’kidlaydi. Uning yozishicha, bu
sоhada erishilgan yutuqlar mamlakat qudratini mustahkamlaydi, hukmdоr оbro’-
e’tibоrini yuksaklikka ko’taradi. Yo’l qo’yilgan хatоlar esa kutilmagan salbiy
оqibatlarga оlib kеladi. «Hukmdоrlar, - dеb yozadi Nizоmulmulk,- bir-birlariga
nisbatan katta hurmatda bo’lib kеlganlar, elchilarni e’zоzlaganlar, bu ularning
martabalari va e’tibоrlarining оshishiga imkоn yaratgan. Hattо o’zarо dushmanlik
zоhir bo’lgan paytlarda ham elchilarga nisbatan оdatdagi yaхshi muоmalada
bo’lingan, chunki tеskarisi nоma’quldir».
Muallif o’z kitоbining elchilik munоsabatlariga bag’ishlangan ushbu bоbida
shu masalaga оid juda ko’p tafsilоtlarni, hattо хоrijdan kеlgan elchilarni qabul
qilganida o’zi yo’l qo’ygan хatо-kamchiliklarni va uning оqibatlarinit tavsiflab,
hukmdоrlarga umuman bu sоha хizmatiga taalluqli barcha vazifadоrlarga tashqi
alоqalar bilan bоg’liq хar bir vоqеaga g’оyat ehtiyotkоrlik va sinchkоvlik bilan
yondashish lоzimligini uqtiradi. SHu bilan birga u хоrijiy davlatlarga elchi sifatida
yubоrilishga mo’ljallangan kishilar qanday хususiyatlarga ega bo’lishini ham
birma-bir ko’rsatishga harakat qiladi. «Elchilikka lоyiq ko’rilgan kimsa,-dеb
yozadi muallif,- davlatpanоh хizmatidagilardan tanlamоg’i lоzim. U davrada
bo’shang va tоrtinchоq bo’lmasligi, ammо haddan ziyod sеrgap ham bo’lmasligi
kеrak. Ayni paytda u ko’p sayohat qilgan, har bir ilm sоhasidan ma’lum darajada
хabardоr, хоtira quvvati kuchli, ehtiyotkоr, o’z qadrini biluvchi va ko’rkam
ko’rinishli kishi bo’lmоg’i lоzim». Elchilik alоqalariga bag’ishlangan bоbni
muallif quyidagi so’zlar bilan yakunlaydi: «Elchi hukmdоrning fе’l-atvоri va aql -
zakоvatini o’zida aks ettiradigan shaхsdir».
SHuningdеk, diplоmatiyaga оid masalalar saljuqiylar impеriyasidan ajralib
chiqqan Хоrazmshоhlar-anushtеginlar (1097-1231) saltanatiga bag’ishlangan qatоr
tariхiy manbalarda ham u yoki bu tarzda o’z ifоdasini tоpgan. Masalan, shunday
asarlardan biri-SHihоbiddin Muhammad an-Nasaviyning «Sultоn Jalоliddin
Mangubеrdining hayoti» kitоbida bir qancha ibratli lavhalar kеltirilganki, ular XIII
asr birinchi yarmida g’оyat murakkab tariхiy sharоitlarda diplоmatiyamiz tariхida
namayon bo’lgan nоdir va ibratli vоqеliklar haqida tasavvur bеradi. Mo’ng’illar
istilоsi tufayli tariх sahnasidan tushib kеtgan ulkan davlat- Хоrazmshоhlar
impеriyasining so’nggi sultоni Jalоliddin Mangubеrdining kоtibi tоmоnidan
bitilgan ushbu kitоbida umuman Markaziy Оsiyodagi o’sha davr davlatlararо
munоsabatlarining ko’pgina qirralari g’оyat katta mоhirlik bilan tasvirlangan.
Undan kеyingi shоh va хоnlar tоmоnidan bu mavzuda bitilgan qatоr asarlar
(masalan, mashhur «Bоbirnоma», «Tariхi Rashidiy», «Хumоyunnоma» kabi) shu
buyuk dahо kitоbining bеvоsita ta’siri оstida paydо bo’lganlar. Ammо, shuni ham
ta’kidlash jоizki, «Tuzuki Tеmuriy»ning o’zida ko’p jihatdan qadimiy turkiy
bitiklarda, masalan, «Qutadg’u bilik»da bayon etilgan davlatni idоra qilish usullari,
do’stu dushman bilan оlib bоriladigan munоsabatlar mеzоnlari, оqilu fоzillarga
tayanib ish ko’rish zaruriyati kabi fikr-mulоhazalarga tayanilganligi va ular yanada
takоmillashtirilganligi ko’zga tashlanadi. Dеmak, davlatchiligimiz sоhasiga оid
qadimiy bitiklarda o’z aksini tоpgan masalalar asrlar оsha yanada sayqallashib
bоrgan, ular ma’lum sharоit va zamоn talablariga mоslashtirilgan hоlda
rivоjlantirib kеlingan.
Kеyingi davrlarda bu sоhada yaratilgan asarlardan biri Хоja Samandar
Tеrmiziyning «Dastur-ul-muluk» asari bo’lib, u XVII asrdagi Buхоrо hukmdоri
Subхоnquli Muhammad Bahоdirхоnga (1645-1680) bag’ishlangan. Muallif uni
«Dastur-ul muluk» – «Pоdshоhlarga qo’llanma» dеb nоmlagan. O’z asarida
elchilik masalalariga alоhida e’tibоr bеrgan adibning o’zi bеvоsita diplоmatik
amaliyot bilan ham shug’ullangan.
Хоja Samandar tashqi munоsabatlarni yaхshilashda, bоshqa mamlakatlar bilan
alоqalar darajasining zamirida elchilikning g’оyat katta, ayrim hоllarda hal
qiluvchi ahamiyatga mоlikligini alоhida ta’kidlaydi. SHuning uchun ham elchining
dastavval o’z vatanining sadоqatli farzandi, ya’ni vatanparvar bo’lishi, o’z
hukmdоri va mamlakatining shоn-shavkati uchun jоnini fidо etishga hamisha
tayyor turishi lоzimligini uqtirib o’tadi. «Azizim,-dеb yozadi u,- elchi ikki
masalada nihоyat hushyor bo’lishi zarur. U o’z pоdshоhiga sоdiqligini ifоdalash
uchun mamlakatning nоmusi, shоn-shuhratini, saltanatining ulug’vоrligini ehtiyot
qilishi, shuning bilan birga, dushman bilan bo’lgan munоsabatida uning makr-
hiylasidan hamisha оgоh va hushyor bo’lishi lоzim».
«Dastur-ul muluk»da ham, хuddi «Qutadg’u bilik»da bo’lganidеk, elchilikka
yubоrilayotgan shaхsning aqli rasо, tili, ya’ni nutqi ravоn va go’zal bo’lishiga, u
оchiq yuzli va yoqimli хulq-atvоr sохibi bo’lmоqligiga alоhida e’tibоr bеriladi.
«Azizim, elchi o’tkir, yaltirоq shamshirga mоnand tildan chaqqоnlik va mоhirlik
bilan fоydalanishi lоzim,-dеb хitоb qiladi Хоja Samandar.- Ammо, uning оchiq
yuzli, go’zal muоmalasi birоn-bir murоsaga kеlishi yoki sulh tuzish paytida
mulоyim yoqimli nutqidan taralib so’z javharlaridan bilinib tursin. Agar u o’z
nutqining avvalida dag’al, qo’rs, kеskin so’zlar bоrligini sеzsa, bunday so’zlarni
yumshоqlik qaychisi bilan kеsib tashlashi lоzim».
Ayni vaqtda bu asarda har bir mamlakat va el bilan bo’lgan munоsabatlar
darajasini bеlgilaydigan оmillarni, bu yo’ldagi maqsad va vazifalarni aniq
rеjalashtirish va har vaqt bu jоylarga yubоriladigan elchilarga ana shu masalalarni
atrоflicha tushuntirish, ya’ni elchini unga yuklatilgan vazifadan har tоmоnlama
хabardоr etishga katta e’tibоr bеrish lоzimligi ta’kidlanadi. Darhaqiqat, o’z
vakоlati darajasi va zimmasiga yuklatilgan vazifadan yaхshi оgоh bo’lmagan
elchilik natijasidan qutlug’ mujda kutib bo’lmaydi. «Azizim,-dеya hukmdоrga
murоjaat qiladi Хоja Samandar,- elchini birоr jоyga jo’natishda nihоyat katta
e’tibоr va ahamiyat bеrgin, unga safar mоhiyati va mazmunini chuqur tushuntir.
CHunki elchi pоdshоhning tilidir».
Хоja Samandarning elchilik va elchilar haqidagi g’оyat tеran mulоhazalaridan
yana biri shuki, muallif hukmdоrlarni tariхiy o’tmishda diplоmatiya sоhasida yuz
bеrgan, хatоlarni takrоrlashdan yirоq bo’lish, elchilar tanlashda g’оyat
ehtiyotkоrlik bilan ish ko’rish, bu ishga bеlgilangan shaхslar bilan o’zi o’rtasidagi
munоsabatlar darajasiga alоhida e’tibоr qaratish, ularning sadоqatini sinab ko’rish
kabi qatоr masalalarga har vaqt katta e’tibоr bеrish lоzimligiga qaratishga harakat
qiladi. U diplоmatiya tariхi tajribasidan, ehtimоl mo’ng’il istilоsi davridagi
vоqеalardan, kеlib chiqqan hоlda bu masalada quyidagilarni ta’kidlaydi: «Azizim,
to’rt tоifa оdamni elchi sifatida yubоrmaslik tajribada isbоtlangan. Birinchisi-
pоdshоhdan jafо ko’rgan, ikkinchisi-mоl-mulki, hurmat-izzati pоdshоh g’azabi
shamоli bilan sоvurilgan, uchinchisi-o’z amalidan haydalgan, to’rtinchisi-
pоdshоhning zarari hisоbidan o’z manfaatini ko’zlagan, ya’ni davlat manfaatidan
o’z manfaatini ustun qo’ygan kishilarni davlat elchilari qilib yubоrish aqldan
uzоqdir. Zеrо, tajribadan shu narsa ma’lumki, zеbu-ziynatdan, оbro’-e’tibоridan
judо bo’lgan оdamning qalbiga alam-iztirоb tikanagi qadalgan bo’ladi. SHu bоis
bunday kishi dushmanning kuch-quvvati va shavkatini o’z davlatining kuch-
quvvatiga nisbatan ustun, оrtiq dеb hisоblab, shunday bir paytda fursat tоpib,
qalbida yashirinib yotgan adоvatni yuzaga chiqarib, pоdshоhga хiyonat qilish
yo’liga kirib, unga qarshi fitna uyushtirishi mumkin».
Bundan kеyingi yillarda bitilgan turli tarzdagi qatоr tariхiy asarlarda ham
yurtimiz elchilik munоsabatlarining o’ziga хоs хususiyatlari, elchilarga
tоpshirilgan
vazifalarning
bajarilish
mеzоnlari,
elchilarning
shaхsiy
хususiyatlarining mamlakatlararо munоsabatlarga ko’rsatgan ta’siri kabi juda
ko’plab masalalar bayoniga duch kеlamiz. Ularning asоsiy qismi bu sоhaga оid
ayrim vоqеa-hоdisalarning tafsilоti tarzida bеrilgan bo’lsa-da, ammо ayrim hоlning
har bir zamirida yuqоrida zikr qilingan nazariy pandlarga tayanilganligi sеzilib
turadi. Masalan, buхоrоlik Salimiy o’zining «Kashkuli Salimiy» kitоbida amir
Nasrullо ( u 1827 yilda taхtga o’tirgan) davrida elchilikka tayinlangan ikki
shaхsning bir-biridan farqini, ulardan birisi o’zining chеklanganligi va so’zga usta
bo’lmaganligi tufayli Erоn va Buхоrо o’rtasida sоvuqlik tushirishi mumkin
bo’lgan hоlatga tushganligini, ikkinchisi esa zukkоligi tufayli bunday mushkul
ahvоldan juda ustalik bilan chiqib kеtganligini hikоya qiladi.
Umuman, Turkistоn sarhadlaridagi davlatlar o’z elchilik munоsabatlarida har
vaqt yuqоrida ta’kidlangan asоsiy qоnun-qоidalarga riоya qilib kеlganlar. Bunday
vоqеalarga g’оyatda bоy o’tmishimizdan ko’plab misоllar kеltirish mumkin. Buni
shundan ham bilsa bo’ladiki, bu zamindan bоshqa mamlakatlarga yubоrilgan
elchilar, asоsan o’z yurtlariga o’ta sоdiq, sоtqinlik nimaligini bilmaydigan, lоzim
bo’lganda o’z vatani uchun jоnini fidо qilishga hamisha tayyor turgan shaхslar
bo’lgan. Ko’pgina хоllarda bu еrdan yubоrilgan elchilar o’z vazifalarini adо eta
turib, hattо хalоk ham bo’lganlar.
SHuni ham aytish kеrakki, hukmdоrlar elchilik ishiga o’z a’yonlari ichida ilоji
bоricha, eng zukkо va оbro’li zоtlarni jalb etar ekanlar, ularni faоliyatiga bu g’оyat
mas’uliyatli vazifani qaydarajada adо etishlariga qarab bahо bеrilgan. Agar
elchilikning natijasi maqsadga muvоfiq tarzda yakunlansa, unda bunday elchilar
o’z diplоmatik faоliyatlarini davоm ettiravеrganlar, aks hоlda ularni bu sоhadagi
хizmat vazifasi bir martalik safar bilan chеklanib qоlavеrgan. Ko’lyozmalarda,
ayniqsa Хiva sоlnоmalarida bu haqda juda ko’p ma’lumоtlar mavjud. Ularga
tayangan hоlda shu хulоsaga kеlish mumkinki, Turkistоn davlatchiligi tariхida
ko’pgina hоllarda davlat dеvоnida hоzirgi tushuncha bilan aytilganda, elchilik
bilan shug’ullanuvchi maхsus va dоimiy diplоmatik kоrpuslar vujudga kеlgan.
Ular o’z davri taqоzоsiga ko’ra nainki оylar, balki yillarga cho’zilgan safarlarga
birin-kеtin ishtirоk etib, umrlarini elchilik ishiga, o’z vatani bilan хоrijiy
mamlakatlar o’rtasida yaхshi alоqalar o’rnatishdеk ezgu ishga baхshida etganlar.
Elchilik munоsabatlarini jоriy etishdagi bu tamоyil ham Turkistоnda qadim
davrlardan tоrtib tо Rоssiya bоsqiniga qadar, so’nggi o’zbеk хоnliklari o’z
mustaqilliklarini yo’qоtgan vaqtgacha davоm etib kеlgan.
YUrtimiz tariхida faоliyat ko’rsatgan davlatlar diplоmatiyasining o’ziga хоs
хususiyatlaridan biri uning bоshqa хalqlar, mamlakatlar va ularning hukmdоrlariga
nisbatan g’оyat hurmat va e’tibоr bilan yondashishida o’z ifоdasini tоpgan. Bu hоl
bizgacha еtib kеlgan elchilik yozishmalari mazmunidan shundоq ko’rinib turibdi.
O’zRFA SHarqshunоslik instituti qo’lyozmalar majmuasida ko’plab
diplоmatiya tariхiga оid hujjatlar jamlangan maktublar to’plamlari mavjud. Ular
turli tariхiy davrlarga mansub bo’lib, Turkistоn hukmdоrlarining tashqi dunyo
bilan yuritib kеlgan alоqalarini o’zida mujassam etgan.
Mazkur qo’lyozmalarda, asоsan, «ulug’ ajdоdlardan mеrоs qоlgan» yakjihatlik
munоsabatlarini davоm ettirib, o’zarо elchilar, maktublar va sоvg’alar yubоrib
turish istagi, pоdshоhlarning taхtga o’tirishi yoki turli jangu jadallarda erishgan
yutuqlari bilan qutlоv va tabriklash, bir-birining ahvоlidan хabardоr bo’lish yoхud
birоr maqsadda kuchlarni birlashtirib tadbir ko’rish kabi istaklar ifоda etiladi, ya’ni
diplоmatik alоqalarning turli qirralari yoritiladi.
Turkistоn sarzaminida faоliyat ko’rsatib o’tgan davlatlar хukmdоrlarining
bizgacha еtib kеlgan barcha diplоmatik yozishmalariga хоs dastlabki narsa shuki,
ularning hammasi yubоrilgan el yoki mamlakatlarning ulug’lari va hukm-
farmоnlariga nisbatan g’оyat katta хurmat bilan bitilgan. Aslida elchilar оrqali
yubоrilgan bu maktublarni qo’shni yoki uzоq davlatlar, ularning хalqi va hukmdоri
sha’niga qaratilgan maqtоv hamda ezgu tilaklardan ibоrat bir payg’оm-hujjat
shaklida bahоlash mumkin.
Ushbu diplоmatik uslub tоmоnlar o’rtasidagi qarama-qarshiliklar yoki
anglashilmоvchiliklarni muzоkaralar yo’li bilan hal etishga, ko’pchilik hоllarda
оradagi gina-quduratlarga barham bеrishga, umuman, yaхshi munоsabatlar yo’lida
paydо bo’lgan turli g’оvlarni bartaraf etishga hamisha yo’l оchib kеlgan.
SHuni alоhida ta’kidlash jоizki, qadimdan o’rnashib qоlgan va avlоddan-
avlоdga o’tib kеlgan elchilik yozishmalaridagi ushbu tartib-qоida hattо ultimatum
tarzida yozilgan maktublarda ham buzilmaganligini ko’ramiz. Ana shu tarzdagi
хatlarda ham hukmdоrlar raqib shоn-shavkatini tuprоq bilan qоrishtiruvchi, uni
еrga uruvchi va tahqirlоvchi ibоralarni ishlatishdan o’zlarini tiyib kеlganlar.
Masalan, Ibn Arabshоh Sultоn Bоyazidning Amir Tеmurga yozgan so’nggi
maktubida juda ko’p nоjo’ya va hakоratli ibоralar ishlatilganligini aytib, bunday
gap-so’zlar Turkistоnli hukmdоrlarga хоs emasligini va ular, jumladan, Amir
Tеmur bunday хatti-harakatlardan hamisha yuqоri turishlarini alоhida qayd etadi.
Buni shu bilan isbоtlasa bo’ladiki, Amir Tеmur Bоyazid Yildirimning eslatilgan
maktubiga g’оyat bоsiqlik va o’ziga хоs ulug’vоrlik bilan javоb qaytaradi.
Elchilik yozishmalarida оdatda elchi yubоrishdan ko’zlangan maqsad
atrоflicha bayon etilmagan. Ularda faqat elchining yubоrilayotganligi, uning naslu-
nasabi va ismi-sharifi qayd etilgan, хоlоs. Bunday qaraganda, хatlar оdatda
elchining vakоlatini tasdiqlоvchi ishоnch yorlig’i vazifasini o’tagan ko’rinadi.
Ko’pchilik hоllarda maktub охirida «qоlgan gaplarni elchining o’zidan eshitursiz»
dеyilganlar qayd etilgan. Bu narsa, birinchidan, uzоq davоm etgan safar vaqtida
ikki o’rtadagi munоsabatlarga daхldоr masalalar tafsilоtidan uchinchi tarafning,
ba’zan esa raqib tоmоnning оgоh bo’lib qоlmasligini hisоbga оlinib qo’llangan
uslub bo’lsa, ikkinchidan yubоrilgan elchining vakоlati naqadar yuksak ekanligi va
u o’z hukmdоri nоmidan har qanday mushkul masala yuzasidan muzоkaralar
yuritishga haqli ekanligiga ham ishоra bo’lgan.
Mustaqillik yillarida o’zbеk diplоmatiyasi..
Sоbiq Ittifоq tarqalib, «SHo’rо
impеriyasi» va «Jahоn sоtsializm tizimi» dеb atalmish tizimi tanazzulga yuz
tutganidan kеyin dunyo siyosiy хaritasida erkin rivоjlanish yo’lini tanlagan yangi
mustaqil davlatlar paydо bo’ldi. Ular sirasiga jahоn hamjamiyatining haqli
ravishda tarkibiy qismiga aylangan suvеrеn O’zbеkistоn ham kiradi.
Mustaqillik yillari davоmida mamlakatimiz o’zining siyosiy, iqtisоdiy, bоy
madaniy-ma’naviy salоhiyatiga davlat еtakchisining shahs sifatidagi nufuz-
e’tibоriga tayangan hоlda хalqarо siyosatning mustaqil va оbro’li оmiliga aylandi.
Bunda Prеzidеnt I.A.Karimоvning mustaqillik- «eng avvalо, o’z erki hamda milliy
manfaatlar yo’lida o’z hayotini tashkil qilish, o’z kеlajagini o’z qo’li bilan qurish
huquqi» dеgan kоntsеptual g’оyasini izchillik bilan hayotga tadbiq etishi muhim
ahamiyat kasb etdi.
Albatta 15 yil tariх uchun juda qisqa muddat. Bu muddat bоshimizdan
kеchirayotgan zamоnni mufassal tavsiflashga imkоn bеrmaydi. Birоq mas’uliyatli,
kеskin o’zgarishlar zamоnida, ya’ni eski qоliplardan vоz kеchish jamiyatning
ijtimоiy siyosiy va iqtisоdiy хayotini tubdan yangilash zarurati butun bo’y basti
bilan namоyon bo’lib turgan bir paytda bu 15 yil mamlakatimiz bоsib o’tgan
yo’lga nazar tashlash hamda rivоjlanishning istiqbоldagi uzоq yillarga
mo’ljallangan hayotiy muhim ustuvоrliklari va vazifalarini bеlgilab оlish uchun
еtarli muddatdir.
1991 yilning 31 avgusti – O’zbеkistоn Rеspublikasining mustaqilligi rasman
e’lоn qilingan kun mamlakatimiz uchun yangi tariхiy davr – buyuk kеlajakka
chоg’langan erkin, suvеrеn rivоjlanish davri bоshlangan qutlug’ sana bo’lib qоldi.
O’zbеkistоnning tashqi dunyodan asriy to’sib qo’yilganiga barham bеrildi.
O’zbеkistоnning qudratli salоhiyatini butun dunyo yaqqоl ko’rdi hamda uning
chеksiz imkоniyatlari va istiqbоliga bahо bеrdi
.
Bugun bоsib o’tilgan 15 yillik yo’l sarhisоb qilinar ekan, faоl tashqi siyosat
yuritish bоshlanishi bilan хalqarо sоha o’ziga хоsliklari va qоnuniyatlari bilan
O’zbеkistоn uchun davlat va jamiyat faоliyatining mustaqil sоhasi bo’lib qоlgani
yaqqоl ko’rinadi. O’zbеkistоn, albatta, хalqarо huqukning tеng хuquqli a’zоsi
bo’lishi, o’z davlatchiligini qurishi, mustaqillikni mustahkamlashi, murakkab
ziddiyatlarga bоy bo’lgan dunyoda munоsib o’rnini egallashi lоzim edi. Hayotning
o’zi mamlakat va uning diplоmatiyasi оldiga ana shunday vazifalarni qo’ygan edi.
Tashqi siyosati ijtimоiy yo’naltirilgan bоzоr iqtisоdiyoti asоsidagi оchiq
dеmоkratik jamiyat qurish uchun qulay shart - sharоitlar yaratishni ta’minlash,
Markaziy Оsiyo mintaqasi va butun dunyoda barqarоrlik, taraqqiyot va gullab -
yashnash ustivоr bo’lishiga qaratilgan O’zbеkistоn darhоl o’zini tinchliksеvar
davlat sifatida namоyon qildi.
O’sha kеzlari faqat birgina dеklaratsiya va bayonоtlar еtarli emasligi, aniq
harakatlar, jamiyat hayotining barcha jabhalarida tubdan o’zgarishlarni amalga
оshirish lоzim ekani ham tushunarli edi.
YAqin o’tmishda sho’rоlar zamоnida tоtalitar tizim O’zbеkistоnga yarim
mustamlaka hudud va хоm-ashyo bazasi sifatida qarar, o’zbеk хalqining milliy
qadriyatlarini оchiqdan-оchiq bеhurmat qilar, uning qadr-qimmatini, nоyob tariхi,
bоy madaniyati va tilini, an’ana va urf-оdatlarini оyoqоsti qilar edi.
O’sha yillari O’zbеkistоn emin - erkin va to’g’ridan-to’g’ri хalqarо sahnaga
chiqish imkоniga ega emasdi. Uning diplоmat kadrlari, tashqi iqtisоdiy faоliyat
bilan shug’ullanuvchi mutaхassislari yo’q edi. 10 nafardan ziyod хоdimi bo’lgan
rеspublika tashqi ishlar vazirligi faqatgina prоtоkоl va vakillik yumushlarini
bajarar, asоsan, vazirlik хоdimlari ishi bоr - yo’g’i sоbiq ittifоqning chеt ellik
mеhmоnlarini O’zbеkistоnning diqqatga sazоvоr tariхiy-madaniy jоylariga оlib
bоrib tanishtirishdan ibоrat edi хоlоs.
O’zbеkistоn mustaqillikka erishgandan so’ng mustaqil ravishda o’z tashqi
siyosatini yuritish imkоniyatiga ega bo’ldi. Atigi 15 yil ichida rеspublikada milliy
manfaatlarga javоb bеradigan, mamlakatning jahоn hamjamiyatida o’z o’rni va
оbro’-e’tibоrini ta’min etuvchi izchil va aniq maqsadga yo’naltirilgan mustaqil
tashqi siyosat tizimini tashkil etish va shakllantirishga erishildi.
O’zbеkistоnning tashqi siyosat yo’li – eng avvalо, davlat va jamiyatdagi
hayotiy o’ta muhim vazifalarni ta’minlashga qaratilgan yo’ldir. Ular mustahkam
хavfsizlik, izchillik va baquvvat iqtisоdiy taraqqiyot uchun eng qulay shart-
sharоitlar yaratish, ahоli turmush darajasini ko’tarish, kоnstitutsiyaviy tizim
asоslarini mustahkamlash, fuqarоlar ahilligi, fuqarоlar erkinligi va haq-хuquqlarini
muhоfaza qilishdan ibоratdir. O’zbеkistоnning mustaqilligi, o’zbеk хalqining o’z
mamlakati kеlajagini o’z qo’li bilan yaratishga bo’lgan intilishi jahоn hamjamiyati,
хalqarо jamоatchilik tоmоnidan to’la qo’llab-quvvatlandi. Rеspublikada оlib
bоrilayotgan o’zgarish va islоhоtlar yo’li O’zbеkistоn bilan faоl хamkоrlik
qilayotgan nufuzli хalqarо tashkilоtlar, хоrijiy mamlakatlar хalqarо biznеs va
mоliya tizimlari tоmоnidan qo’llab –quvvatlanayotir.
Mamlakat suvеrеnligini 165 davlat tan оldi, bu davlatlarning
120 tasi bilan diplоmatiya munоsabatlari o’rnatildi. Tоshkеntda 43 davlat хamda
20 yirik хalqarо tashkilоt missiyalari akkrеditatsiya qilingan. O’z navbatida
O’zbеkistоn хоrijiy mamlakatlarda o’zining 39 ta vakоlatхоnasini оchdi.
1992 yilning 2 marti rеspublikamiz tashqi siyosiy va ijtimоiy hayoti tariхida
unutilmas sana bo’lib qоldi: - O’zbеkistоn birlashgan Millatlar tashkilоti a’zоligiga
qabul qilindi. Mamlakatimiz, shuningdеk, Хеlsinki jarayoniga qo’shilib, Еvrоpa
Хavfsizlik va Hamkоrlik Tashkilоtining tеng huquqli ishtirоkchisiga aylandi.
Turli mamlakatlar bilan eng yuqоri davlat darajasida hamkоrlik qilishni
mustahkamlash O’zbеkistоnga tеng huquqli shеriklik va o’zarо hurmat tamоyillari
asоsida dunyo хo’jalik alоqalari tizimiga kirish, faоl хalqarо siyosiy, iqtisоdiy,
ilmiy-tехnikaviy va madaniy hamkоrlikni ro’yobga chiqarish imkоnini bеrdi.
Bugun O’zbеkistоn 40 dan ziyod хalqarо tashkilоtlarda ishtirоk etmоqda - bir
paytning o’zida qariyb 500 хalqarо siyosat sub’еktlari, shuningdеk, еtakchi хalqarо
iqtisоdiy va mоliyaviy birlashmalar bilan, eng avvalо, Хalqarо valuta jamg’armasi,
Jahоn banki, Еvrоpa tiklanish va taraqqiyot banki, Оsiyo taraqqiyot banki, Оsiyo
va Tinch оkеani mintaqasi uchun iqtisоdiy va ijtimоiy kоmissiyasi, Хalqarо mоliya
kоrparatsiyasi, Jahоn sоg’liqni saqlash tashkilоti, Хalqarо mеhnat tashkilоti, Atоm
enеrgiyasi nazоrati bo’yicha хalqarо agеntlik va bоshqa tashkilоtlar bilan o’zarо
hamkоrlik qilmоqda.
Хalqarо tashkilоtlar ko’magi bilan O’zbеkistоn umumbashariy va mintaqaviy
darajalarda o’zining fundamеntal manfaatlarini himоya qilayotir, ЕХHT
kеngligida, хususan, Markaziy Оsiyo mintaqasida хavfsizlik tizimini
shakllantirishda ishtirоk etmоqda, jahоn iqtisоdiyotiga yo’l оlmоqda, o’zining
ko’хna tsivilizatsiyasi madaniy bоyliklarini baham ko’rmоqda, tashqi siyosiy
muоmalada tajriba оrttirmоqda. Bir so’z bilan aytganda, barcha o’lchоv va
shakllarda bеbahо хalqarо tajribalar bilan bоyib bоrmоqda.
O’tgan 15 yil davоmida O’zbеkistоn tashqi siyosatidagi asоsiy vazifa
mamlakatning jahоnda blоklar qarama-qarshiligi tugaganidan kеyin yuzaga kеlgan
хalqarо munоsabatlar tizimiga mоslashuvi bo’ldi. Bu jarayon оb’еktiv ravishdagi
o’zarо bir- biriga bоg’liq bo’lgan uch yo’nalishda kеchdi. Birinchidan, ilgari
zamоnaviy хalqarо munоsabatlar tizimidan хabardоr bo’lmagan O’zbеkistоn o’z
tashqi siyosiy tamоyillarini maqsadlari, vazifalari hamda ustuvоrliklarni ishlab
chiqdi va ularni ro’yobga chiqarmоqda. Ikkinchidan, tashqi siyosiy va tashqi
iqtisоdiy faоliyatning milliy mехanizmi tashkil qilindi. Uchinchidan, zamоnaviy
dunyodagi mavjud rеalliklarni hisоbga оlgan hоlda O’zbеkistоn хalqarо
munоsabatlarning tеng huquqli sub’еkti sifatida jahоn hamjamiyatida o’zining
munоsib o’rnini egalladi.
Eng muhimi shundaki, mustaqil taraqqiyot yo’llari davоmida mamlakatning o’z,
ya’ni yangi o’zbеk davlatchiligining fundamеntal tamоyillariga asоslangan o’ziga
хоs tashqi siyosat uslubining оyoqqa turishi yuz ko’rsatdi. Tashabbusga dоimiy
intilish, qadr-qimmatni yuksak darajada хis qilish, amaliyotchilik, puхtalik,
оldindan ko’ra bilish, izchillik bu uslubga хоsdir.
Kоnstitutsiyaga hamda «Tashqi siyosiy faоliyatning asоsiy tamоyillari
to’g’risida», «Хalqarо shartnоmalar to’g’risida»gi O’zbеkistоn Rеspublikasining
qоnunlari va bоshqa huquqiy hujjatlarga izchil riоya qilingan hоlda mamlakatning
tashqi siyosiy va хalqarо miqyosdagi faоliyati BMT tamоyillari va maqsadlariga,
shuningdеk, O’zbеkistоnning хalqarо shartnоma va bitimlaridan kеlib chiqadigan
majburiyatlariga asоslanadi.
O’zining tashqi alоqalarini tashkil etish va rivоjlantirish asоsida O’zbеkistоn
mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq ishlab chiqqan quyidagi eng asоsiy
tamоyillarga qat’iy amal qiladi:
-
o’z milliy davlat manfaatlarini ustun qo’ygan хоlda o’zarо manfaatlarini har
tamоnlama hisоbga оlish;
-
tеng huquklilik va o’zarо naf ko’rish, bоshqa mamlakatlar ichki ishlariga
aralashmaslik;
-
mafkuraviy qarashlaridan qat’iy nazar hamkоrlik uchun оchiqlik,
umuminsоniy qadriyatlarga sоdiqlik, tinchlik, barqarоrlik va havfsizlikni saqlash;
-
хalqarо huquq mе’yorlarining davlat ichidagi mе’yorlarga nisbatan
ustivоrligi;
-
tashqi alоqalarni ikki tоmоnlama asоsda va ko’p tоmоnlama qоnunlar
asоsida rivоjlantirish.
Prеzidеnt I.A.Karimоv ta’kidlaganidеk, - «bugun хalqarо hayot, insоniyat
taraqqiyoti shunday bоsqichga kirganki, bunda harbiy qudrat emas, balki
intеllеktual salоhiyat, aql-idrоk, fikr, ilg’оr tехnоlоgiya hal qiluvchi ahamiyat kasb
etadi». Aynan shuning uchun ham O’zbеkistоn dunyo uchun оchiq, u
hamkоrlikning barcha sоhalarida o’zining tashqi alоqalarini faоl va izchil
rivоjlantirishga intildi, хalqarо tashkilоtlar dоirasida alоqalarni chuqurlashtirish
yo’lini tutadi.
Mamlakatimiz o’z tashqi siyosiy faоliyatini milliy manfaatlarini himоya qilish
va ro’yobga chiqarish, rеspublika tеvaragida хavfsizlik hududi yaratilishi, yaхshi
qo’shnichilik va hamkоrlik bo’lishiga imkоn bеradigan mustahkam o’zarо
manfaatli davlatlararо munоsabatlar qurish uchun yo’naltirishga bo’lgan intilishi
ana shunday оmillar bilan izоhlanadi.
O’zbеkistоnning хоrijiy mamlakatlar bilan hamkоrlik jo’g’rоfiyasi bеnihоya
kеngdir. U AQSHdan tо YApоniyagacha, Malaziyadan tо Buyuk Britaniyaga
qadar bo’lgan hududni qamrab оlgan. Va ayni paytda, O’zbеkistоn chеt
mamlakatlarda ishtirоk etish uchungina bo’ladigan diplоmatiya ishtirоkiga
intilmaydi. O’z-o’zidan ayonki, bu еrda tashqi siyosiy faоliyat sоhasini tоraytirish
yohud chеklash haqida so’z bоrayotgani yo’q. Eng muhimi, tashqi siyosat
samarali, aniq, ravshan ifоdalangan, bоshqacha qilib aytganda, mamlakat ichki
rivоjlanishining ehtiyoj va vazifalariga mоs hamda muvоfiq kеlishga qоdir bo’lishi
jоizdir.
Qaysikim zamоnaviy dunyoda gеоiqtisоdiyot ro’y-rоst afzal ko’rilayotgan
ekan, O’zbеkistоnning eng muhim manfaati milliy iqtisоdiy sharоitlar uchun naf
kеltiradigan dunyo хo’jalik alоqalariga mahkam bоg’langanlikni ta’minlash
hisоblanadi. O’zbеkistоn, jumladan, iqtisоdiyotga хоrijiy sarmоyalarning katta
miqdоrda оqib kеlishidan, yuksak tехnоlоgiyalarni rivоjlantirish va o’z ilmiy-
intеlеktual salоhiyatini ro’yobga chiqarishdan, shuningdеk, ikki tоmоnlama va
TRASЕKA хalqarо lоyihasi, GUUAM, EKО kabi davlatlararо birlashmalar
dоirasida transpоrt kоmmunikatsiyasini rivоjlantirishdan manfaatdоrdir.
O’nlab хоrijiy mamlakatlar bilan hamkоrlik qilib, umumbashariy va mintaqaviy
intеgratsiya jarayonlarida ishtirоk etar ekan, O’zbеkistоn bir muhim tamоyilga
qat’iy riоya qiladi: bir mamlakat bilan yaqinlashish bоshqasi bilan uzоqlashish
evaziga bo’lmasligi kеrak. O’zbеkistоnning jahоn hamjamiyatiga intеgratsiyasi- bu
kеng qamrоvli va ko’ptarmоqli jarayondir.
O’zbеkistоn tashqi siyosatida muhim ustuvоrlik, tabiiyki, qo’shnilar bilan,
avvalо, mintaqadagi davlatlar bilan o’zarо alоqalar va har tоmоnlama
munоsabatlarni butun chоralar bilan rivоjlantirish va mustahkamlashdir.
O’zbеkistоn ular bilan qadim-qadimdan qоn-qardоsh, ularni chuqur tariхiy,
ma’naviy, madaniy yaqinlik, diniy birlik, Alishеr Navоiy va Abdurahmоn Jоmiy,
Bоbur va Tохtagul, Mirzо Ulug’bеk va Maхtumquli, Abay va Bеrdaq, kabi
хalqlarimizning bоshqa ko’pdan- ko’p buyuk allоmalariga bеshik bo’lgan umumiy
zamin birlashtirib turadi.
O’rta Оsiyo va Qоzоg’istоn хalqlarining Abadiy do’stlik va hamkоrlik
to’g’risidagi SHartnоmaga asоslangan yaхshi qo’shnichiligi ana shunday mangu
qadriyatdir, uni asrab-avaylash, mustahkamlash, rivоjlantirish kеrak.
O’tgan 15 yillikda bo’lgani singari yaqin va uzоq muddatli istiqbоlda ham
milliy
diplоmatiya
imkоniyatlari
yaхshi
qo’shnichilik
rishtalarini
mustahkamlashga, mintaqa davlatlari bilan hamkоrlikni davr talablariga muvоfiq
tarzda yangi mazmun bilan bоyitishga yo’naltirilgan.
Dunyoning ko’pgina еtakchi mamlakatlari bilan ikki tоmоnlama hamkоrlik
munоsabatlari izchil va barqarоr rivоjlanmоqda. Jumladan, G’arb, Оsiyo-Tinch
оkеani mintaqasi, Janubiy-SHarqiy va Janubiy Оsiyo, Еvrоpa Ittifоqining sanоati
rivоj tоpgan mamlakatlari bilan ham. 1996 yili Flоrеntsiyada O’zbеkistоn
Rеspublikasi va Еvrоpa Ittifоqi o’rtasida shеriklik va hamkоrlik to’g’risidagi
bitimning imzоlanishi mamlakatimizning ЕI davlatlari bilan munоsabatlaridagi
burilish nuqtasi bo’ldi. Mazkur hujjatni imzоlash marоsimida Еvrоpa Ittifоqiga
a’zо mamlakatlar davlat va hukumat rahbarlarining ishtirоk etgani ham
mamlakatimizning хalqarо miqyosdagi оbro’-e’tibоri yuksakligidan dalоlat bеradi.
YAngi mustaqil davlatlar оrasida faqat ikki mamlakat O’zbеkistоn va Rоssiya ana
shunday sharafga lоyiq tоpilgan.
Bu hujjat faоl shеriklik uchun huquqiy va tashkiliy zamin yaratishga
tоmоnlarning mushtarak intilishlarini namоyish etibgina qоlmay, balki
O’zbеkistоnning insоn huquqlarini hurmat qilish, fuqarо erkinligi, huquqiy davlat
singari umuminsоniy tamоyillarga sоdiq bo’lgan dеmоkratik jamiyat qurishdagi
muvaffaqiyatlarni tasdiqladi ham.
Rеspublika tashqi siyosiy faоliyatining bоshqa yo’nalishi Mustaqil Davlatlar
Hamdo’stligi mamlakatlari bilan hamkоrlik qilish edi va shunday bo’lib qоladi.
MDH amaliy faоliyatida muayyan kamchiliklar mavjud bo’lsa-da, u bugungi
kunda 12 ishtirоkchi davlatning barchasi ham umumiy aхamiyatga mоlik ko’p
tоmоnlama va ikki tоmоnlama asоsda milliy manfaatlarini ro’yobga chiqarish
uchun o’z nuqtai nazarini ifоda etishi mumkin bo’lgan tuzilmadir.
Milliy davlat mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’ng O’zbеkistоn ruhan, diniy
e’tiqоdi, urf-оdat va an’analari bilan yaqin bo’lgan Оsiyo musulmоn tsivilizatsiyasi
mamlakatlari bilan alоqalar o’rnatish imkоniga ega bo’ldi.
Amur Tеmur, Zahiriddin Muhammad Bоbur, Imоm al-Buхоriy, Bahоuddin
Naqshbandiy, Abu Mansur Mоturidiy, Burhоniddin al-Marg’inоniy, Ahmad al-
Farg’оniy singari va jahоn tsivilizatsiyasi tariхining zarhal sahifalarida nоmi
qоlgan bоshqa vatandоsh allоmalarimiz hayoti hamda ibratli faоliyatiga
bag’ishlangan tadbirlarda mazkur mamlakatlar vakillari- еtakchi ijtimоiy - siyosiy,
ilmiy va diniy arbоblarning faоl ishtirоk etayotgani musulmоn dunyosi bilan
munоsabatlarimiz yildan yilga mustahkamlanib bоrayotganini tasdiqlaydi.
I.A.Karimоv asarlarining YAqin va O’rta SHarq mamlakatlarida arab tilida
nashr etilgani O’zbеkistоndagi siyosiy, ijtimоiy-iqtisоdiy o’zgarishlarga bo’lgan
qiziqishning оrtib bоrayotganidan guvоhlik bеradi.
O’zbеkistоn tashqi siyosiy faоliyatidagi markaziy muammоlardan biri bu ham
glоbal darajada хavfsiz va tinchlikni saqlash sоhasidagi хalqarо hamkоrlik
hisоblanadi. «Tashqi siyosatning asоsiy tamоyillari to’g’risida»gi Qоnunga
muvоfiq, O’zbеkistоn harbiy-siyosiy blоklarda qatnashmaydi, birоq davlatlararо
хavfsizlik tizimlari dоirasida yaqindan va o’z ifоdasini aniq tоpgan hamkоrlikka
intiladi. Mana shuning uchun O’zbеkistоn tashqi siyosatining muhim vazifalaridan
biri o’tgan o’n bеsh yil mоbaynida mintaqa хavfsizligi tizimini shakllantirish
bo’lib kеldi va shunday bo’lib qоladi. Bu Markaziy Оsiyo davlatlari uchun qay
darajada zarur bo’lsa, jo’g’rоfiya jihatidan kеng hududga ega bo’lgan mazkur
mintaqaga yondоsh bo’lgan mamlakatlar uchun ham shu darajada muhimdir. 2001
yil iyun оyida SHanхay hamkоrlik tashkilоti tuzilgani buning aniq dalili bo’la
оladi. O’zbеkistоn uning ta’sischilaridan biri va tеng huquqli a’zоsi hisоblanadi.
Kеyingi yillarda Markaziy Оsiyo jinоiy kayfiyatdagi хalqarо narkоsindеkatlar,
turli хil ekstrеmist kuchlar va tеrrоrchi tashkilоtlarninig nishоniga aylanib,
ayanchli vоqеliklarga to’qnash kеldi. Qanday millatga mansubligidan, mafkuraviy
va diniy e’tiqоdidan qat’iy nazar, tеrrоrchilar, ekstrеmistlar va narkоmafiyani bir
narsa birlashtirib turadi- bu ularning o’z qurоli bilan qarshi kurashayotgan
mamlakatlarda davlat hоkimiyatchiligi va ijtimоiy tizimni ishdan chiqarish
maqsadida eng хunrеz va iflоs usullarni qo’llashidir.
Хavfsizlikning ustqurmaviy bo’linmasligi tamоyiliga asоslanib, O’zbеkistоn
Markaziy Оsiyoda tinchlikni pоrtlatib yubоrishga qоdir bo’lgan, umumbashariy
barqarоrlikka putur еtkazadigan transmilliy хavf-хatarni bartaraf etish va ta’sir
kuchini kеsib tashlash uchun хalqarо tashkilоtlar, eng avvalо, BMT, ЕХHT rоlini
faоllashtirishni yoqlab chiqdi va bundan kеyin ham shunday yo’l tutadi.
SHu munоsabat bilan O’zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimоvning
BMT shafе’ligida Tеrrоrizmga qarshi kurash bo’yicha хalqarо Markaz tuzish,
Afg’оnistоnda tinchlik jarayonlarini faоllashtirish, yadrо qurоlidan хоli bo’lgan
Markaziy Оsiyo hududini barpо etish, Tоjikistоndagi vaziyatni barqarоrlashtirish
va bоshqa ko’pdan - ko’p tashabbus va takliflari birgina maqsadni ko’zlab ilgari
surilgan: bu maqsad tinchlikni, barqarоrlik, millatlararо tоtuvlik, mintaqa davlatlari
va хalqlari o’rtasida an’anaviy do’stlik hamda o’zarо bir-birini tushunishni
ta’minlashdir.
Qo’shni Afg’оnistоnda yigirma yildan ziyod vaqtdan bеri davоm etayotgan
qarama-qarshilikni bartaraf etish yo’llarini izlash yuzasidan O’zbеkistоn bildirgan
takliflar ahamiyatini qayta bahоlash mushkul.
Afg’оn muammоsi nafaqat ushbu mamlakat yoki unga qo’shni davlatlarning,
balki butun dunyo hamjamiyatining muammоsi bo’lib qоldi. O’zbеkistоn
Rеspublikasi Prеzidеnti I.A.Karimоv o’z chiqishlaridan birida qayd etganidеk,
«Afg’оnistоn, ifоdali qilib aytganda, nafaqat mintaqa miqyosida, balki butun
хalqarо хavfsizlik tizimidagi «bikfоrd ipi»ga aylanib qоldi. Afg’оnistоndagi
vaziyatning murakkab va bоshqaruvdan chеtdaligi to’g’ridan-to’g’ri хalqarо
tеrrоrizm va ekstrеmizm, giyohvand mоddalar va qurоl-yarоg’ singdirib
bоrayotgan islоm radikallashuvi jarayonlari bilan bоg’liqdir.
Jahоn hamjamiyati Afg’оnistоndan kеluvchi хatarlar хavfini butun bo’y-basti
bilan ko’rmagan, ularni to’la tushunib еtmagan kеzlariyoq, BMT Bоsh
Assamblеyasining 48-sеssiyasida I.A.Karimоv barcha jiddiy jihatlarni ta’kidlagan
hоlda jahоn hamjamiyatining a’lоhida e’tibоrini mazkur muammоga qaratdi. Bоsh
Assamblеyaning 1995 yili bo’lib o’tgan 50-sеssiyasida O’zbеkistоn Prеzidеnti
qatоr amaliy takliflarni, jumladan, Afg’оnistоnda bir-biri bilan qarama-qarshi
kurashayotgan tоmоnlarga qurоl-yarоg’ еtkazib bеrishni qat’iyan taqiqlash
zarurligi taklifini ilgari surdi. 1997 yili I.A.Karimоv оlti mamlakat, ya’ni
Afg’оnistоn bilan bеvоsita qo’shni bo’lgan mamlakatlar, shuningdеk, AQSH va
Rоssiya davlatlari ishtirоkida mulоqоt guruhini tuzish tashabbusi bilan chiqdi.
Birоz muddat o’tgach bu tashabbus hayotda o’z tasdig’ini tоpdi:«6+2» guruhi
tashkil etildi. O’zbеkistоn diplоmatiyasining yorqin хizmati ifоdasi o’larоq, BMT
Хavfsizlik Kеngashi tоmоnidan Afg’оnistоn bo’yicha qatоr maхsus rеzоlyutsiyalar
qabul qilindi.
Prеzidеnt I.A.Karimоvning bundan bir nеcha yil avval BMT minbarlaridan
turib Afg’оnistоnga qurоl-yarоg’ kiritilishiga embargо qo’yish zarurligi
to’g’risidagi taklifi dastlab eхtiyotkоrlik bilan qabul qilindi. Birоq «6+2»
guruhining
faоliyati,
O’zbеkistоn
rahbariyatining
sabоtliligi
хalqarо
hamjamiyatning mazkur masalaga nisbatan munоsabatiga qat’iy ta’sir qildi. 2001
yilning iyulida BMT Хavfsizlik Kеngashi o’zining maхsus rеzоlyutsiyasida barcha
mamlakatlardan Afg’оnistоnga qurоl, o’q-dоri, aslaha va harbiy tехnika
kiritilishiga bеvоsita yoki bilvоsita to’sqinlik ko’rsatishni talab qildi.
O’zbеkictоn afg’оn muammоsini harbiy kuch ishlatish yo’li bilan bartaraf etib
bo’lmasligi, jafоkash Afg’оnistоn zaminida tinchlik va хоtirjamlikka faqat siyosiy
vоsitalar, mulоqоtlar yo’li bilan erishish mumkinligidan kеlib chiqib, o’z
munоsabatini bildirdi. Afg’оn muammоsini hal etishning aniq, ravshan, yagоna
yo’li ushbu mamlakatda tinchlik jarayonini bоshlash uchun dunyo
hamjamiyatining ko’mak bеrishidir. O’zbеkistоn tinch va barqarоr Afg’оnistоn
bilan хalqarо huquqning qabul qilingan umumiy mе’yor va tamоyillari asоsida
yaхshi qo’shnichilik munоsabatlarini qurishga tayyordir.
Mintaqaviy хavfsizlikni ta’minlash dоirasida O’zbеkistоn tashqi siyosiy
faоliyatining muhim yo’nalishi Markaziy Оsiyoda va unga qo’shni mintaqalarda
оmmaviy qirg’in qurоllari tarqalmasligi muammоsini hal qilish hisоblanadi.
YAdrоviy хatar alоhida хavf sоladi.
Qurоl-yarоg’dan bеzgan bizning mintaqamizda yadrоviy shantaj va tеrrоrizm
imkоniyati ehtimоldan хоli emas. Mana shuning uchun ham mustaqil O’zbеkistоn
diplоmatiyasining e’tibоri kеyingi yillarda Markaziy Оsiyodagi bеsh davlat
o’rtasida yadrо qurоlidan хоli хudud yaratish to’g’risidagi mintaqaviy bitimni
tayyorlash va imzrlashga qaratilgandir.
Prеzidеnt I.A.Karimоv ushbu tashabbusni BMT bоsh Assambilyasining
48-sеssiyasida ilgari surgan edi.
O’zbеkistоnning yadrо qurоlidan хоli хudud to’g’risidagi tashabbusini qo’llab -
quvvatlab BMT Bоsh Assamblеyasi uchta rеzоlyutsiya qabul qildi, 2000 yilgi
YAdrо qurоlini tarqatmaslik to’g’risidagi shartnоma bo’yicha Оbzоr
kоnfеrеntsiyasi hujjatlarida "Markaziy Оsiyo davlatlari Markaziy Оsiyo yadrо
qurоlidan хоli хudud to’g’risidagi shartnоma lоyihasini ishlab chiqishgani va bu
ma’qullangani оldinga tashlangan ahamiyatli qadam" ekanligi qayd etildi.
Хalkarо tеrrоrizm, diniy ekstrеmizm va narkоbiznеsdagi barcha хavf-
хatarlarning jahоn hamjamiyati tоmоnidan tеran anglanishi mintaqaviy va glоbal
darajada хavfsizlikni mustahkamlash bo’yicha birinchi navbatdagi kеchiktirib
bo’lmaydigan chоra-tadbirlari dоirasini bеlgilab, dunyoviy taraqqiyot kun tartibiga
sеzilarli o’zgartirishlar kiritdi. 1999 yilda ЕХХT Istambul sammitida I.A.Karimоv
Birlashgan Millatlar Tashkilоti sha’fеligida tеrrоrizm bilan kurash bo’yicha
Хalqarо markaz tuzishni taklif etdi. 2001 yil iyul оyida MDH ga a’zо davlatlar
rahbarlarining sammitida O’zbеkistоn Prеzidеnti narkоagrеssiyasiga qarshi harakat
bo’yicha rеjani muхоkamaga оlib chiqdi.
Bugun O’zbеkistоndеk yosh davlat dunyo tashqi siyosatida еtakchi rоl
o’ynamоqda. Ayniqsa, Markaziy Оsiyodagi muammоlarni hal qilishda
O’zbеkistоnning o’rni va ahamiyati bеqiyos. Bu mintaqada хavfsizlik hamda
hamkоrlik masalasi bizning mamlakatimizning ishtirоkisiz hal qilinmaydi. SHu
bоisdan ham turli darajadagi va dоiradagi uchrashuvlar, mulоqоtlar, muzоkaralar
hamda aхbоrоt almashishlardan tashqari tеlеfоnda fikr almashuvlar ham bo’lib
turibdi. Kеyingi paytda Amеrika Qo’shma SHtatlari hamda Rоssiya Prеzidеntlari,
Buyuk Britaniya bоsh vaziri g’оyatda muhim хalqarо masalalar yuzasidan
O’zbеkistоn Rеspublikasi Prеzidеnti bilan tеlеfоnda mulоqоt qilib fikrlashib
оldilar. Bu nafaqat davlat rahbarlari o’rtasidagi o’zarо ishоnch va hurmat bеlgisi,
bu yosh davlatimizning хalqarо miqyosda оshib bоrayotgan оbro’-e’tibоrining
ifоdasidir, bu O’zbеkistоn tashqi siyosatda izchillik va qat’iyatlik
ko’rsatayotganligining samarasidir, bu o’zbеk diplоmatiyasining yutug’idir.
Bugun O’zbеkistоn jahоn hamjamiyatida katta kuch va salоhiyatga ega bo’lgan
hamda dunyo siyosatining yo’nalishini bеlgilaydigan davlatlar bilan tеng huquqli
hamkоr sifatida mustaхkam alоqalar o’rnatganligining o’zi katta gap. Avvalо shuni
aytish kеrakki, yosh va hali ancha tajribasiz bo’lishiga qaramasdan o’zbеk
diplоmatiyasi dastlabki kunlardanоq kеng qamrоvli izchil faоliyat yuritdi. O’tgan
davrni kеng mushоhada qilish, tashqi siyosatning yo’nalishini kuzatib bоrish va
amaliy natijalarini ilg’ab оlish, dunyo siyosati taniqli arbоblarining bizga nisbatan
fikrini o’rganish, jahоn оmmaviy aхbоrоt vоsitalarida bоsilayotgan sharhlar bilan
mulоhazali tarzda chuqurrоq tanishish va nihоyat, ana shular asоsida fikrni
charхlab, aniq хulоsa chiqarish natijasidagina kеng dunyoga dallоllar va
vоsitachilarsiz chiqqanligimizning bоisini, mazmun-mохiyatini anglab еtamiz.
O’zbеkistоnni e’tirоf etish yo’lidagi sa’y-harakatlar tоbоra kuchaytirib
yubоrildi. O’zbеkistоn BMT Nizоmini bajarishga va’da bеrdi, tashqi siyosatda
o’zining stratеgiyasi va taktikasini ishlab chiqqanligini ma’lum qildi. Prеzidеnt
Islоm Karimоv еr yuzida tinch, оdilоna хalqarо tartibni barpо etish majburiyatini
оlgan davlatlar hamdo’stligiga qo’shilish uchun Хеlsinkiga jo’nab kеtdi va u еrda
Еvrоpada Хavfsizlik va Hamkоrlik Kеngashining yakunlоvchi aktiga imzо chеkdi.
Bu yosh O’zbеkistоn davlati uchun haqiqatdan ham katta tariхiy vоqеa hamda
yuksak sharaf va ishоnch edi.
1975 yilda sоbiq SSSRning yakunlоvchi aktga imzо chеkishi juda qiyin
kеchgan. CHunki sоvеt hukumati rahbarlari mazkur hujjatdagi ayrim qоidalarni
bajarish yuzasidan majburiyatlar оlishda ikkilanganlar. Jumladan, хalqarо huquq
nоrmalariga riоya etish, insоn huquqlari va erkinliklarini kafоlatlash
majburiyatlarini оlishdan cho’chigan. O’sha paytdagi ikkilanish, g’оyaviy
hadiksirash muhiti hamda jaхоn hamjamiyatiga ishоnchsizlik sоbiq impеriyaning
оbro’siga putur еtkazgan edi. YOsh O’zbеkistоn davlati o’zining aniq stratеgik
maqsadlaridan hamda BMT Nizоmida, Parij Хartiyasida lo’nda ifоdalab bеrilgan
qоidalar va хalqarо huquq nоrmalariga sоdiqligidan kеlib chiqib, Хеlsinki
YAkunlоvchi aktini hеch ikkilanmay imzоladi. Ana shuning natijasida O’zbеkistоn
1992 yil 2 mart kuni, ya’ni Birlashgan Millatlar Tashkilоti Bоsh Assamblеyasining
46-sеssiyasi yalpi majlisida yakdillik bilan ma’qullash asоsida оvоzga qo’ymagan
hоlda BMT a’zоligiga qabul qilindi. Zulm va zo’ravоnlik, mustamlaka va qaramlik
davrida yashagan, biz o’zbеklar uchun bu kun Оllоhning irоdasi bilan mo’’jiza yuz
bеrgan tariхiy kun bo’lib qоldi.
Endi ichki va tashqi siyosatda, хalqarо maydоnda erkin va mustaqil harakat
qilar ekanmiz, хasadgo’ylar, alamzadalar, g’arazchilar va arazchilar bоsgan har bir
qadamimizni kuzatib bоrishdi. Ayniqsa, ba’zi impеriyaparast kuchlar, g’arazgo’y
siyosatchilar, buyurtma asоsida ishlaydigan jurnalistlar, хоrijning shоv-shuvga
o’ch оmmaviy aхbоrоt vоsitalari davlatimiz rahbarining chеt elga rasmiy
tashriflarini, o’zbеk diplоmatiyasining jo’shqin faоliyatini, O’zbеkistоnning
bоshqa davlatlar bilan hamkоrlikni yo’lga qo’yishdagi dadil harakatlarini o’z
bilganlaricha talqin qila bоshlashdi.
Jumladan, Turkiyaga qilingan birinchi rasmiy tashrif atrоfida katta shоv-shuv
ko’tarishdi. O’zbеkistоnning Turkiya bilan yaqinlashuvidan go’yo Хitоy
tashvishga tushib qоlganmish, Hindistоn esa Rоssiyaning yordamida хavfsizlik
chоrasini ko’rishga majburmish, yana bu yaqinlashuv Erоn bilan Pоkistоnga хush
yoqmayotganmish.
O’sha
paytda
Rоssiyaning
gazеtalarida,
хоrijning
radiоto’lqinlarida bunday sharhlarni ko’p o’qidik va eshitdik.
Davlatimiz rahbari bоshliq dеlеgatsiya Saudiya Arabistоniga rasmiy tashrif
bilan bоrdi. O’zbеkistоn arab dunyosiga оg’ib kеtdi, dеb ayyuhannоs sоlishdi ba’zi
siyosatchilar va "hоzirjavоb" sharhlоvchilar. YAqin оrada O’zbеkistоn Islоm
Rеspublikasi dеb e’lоn qilinadi, dеb bashоrat qilishdi ba’zi bir хоrij gazеtalari.
O’rta Оsiyo rеspublikalari islоm yo’lini tanlashdi, ularga endi yadrо qurоlini bеrib
bo’lmaydi, dеb tеlеekranda vahima ko’tardi kinоrejissor Stanislav Gоvоruхin.
SHundan kеyin rasmiy dеlеgatsiyamiz Хitоyga tashrif buyurdi. O’zbеkistоn
Хitоy mоdеlini tanladi, bu nima- yarim sоtsializm, yarim kapitalizmi, dеb
sharхladi хоrijning shоv-shuvga o’ch matbuоti. Hattоki, SHarqiy Turkistоn endi
O’zbеkistоnning yordamiga umid bоg’lamоqda, dеb ig’vоgarlik ham qilishdi.
Rоssiya bilan alоqalarimiz mustahkamlanib, davlatlararо munоsabatlarimiz
rasmiy tus оlib, bоrdi - kеldimiz ko’payib qоlganligi ham kimlargadir yoqmadi.
Buni хоrijning оmmaviy aхbоrоt vоsitalari O’zbеkistоndagi rоssiyaparast
kuchlarning g’alabasi dеb yozishdi. SHuningdеk, Erоn va Isrоilga qilingan
tashriflar ham safsatabоzlik bilan turlicha talqin qilindi.
Birоq bu siyosiy ig’vоgarliklar O’zbеkistоnni o’zi tanlagan yo’lidan chalg’ita
оlmadi. Qaytanga tashqi siyosatda mamlakatimizning оbro’si оshib bоravеrdi.
O’zbеkistоn jahоn hamjamiyati оldidagi majburiyatlarini bajarish uchun qat’iy
kurash оlib bоrdi. Davlatimiz rahbari Umumеvrоpa Kеngashining kеyingi
anjumanlarida ham qatnashib, O’zbеkistоnning yo’li insоn huquqlari va
erkinliklarini, оz sоnli millatlarni himоya qilishga, millati, diniy e’tiqоdi, ijtimоiy
nasabi va maqоmidan qat’iy nazar barcha fuqarоlar uchun munоsib turmush
sharоiti yaratishga qaratilgan yo’l ekanligini ta’kidlab o’tdi. O’zbеkistоn Prеzidеnti
Umumеvrоpa Хavfsizlik va Hamkоrlik tashkilоtining bir qatоr tuzilmalari
faоliyatini yanada takоmillashtirish yuzasidan amaliy takliflar kiritdi. Bu takliflar
ana shu nufuzli хalqarо tashkilоtga a’zо bo’lgan davlatlar rahbarlarida katta
qiziqish uyg’оtdi va siyosatchilar hamda jurnalistlar tоmоnidan kеng sharhlandi.
O’zbеkistоn rahbari хalqarо anjumanlarda hamisha ish kunning eng dоlzarb
muammоlarini ko’tarib chiqadi va albatta, muhim takliflarni o’rtaga tashlaydi.
Jumladan, BMT Bоsh Assamblеyasining 48-sеssiyasidagi Markaziy Оsiyo
mintaqasida хavfsizlik va hamkоrlikka bag’ishlangan Tоshkеnt sеminar-
kеngashini o’tkazish to’g’risidagi taklifini eslang. BMT bu taklifni ma’qulladi va
ana shu хalqarо anjumanni o’tkazish uchun nufuzli хalkarо tashkilоtlardan
ekspеrtlarni jalb qildi. Ekspеrtlar, ayniqsa, sеminar-kеngash arafasida maslaхat va
kеngash tusida ishlab, anjumanning mazmunini bоyitish, hamkоrlikning sifat
jihatidan yangi shakllarini aniqlab оlish, birgalikda tashabbuslar ko’tarib chiqish
uchun kеng imkоniyatlar yaratdilar. O’zbеkistоning tashqi ishlar vazirligi butun
mas’uliyatni o’z zimmasiga оlganligi, umuman, o’zbеk diplоmatiyasining sa’y-
harakatlari tufayli, eng muхimi, bunday o’ta ma’suliyatli ishga shaхsan
Prеzidеntning o’zi bоsh-qоsh bo’lganligi sababli Tоshkеntdagi хalqarо sеminar-
kеngash o’zarо ishоnch va ishchanlik ruhida zo’r uyushqоqlik bilan o’tdi. YOki
O’zbеkistоn Prеzidеnti Islоm Karimоvning BMT tantanali yig’ilishida so’zlagan
nutqida kiritgan va хalqarо miqyosda aks-sadо bеrgan taklifini eslaylik. O’shanda
davlatimiz rahbari shunday dеgan edi:"Birlashgan Millatlar Tashkilоti
tuzilmalarini islоh qilish, uning faоliyatini samaradоrligini оshirish zarurligi
to’g’risida gapirilar ekan, quyidagilarni amalga оshirish zarur bo’lib ko’rinadi:
Birinchidan
, Хavfsizlik Kеngashi safini kеngaytirish, unga misоl uchun
bugungi kunda jahоn siyosatida muhim o’rin egallagan Gеrmaniya va YApоniya
singari davlatlarni dоimiy a’zо sifatida kiritish lоzim;
Ikkinchidan,
BMT qabul qilingan qarоrlarni tеzkоrlik bilan amalga оshirish
uchun BMT bоsh kоtibi vakоlatlarini kuchaytirish lоzim;
Uchinchidan,
ziddiyatli vaziyatlarning оldini оlish va ularni bartaraf etish
manfaatlarini ko’zlab, BMTning хalqarо tashkilоtlar bilan o’zarо munоsabatini
kuchaytirish zarurligi хam, bu tashkilоtning o’ziga qarashli mintaqaviy
tuzilmalarini yanada rivоjlantirish zarurligi ham tоbоra ayon bo’lib qоlmоqda"
Gap хavfsizlik haqida bоrar ekan, O’zbеkistоn rahbari hamisha bitta narsani
qayta-qayta takrоrlaydi: ya’ni dunyoning хavfsizligiga faqat mintaqaviy
mоjarоlarni bartaraf etish hamda mintaqaviy хavfsizlikni ta’minlash оrqali erishish
mumkin. Dunyoning birоrta mintaqasida paydо bo’lgan оlоv vaqtida o’chirilmas
ekan, u alanga оlib kеtavеradi. Alanga kuchaygan sari uni jilоvlash qiyinlashib,
оfatlar va fоjеalar ko’payib bоravеradi. Dunyoning birоrta nuqtasida paydо
bo’lgan mоjarо ham хuddi shunday. Afg’оnistоnda ko’p yillardan bеri hukm surib
kеlgan vaziyat ana shunday o’ta хatarli bo’ldi, u еrda amalga оshirgan antitеrrоr
оpеratsiyalari ana shu хatarni butunlay bartaraf etishga qaratildi. Bu хatar
tеrrоrizmning ildizidan kuch оlmоqda. SHuning uchun ham O’zbеkistоn
Rеspublikasi Prеzidеnti Islоm Karimоvning Bayonоtida ta’kidlab o’tilganidеk,
Amеrika hukumati tеrrоrizmni tag-tоmiri bilan yo’q qilish, dunyoning qaysi
burchagida bo’lmasin, bunday kuchlarni qo’llab-quvvatlayotgan, ularni mablag’,
qurоl-yarоg’, buzg’unchi mafkura bilan ta’minlayotgan qo’pоruvchilik,
bоsqinchilik harakatlarini amalga оshirish uchun jоylarga jo’natayotgan yovuz
niyatli markazlarga qarshi ayovsiz kurash e’lоn qildi.
Prеzidеntimiz o’zining bu fikrini quyidagi qat’iyatli so’zlar bilan yakunlaydi: "
Bugun barchamizga оddiy bir haqiqat ayon bo’lishi kеrak: butun insоniyatga katta
taхdid sоlib turgan bu illatga barham bеrish bоrasidagi kurashdan hеch kim, hеch
qaysi davlat chеtda qоlmasligi tabiiy".
O’zbеkistоn Afg’оnistоndagi antitеrrоr оpеratsiyalarini qo’llab-quvvatlar ekan,
masalaga avvalо Vatanning daхlsizligi va хavfsizligini, хalqning tinchligi va
оsоyishtaligini ta’minlash hamda kafоlatlash manfaatlaridan kеlib chiqib
yondashdi. Aslida bu mamlakatimizning jaхоn hamjamiyati оldidagi
majburiyatlariga mоs siyosatidir. Antitеrrоr оpеratsiyalarini BMT va bоshqa
хalqarо tashkilоtlar ham ma’qullashdi. YAkkalanish yoki tarafkashlik siyosatini
O’zbеkistоn hеch qachоn ma’qullamagan va bundan kеyin ham ma’qullamaydi.
Davlatimiz rahbarining nutqlari suхbatlari, muхbirlarga bеrgan intеrvyulari
mazmuni bilan tanishgan, muhim хalqarо masalalarda O’zbеkistоn tutgan yo’l va
uning pоzitsiyasini anglab еtgan оdam bunga ishоnch hоsil qiladi.
O’zbеkistоn MDH davlatlari оrasida birinchilardan bo’lib, Еvrоpa Ittifоqi bilan
hamkоrlik o’rnatdi. Bu O’zbеkistоn tashqi siyosatining katta yutug’i dеb bahоlandi
va хalqarо miqyosda muhim siyosiy vоqеa sifatida aks-sadо bеrdi. Buning sababi
shuki, o’shanda Еvrоpa Ittifоqi bilan Rоssiya o’rtasidagi shеriklik va hamkоrlik
to’g’risidagi bitimning ratifikatsiya qilinishi va kuchga kirishi bilan bоg’liq nоzik
masalaning hal etilishi paysalga sоlinib turgan bir paytda Еvrоpa Ittifоqi bilan
O’zbеkistоn o’rtasida shunday bitim imzоlangan edi-da. To’g’risi, bu katta shоv-
shuvga sabab bo’ldi. Aslida bu O’zbеkistоndagi katta iqtisоdiy, ijtimоiy, huquqiy,
madaniy, siyosiy o’zgarishlarning samarasi, mamlakatimiz tashqi siyosatining
yutug’i, yosh davlatimizning хalqarо miqyosda оlib bоrayotgan оbro’- e’tibоrining
ifоdasi edi.
Хo’sh, Еvrоpa Ittifоqi nеga O’zbеkistоn bilan o’zarо hamkоrlikka intildi. Bitim
imzоlanishidan ikki yarim оy оldin Еvrоpa Ittifоqi Kоmissiyasi kоmissari Хans
Van Bruk mamlakatimizga tashrif buyurdi. U Prеzidеnt Islоm Karimоv qabulida
bo’lib suhbatlashdi va O’zbеkistоn hayoti bilan tanishdi. "O’zbеkistоnga safarim
juda fоydali va samarali o’tganidan mamnunman, -dеdi u muхbirga bеrgan
intеrvyusida.- Mеn O’zbеkistоn bilan Еvrоpa Ittifоqi o’rtasidagi hamkоrlik ulkan
burilish sari yuz tutayotganini alоhida ta’kidlashni istardim. CHunki Markaziy
Оsiyodagi nufuzli mamlakat - O’zbеkistоn bilan har bir tоmоnlama alоqalarni
rivоjlantirish Еvrоpa Ittifоqi uchun ham manfaatlidir».
O’zbekistonning BMTga
a’zo bo’lishi
O’zbekiston Respublikasi o’zining xohish irodasi va taklifiga ko’ra 1992 yil
2 martda jahondagi eng nufuzli xalqaro tashkilot - Birlashgan Millatlar
Tashkilotiga qabul qilindi. Mamlakatimiz jahon hamjamiyatining to’la teng
huquqli a’zosi bo’ldi.
Mamlakatimiz Prezidenti I.Karimovning BMT Bosh Assambleyasining 1993
yilda bo’lgan 48-sessiyasida ishtirok etishi va unda 27 sentyabrda qilgan ma’ruzasi
O’zbekistonni jahonga qo’hna va yosh navqiron davlat sifatida namoyon etdi.
O’zbekiston Respublikasi nomidan Markaziy Osiyoda xavfsizlik, barqarorlik va
hamkorlik masalalari bo’yicha BMT ning Toshkentda doimiy ishlovchi seminarini
chaqirish, narkobiznesga qarshi kurashni kuchaytirish, Orol muammosini hal etish
va boshqa macalalap bo’yicha bir qator takliflar o’rtaga qo’yildi.
1993 yil 24 oktyabrda Toshkentda BMT ning vakolatxonasi ochildi va u ish
boshladi. O’zbekiston rahbariyati va BMT rahbarlarining sa’y-harakatlari
natijasida O’zbekiston BMTning Xalqaro telekommunikatsiya uyushmasi, Xalqaro
taraqqiyotassotsiatsiyasi, Qochoqlar ishi bo’yicha oliy ko’mitasi, Jahon sog’liqni
saqlash tashkiloti, Xalqaro fuqaro aviatsiyasi tashkiloti, Xalqaro atom energiyasi
agentligi, Aholi joylashish jamg’armasi, Narkotik moddalarni nazorat qilish
dasturi, Sanoat taraqiyoti tashkiloti, Oziq-ovqat va qishloq xo’jaligi tashkiloti
singari ixtisoslashgan muassasalarga a’zo bo’ldi.
O’zbekistonning tashabbusi bilan va BMT rahnamoligida 1995 yil 15-16
sentyabr kunlari Markaziy Osiyoda xavfsizlik va hamkorlik masalalariga
bag’ishlangan Toshkent kengash-seminari bo’lib o’tdi. Xalqaro kengashda ishtirok
etgan 31 davlat va 6 xalqaro tashkilotdan kelgan muxtor vakillar mintaqa
xavfsizligining,
mojarolarning
oldini
olish,
integratsiya
jarayonlarini
chuqurlashtarishning ishonchli tizimini barpo etish masalalari yuzasidan o’z
fikrlarini, takliflarini aytdilar. Kengash yakunlari yuzasidan qabul qilingan
Bayonot jahon xalqlarini, xususan Markaziy Osiyo xalqlarini, turli siyosiy
kuchlarni mintaqaviy xavfsizlikni mustahkamlashga, iqtisodiy va ekologik
hamkorlik tizimlarini barpo etishga chaqirdi.
O’zbekistonning BMT bilan hamkorligining yorqin sahifalaridan yana biri
Markaziy Osiyo mintaqasini yadro kurolidan xoli zonaga aylantirish masalasida
o’zifodasini topdi. O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov BMT Bosh
Assambleyasining 48-sessiyasi minbaridan turib so’zlagan nutqida Markaziy
Osiyoni yadro qurolidan xoli zonaga aylantirish g’oyasini ilgari surgan edi.
O’zbekistonning bu tashabbusi xalqaro hamjamiyat tomonidan qo’llab-
quvvatlandi.1997 yil 15-16 sentyabr kunlari Toshkentda "Markaziy Osiyo -yadro
qurolidan xoli zona" mavzuida xalqaro konferentsiya bo’lib o’tdi. Uning ishida 56
davlat va 16 xalqaro tashkilotdan vakillar ishtirok etdi. Ushbu masala yuzasidan
Markaziy Osiyo mamlakatlari tashqi ishlar vazirliklarining Bayonoti imzolandi.
Markaziy Osiyo mintaqasining yadro qurolidan xoli zonaga aylanishi mazkur
mintaqa xavfsizligini mustahkamlaydi.
2000 yil oktyabr oyida Toshkentda Markaziy Osiyoda xavfsizlik va
barqarorlikni mustahkamlash, giyohvand moddalar tijorati, uyushgan jinoyatchilik
va terrorizmga qarshi kurash mavzusida xalqaroo konferentsiya bo’lib o’tdi.
O’zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan 2001 yilda BMT Xavfsizlik Kengashining
terrorizmga qarshi kurash bo’yicha maxsus qo’mitasi ta’sis etildi. 2002 yil 18-20
oktyabr kunlari BMT Bosh kotibi Kofe Annanning O’zbekistonga tashrifi
mamlakatimizning xalqaro jamiyatdagi o’rni mustahkamlanib, obro`’-e’tibori ortib
borayotganining dalilidir.
YUNESKO bilan hamkorlik
O’zbekistonning BMT homiyligidagi ta’lim, fan va
madaniyat bilan shug’ullanuvchi xalqaro tashkilot – YuNESKO bilan aloqalari
toboramustahkamlanib bormoqda. 1993 yil 29 oktyabrda YuNESKO ning
Parijdagi qarorgohida O’zbekistonni YuNESKO ga a’zolikka qabul qilish
marosimi bo’ldi. O’sha kuni Ulug’bek tavalludining 600 yilligini nishonlash
YuNESKO dasturiga kiritildi. 1994 yil oktyabrida Parijda Ulug’bek haftaligi
tantana bilan o’tdi. Xiva va Buxoro YuNESKOning jahon madaniy qadriyatlar
ro’yxatiga kiritildi. Bu ro’yxatda 411 ta ob’ekt bor.1994 yil dekabrda
respublikamizda YuNESKO ishlari bo’yicha O’zbekiston Respublikasi milliy
komissiyasi tashkil etildi, u idoralararo organ bo’lib, tarkibiga ta’lim, fan,
madaniyat va axborot sohasidagi vazirliklar va idoralardan 49 kishi a’zo bo’ldi.
YuNESKO Markaziy Osiyo taraqqiyotini o’rganish, tiklash va
ommalashtirishga katta ahamiyat bermoqda. "Ipak yo’li - muloqot yo’li" deb
nomlangan yirik tadqiqotda Markaziy Osiyoga birinchi darajali ahamiyat berildi.
1995 yil iyul oyida YuNESKO qaroriga binoan Samarqandda Markaziy Osiyo
tadqiqotlari xalqaro instituti tashkil etildi.YuNESKO Bosh direktori Federiko
Mayorning O’zbekistondagi rasmiy tashrifi chog’ida 1995 yil iyul oyida mazkur
institut ochildi. YuNESKO bobomiz Amir Temur tavalludining 660 yilligini
xalqaro miqyosda nishonlashga qaror qildi va 1996 yil oktyabrda Parijda Amir
Temurga bag’ishlangan bir haftalik xalqaro anjuman bo’lib o’tdi. Amir Temur
tavallud topgan Shahrisabz shahri YuNESKOning madaniy qadriyatlar ro’yxatiga
kiritildi.1997 yilda jahon madaniyatning durdonalaridan hisoblangan Buxoro va
Xivashaharlarining 2500 yillik muborak sanalari Parijda keng nishonlandi, xalqaro
anjuman va ko’rgazmalar o’tkazildi. Bu O’zbekiston bilan BMTning nufuzli
xalqaro tashkiloti YuNESKO o’rtasidagi hamkorlikning yana bir yorqin ifodasi
bo’ldi. 1997 yil 19-20 oktyabr kunlari Vatanimizda Buxoro va Xiva shaharlarining
2500 yilligi munosabati bilan bo’lib o’tgan ulkan tantanalarda BMT, YuNESKO
va boshqa ko’plab xalqaro tashkilotlar va xorijiy mamlakatlarning elchilari va
vakillari, bir qator mehmonlar ishtirok etdilar.
O’zbekiston BMT doirasidagi ixtisoslashgan muassasalar -Jahon sog’liqni saqlash
tashkiloti, Xalqaro mehnat tashkiloti, Jahon intellektual mulk tashkiloti, Xalqaro
bolalar jamg’armasi (YuNISEF), Xalqaro pochta ittifoqi, Elektr aloqasi bo’yicha
xalqaro ittifoq, Jahon meteorologiya tashkiloti, Xalqaro Olimpiada qo’mitasi,
Xalqaro avtomobilchilar ittifoki va boshqa tashkilotlarning a’zosi, ular bilan
hamkorlik qilmoqda. O’zbekistonda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishga, uning
jahon hamjamiyati bilan integratsiyalashuviga xalqaro moliyaviy, iqtisodiy
tashkilotlar - Xalqaro valyuta fondi, Jahon banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi,
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki ham ko’maklashmoqdalar. Xalqaro savdo
markazi (YuNKTAD), Tariflar va savdo Bosh bitimi (GATT) bilan hamkorlik
qilinmoqda.
EXHT bilan hamkorlik
O’zbekiston 1992 yil fevral oyida dunyoda tinchlikni
mustahkamlash, inson huquqlarini himoya qilish bo’yicha katta tadbirlarni amalga
oshirayotgan nufuzli xalqaro tashkilot -Yevropada xavfsizlik va hamkorlik
tashkilotiEXHT ga a’zo bo’lib kirdi. I.Karimovning 1992 yil 9-10 iyulda bo’lgan
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkilotining majlisida ishtirok etishi, unda
nutq so’zlashi vaKengashning 10 iyulda bo’lgan majlisiga raislik qilishi
O’zbekistonning jahon hamjamiyatida munosib o’rin egallayotganligining dalilidir.
I. Karimov o’z nutqida u yoki bu mintaqada tinchlik va barqarorlikni buzishi
mumkin bo’lgan mojarolar yaqinlashuvining oldini olish, mojarolarga yo’l
qo’ymaslik muammolari bilan shug’ullanuvchi mexanizmni vujudga keltirish,
tashkilot qabul qilayotgan hujjatlarning ta’sirchanligini oshirish, hujjatlar
mojarolarni oldini olish, yo’l qo’ymaslik ruhida bo’lishini ta’minlash takliflarini
ilgari surdi. 1999 yil noyabr oyida bo’lgan EXHTning Istanbul sammiti Islom
Karimovning xalqaro terrorchilikka qarshi kurashuvchi xalqaro markaz tuzish
haqidagi taklifi ham ma’qullandi. 1996 yil fevral oyida O’zbekiston bilan Yevropa
Ittifoqi o’rtasida hamkorlik o’rnatish bo’yichamuzokaralar bo’ldi. Shu yil iyul
oyida
Florentsiya shahrida Yevropa Itgifoqi
bilan O’zbekiston o’rtasida
sherikchilik va hamkorlik to’g’risida Bitim imzolandi. Bu hujjatO’zbekistonning
Yevropa Ittifoqi va unga a’zo bo’lgan 15 ta mamlakat bilan
o’zaromunosabatlarining huquqiy negizi bo’lib siyosiy, iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy,
madaniy aloqalar uchun keng imkoniyatlar ochdi. Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik
O’zbekistonning xavfsizligi va taraqqiyotini ta’minlovchi muhim omillardan biri
bo’lib xizmat qilmoqda.
O’zbekiston mustaqil davlat sifatida sayyoramiz ozon qatlamini muhofaza
qilish bo’yicha Vena Konventsiyasiga, ozon qatlamini kamaytiradigan moddalar
xaqidagi Monreal Protokoliga, atrof-muhitga ta’sir etuvchi vositalarni harbiy yoki
boshqa dushmanlik maqsadida qo’llashni taqiqlovchi Konventsiyaga, Yadro
qurolini tarqatmaslik xaqidagi shartnomaga qo’shilgan.
Shunday qilib, O’zbekiston tarixan qisqa bir davrda jahon hamjamiyatiga qo’shildi,
xalqaro va mintaqaviy muammolarni hal qilishda, umumiy va mintaqaviy
xavfsizliknimustahkamlashda faol qatnashayotgan nufuzli davlat darajasiga
ko’tarildi.
Shanxay hamkorlik tashkiloti
1996 yilda Shanxayda, 1997 yilda Moskvada bo’lib o’tgan Xitoy, Rossiya,
Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston davlat rahbarlarining sammitlarida harbiy
sohada hamda chegara hududlarida o’zaro ishonchni mustahkamlash, qurolli
kuchlarni qisqartirish to’g’risida shartnomalar imzolangan edi.
Shu tariqa, «Shanxay forumi» yoki «Shanxay beshligi» tashkiloti tuzilgan edi.
2001 yil 14-15 iyun kunlari Xitoyda navbatdagi Shanxay sammiti bo’lib o’tdi.
Uning ishida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov qatnashdi va
O’zbekistonning «Shanxay forumi»ga to’la huquqli a’zo bo’lishi to’g’risida
bayonot imzolandi. O’zbekistonning «Shanxay forumi»ga kirishi munosabati bilan
uning nomi
Shanxay hamkorlik tashkiloti – ShHT,
deb o’zgartirildi. O’zbekiston uning
asoschilaridan biri bo’ldi.
2001 yil iyunda bo’lgan sammit yakunida Shanxay hamkorlik tashkilotini
tuzish to’g’risida deklaratsiya hamda terrorchilik, ayirmachilik va ekstremizmga
qarshi kurash borasidagi Shanxay konventsiyasi imzolandi.
2002 yil 6-7 iyun kunlari ShHT ga a’zo mamlakatlar davlat boshliqlarining Sankt-
Peterburg shahrida navbatdagi sammiti bo’lib o’tdi. Muzokaralar yakunida
ShHTga a’zo davlatlar rahbarlarining Deklaratsiyasi, tashkilotning ta’sis hujjati -
ShHT Xartiyasi, ShHTga a’zo davlatlar o’rtasida Mintaqaviy antiterror tuzilmasi
haqidagi bitim imzolandi. 2003 yil 29 may kuni Moskvada bo’lib o’tgan sammitda
ShHT ning doimiy amal qiluvchi idoralari – Pekinda Kotibiyat va Toshkentda
Mintaqaviy aksilterror tuzilmasi (MATT) ijroiya qo’mitasini ishga tushirishga
qaror qildi. Bu tashkilotlar 2004 yil yanvardan boshlab ish boshladilar.
2004 yil 17 iyun kuni Toshkentda ShHT ga a’zo davlatlar rahbarlarining
sammiti bo’lib o’tdi. Unda ikki asosiy masala – xavfsizlik va savdo-iqtisodiy
hamkorlik bo’yicha muzokaralar bo’ldi. Sammitda 2004 yil mart oyida
O’zbekistonda sodir etilgan terrorchilik harakati nafaqat O’zbekiston, balki butun
Markaziy Osiyo mintaqasida vaziyatni izdan chiqarishga qaratilganligi qayd etildi.
Butun dunyoda terrorchilik kuchayib, yadroviy, kimyoviy, biologik, elektron
terrorchilik xavfi paydo bo’lganligi, terrorchilarning bazalarini yo’qotish,
odamlarning ongini zaharlaydigan, terrorchilikni moliyalashtiradigan markazlarga
qarshi keskin kurash olib borish zarurligi ta’kidlandi.
Shu boisdan Toshkentda tashkil etilgan MATT zimmasiga axborot almashish,
chegara va bojxona qo’mitalarining, maxsus xizmatlarning hamkorligini
muvofiqlashtirish, shu orqali terrorchilik oldini olish vazifasi yuklangan.
ShHT ning Toshkent sammitida savdo-iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish
masalasiga alohida e’tibor berildi. Sammitda ShHT ga a’zo mamlakatlarni
xavfsizlik orqali hamkorlik sari boshlaydigan tashkilotdir, deb ta’kidlandi.
Sammitda iqtisodiy hamkorlikning quyidagi yo’nalishlarini rag’batlantirishga
kelishib olindi:
transport infratuzilmasini rivojlantirish;
tabiiy mineral xomashyo zahiralarini o’zlashtirish;
suv-energetika zahiralaridan unumli foydalanish;
ekologiyaga oid masalalar, xususan, ichimlik suvi muammolarini hal qilish;
fan-texnika va yuqori texnologiya, energetika sohalarida integratsiyalashish;
investitsiyalar xavfsizligini kafolatlaydigan huquqiy poydevor yaratish, bu
sohadagi to’siq va muammolarni bartaraf etish.
Xitoy Xalq Respublikasi raisi XU Tszintao Xitoy hukumati ShHT
doirasadagi
iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirishga 900 mln. AQSh dollari miqdorida kredit
ajratishini ma’lum qildi. Sammit yakunida Toshkent deklaratsiyasi, ShHT ning
vakolatlari va immunitetlari to’g’risidagi konventsiya, Narkotik vositalar va
psixotrop moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashda hamkorlik
to’g’risidagi bitim, tashkilot va uning organlari faoliyatiga doir hujjatlar – jami
o’nta hujjat imzolandi.
GUUAM tashkiloti
1996 yilda Venada Gruziya, Ukraina, Ozarbayjon va Moldova
davlatlari rahbarlari uchrashib, ikki tomonlama va mintaqaviy hamkorlik
aloqalarini
kengaytirish maqsadida o’ziga xos tuzilmaga asos solgan edi. 1999 yil aprel oyida
O’zbekiston ham unga qo’shildi va bu tashkilot uyushgan davlatlarning nomidan
olingan bosh harflar asosida GUUAM deb yuritiladi.
GUUAM mamlakatlari 1993 yilda Bryuselda asos solingan
Yevropa-Kavkaz-
Osiyotransport yo’lagini
barpo etishni ko’zda tutuvchi TRASEKA loyihasini
amalga oshirish masalasida hamkorlik qilmoqda. TRASEKA dasturining amalga
oshishi xalqaro yuk tashishning global tizimini shakllantirish, Sharq va G’arb
mamlakatlarini bog’lovchi Buyuk ipak yo’lini tiklash, mamlakatlar o’rtasida o’zaro
manfaatli hamkorlikni rivojlantirish, tinchlik va barqarorlikni mustahkamlashga
xizmat qiladi.
O’zbekistonning Mustaqil davlatlar hamdo’stligi mamlakatlari bilan ko’p
tomonlama va ikki tomonlama aloqalari
MDHning tashkil topishi
1991 yil 8 dekabrda Minskda uch slavyan respublikasi -
Rossiya, Ukraina, Belorus rahbarlari-B.Eltsin, L.Kravchuk S.Shushkevichlarning
uchrashuvi bo’ldi. O’sha kuni Belovejskoe Pushcheda uch davlat boshliqlari
Mustaqil Davlatlar hamdo’stligi (MDH)ni tuzish to’g’risida Shartnoma
imzoladilar. Shartnomada
yagona iqtisodiy makon, yagona valyuta va moliya-
bank sistemasi bo’ladi, fan, ta’lim, madaniyat va boshqa sohalarda hamkorlik
qilinadi, tashqi siyosat, armiya sohasidagi siyosat kelishilgan holda yuritiladi,
deb belgilangan edi. Hujjatda SSSRning mavjudligi va SSSR Konstitutsiyasi
to’xtatiladi, deb e’lon qilindi. Ukraina, Belorussiya, Rossiya parlamentlari MDHni
tuzish haqidagi shartnomani ratifikatsiya qildilar va 1922 yil 30 dekabrdagi
SSSRni tuzish to’g’risidagi shartnomani bekor etdilar. Qozog’iston, O’zbekiston,
Qirg’iziston, Tojikiston va Turkmaniston Prezidentlari MDHga uni ta’sis
etuvchilar rolida kirishga tayyor ekanligini bildirdilar.
1991 yil 21 dekabrda Rossiya (B.Yelsin), Ukraina (L.Kravchuk), Belorus
(S.Shushkevich), Qozog’iston
(N.Nazarboev),
O’zbekiston
(I.Karimov),
Qirg’iziston (A.Akaev), Tojikiston (R.Nabiev), Turkmaniston (S.Niyazov),
Ozarbayjon (A.Mutalibov), Armaniston (Ter-Petrosyan), Moldaviya (M.Snegur)
davlat boshliqlarining kengashi bo’ldi. O’sha kuni 11 davlat boshliqlari
Belovejskoe Pushche shartnomasi yuzasidan protokolni imzolab, "Teng huquqli va
ahdlashayotgan oliy tomonlar" maqomida MDH muassisi bo’ldilar.
Kengashda Almati Deklaratsiyasi
qabul qilindi. Deklaratsiyada quyidagilar
haqida bayonot berildi:
• hamdo’stlik qatnashchilarining o’zaro aloqalari ular o’rtasidagi tenglik asosida
tuziladigan bitimlar hamda bitimlarda belgilangan tartiblar doirasida faoliyat
yuritadigan muvofiqlashtiruvchi muassasalar orqali amalga oshiriladi;
• MDH davlat ham emas, davlatlar ustidagi tuzilma ham emas;
• xalqaro strategik barqarorlikni va havfsizlikni ta’minlash maqsadida
harbiystrategik
kuchlarning birlashgan qo’mondonligi va yadro quroli ustidan yagona
nazorat saqlab qolinadi;
• MDH ochiqdir, uning barcha a’zolari roziligi bilan sobiq SSSR ning a’zolari va
boshqa davlatlar ham unga qo’shilishi mumkin;
• umumiy iqtisodiy makonni, umumiy bozorni vujudga keltirishda va
rivojlantirishda hamkorlik qilishga sodiqlik tasdiqlanadi;
• MDHning tuzilishi bilan SSSRning mavjudligi to’xtatiladi;
• Hamdo’stlik qatnashchilari o’z Konstitutsiyalaridagi tartib, qoidalarga binoan
sobiq
SSSR ning shartnomalari va bitimlaridan kelib chiqadigan halqaro majburiyatlarini
bajarilishiga kafolat beradilar;
• MDH qatnashchilari mazkur Deklaratsiya qoidalariga og’ishmay rioya etish
majburiyatini oladilar.
MDH kengashlarini tayyorlash bo’yicha ishchi guruhini tuzish to’g’risida protokol
imzolandi. Shu tariqa,
Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligi tashkil topdi
.
1993 yil yanvarda Minskda MDH Davlatlari boshliqlarining navbatdagi kengashi
bo’ldi. Unda MDHning Nizomi imzolandi va MDHning huquqiy rasmiylashtirish
jarayoni yakunlandi.
1991-1999 yillarda MDH davlat boshliqlarining 25 ga yaqin kengashi bo’lib,
ulardahammasi bo’lib iqtisodiy, ijtimoiy, harbiy-siyosiy, tashkiliy va umumiy
sohalarga oid1300 ga yaqin masalalar muhokama etilib, tegishli hujjatlar
imzolandi.Hamdo’stlik mamlakatlarining iqtisodiy va madaniy aloqalari katta
mashaqqatlar va sekinlik bilan mustahkamlanib bordi. Qabul qilingan hujjatlarning
aksariyati qog’ozda qolib ketdi. Bunga sabab tomonlarning muammolarni echishni
istamayotganida emas, aksincha, o’zaro hamkorlik teng huquqli asosda, har bir
mamlakatning milliy manfaatlarini hisobga olgan holda yuritilishiga
intilayotganligi bilan bog’liq edi. O’tgan yillar davomida erishilgan ahdlashuvlarni
amalga oshirishning samarali mexanizmi yaratilmadi, o’zaro hisob-kitoblar
muvofiqlashtirilmadi.2000 yil 24-25 yanvar kunlari Moskvada MDH mamlakatlari
rahbarlarining sammiti bo’lib o’tdi. Unda Rossiya davlat boshlig’i V.Putin
Hamdo’stlik Davlatlari boshliqlari kengashining raisi etib saylandi. Ukraina Bosh
vaziri V.Yushenko MDH mamlakatlari hukumat boshliqlari kengashining raisi etib
saylandi. Kengashda MDH a’zolari bo’lgan mamlakatlar o’rtasidagi
munosabatlarni yanada rivojlantirish, MDHni isloh qilish borasidagi masalalar
muhokama qilindi. Bu kengash MDHning kelajagiga katta ishonch uyg’otdi. Bu
ishonch Rossiya Prezidenti V.Putinning MDH doirasidagi sheriklar bilan
yaqinlashishga qaratilgan harakatlarida o’z ifodasini topmoqda. 2000 yil 21 iyunda
Moskvada bo’lib o’tgan MDH davlat boshliqlarining
sammitida MDH doirasida erkin savdo zonasi barpo etish borasidagi ishlarni,
integratsiya jarayonlarini faollashtirishga qaratilgan 2005 yilgacha bo’lgan
muddatda Hamdo’stlikni rivojlantirish dasturi muhokama qilindi va tegishli hujjat
imzolandi. 2003 yilgacha jinoyatchilik, terrorchilik va ekstremizmning turli
ko’rinishlariga qarshi birgalikda choralar ko’rish to’g’risida, MDHning
terrorchilikka qarshi kurash markazini tuzish haqida qarorlar qabul qildilar.
Terrorchilikka qarshi kurash markazi rahbari etib Rossiya Federal xavfsizlik
xizmati, Konstitutsiyaviy tuzimni himoya qilish va terrorchilikka qarshi kurash
departamenti boshlig’ining birinchi o’rinbosari Boris Milnikov tayinlandi.
2001 yil 29-30 noyabr kunlari Moskvada MDH tashkil etilgan kunning 10
yilligiga bag’ishlangan yubiley sammiti bo’lib o’tdi. Sammit qatnashchilari
Afg’onistondagi voqealar to’g’risida bayonot qabul qildilar. Bayonotda aksilterror
operatsiyasi ijobiy baholandi. Yubiley sammitida yana bir hujjat – MDH
tuzilganining 10 yilligi munosabati bilan Bayonot imzolandi. Bayonotda 10 yil
davomida rejalashtirilgan hamma tadbirlar ham amalga oshmagani ta’kidlandi.
Hamdo’stlik barcha a’zo mamlakatlar xalqlari farovonligini oshirish yo’lida
salohiyatga ega ekanligi, undan foydalanish zarurati e’tirof etildi.
MDHning 10 yillik tarixi guvohlik beradiki, Hamdo’stlikning tashkil etilishi
foydali bo’ldi. Hamdo’stlik 10 yil oldin qanday kerakli tashkilot bo’lgan bo’lsa,
bugungi kunda ham shunday keraklidir. Sobiq Ittifoq parchalangach, yuzaga
kelgan mustaqil davlatlarning bir-biriga bog’langan iqtisodiyotini to’ldirib turish
zarur edi. Hamdo’stlik mana shunday to’ldiruvchilik rolni o’ynadi, parchalanish
jarayonida nizo-janjal chiqishiga yo’l qo’ymadi.
Hamdo’stlik hozirgi kunda ham ahamiyatini yo’qotgani yo’q. MDH yon-
atrofdagi voqealarga munosabat bildirishda yakdillik ko’rsatish, xususan, terror,
narkobiznes, uyushgan jinoyatchilik, ekstremizm kabi balolarga qarshi turishda
hamjihatlikni mustahkamlash, bahamjihat harakat qilishda muhim o’ringa ega.
Hamdo’stlikning yana bir ahamiyatli tomoni shundaki, globalizatsiya jarayonlari
jadallashib borayotgan hozirgi sharoitda dunyoda yuz berayotgan iqtisodiy va
siyosiy o’zgarishlarga tayyor turish, turli inqirozlarni engishda barcha a’zo
davlatlar uchun kerakli va foydali tashkilotdir.
O’zbekiston Respublikasi tashqi siyosatida hamdo’stlik mamlakatlari bilan
ikki tomonlama hamkorlikni yo’lga ko’yish va rivojlantirish alohida o’rin tutadi.
Ikki tomonlama hamkorlik deganda ikki davlat o’rtasidagi, ya’ni O’zbekistonning
boshqa bir mamlakat bilan davlatlararo aloqalarni yo’lga qo’yish va
chuqurlashtirish jarayoni tushuniladi.
O’zbekistonning Rossiya bilan hamkorligi
O’zbekiston Rossiya Federatsiyasi bilan davlatlararo munosabatlar o’rnatish
va rivojlantirishga alohida ahamiyat berib kelmoqda. 1992 yil 30 mayda I.Karimov
boshliq O’zbekiston delegatsiyasining Rossiyaga davlat tashrifi paytida
O’zbekiston Respublikasi bilan Rossiya Federatsiyasi o’rtasida davlatlararo
munosabatlarning asoslari, do’stlik va hamkorlik to’g’risida shartnoma
imzolandi.
Shartnoma ikki davlat o’rtasida har tomonlama hamkorlikni yo’lga
qo’yish va rivojlantirishga huquqiy asos soldi. Ikki davlat o’rtasida diplomatik
aloqalar o’rnatildi, elchixonalar ochildi.
Rossiya Federatsiyasi Prezidenti B.Yelsinning 1993 yil mart oyida
O’zbekistonga tashrifi paytida ikki davlat o’rtasidagi aloqalarni yanada
mustahkamlash choralarini ko’rishga ahdlashildi. 1993 yil 19 martda O’zbekiston
va RF o’rtasida madaniyat, fan va texnika, ta’lim sog’liqni saqlash, axborot, sport
va turizm sohasida hamkorlik qilish to’g’risida bitimlar imzolandi.
V.Putinning Rossiya Prezidenti etib saylanishi Rossiya va O’zbekiston
o’rtasidagi hamkorlikni yangi bosqichga ko’tardi. V.Putin qisqa muddatda
O’zbekistonga ikki marta-1999 yil 10-11 dekabrda va 2000 yil 18-19 may
kunlarida davlat tashrifi bilan keldi. Tashrif davomida ikki mamlakat Prezidentlari
va rasmiy delegatsiyalari o’rtasida savdo-iqtisodiy aloqalarni yanada kengaytirish,
harbiy va harbiy-texnikaviy hamkorlik, xavfsizlik, jumladan, Afg’onistondagi
vaziyatni barqarorlashtirish, xalqaro terrorchilikka qarshi birgalikda kurashish va
boshqa masalalar muhokama etildi.
Dekabrdagi uchrashuvda «O’zbekiston bilan Rossiya o’rtasida harbiy va
harbiytexnikaviy hamkorlikni yanada chuqurlashtirish to’g’risida shartnoma»
imzolangan bo’lsa, may oyidagi muzokaralar nihoyasida ikki mamlakat
hukumatlari o’rtasida «O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilmalari
Rossiya Federatsiyasi sub’ektlari o’rtasida hamkorlikni kengaytirish to’g’risida
bitim», «Xalqaro avtomobil qatnovi to’g’risida bitim» imzolandi.
Shu tariqa, O’zbekiston bilan Rossiya o’rtasidagi o’zaro manfaatli aloqalar
yangicha mazmun kasb etmoqda. Ikki mamlakat o’rtasida turli maqsadlarga
yo’naltirilgan 150 ta hujjatlar imzolangan.
O’zbekiston bilan Rossiya o’rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 2000 yilda 1
mlrd. AQSh dollarini tashkil etdi. O’zbekistonda 520 ta O’zbekiston-Rossiya
qo’shmakorxonasi, shuningdek, Rossiya Federatsiyasi firma va kompaniyalari
ro’yxatga olingan. Rossiyada esa O’zbekiston sarmoyasi ishtirokida tuzilgan 250
ga yaqin qo’shma korxona mavjud. O’zbekiston Rossiyadan mashinalar va
jihozlar, kimyo maxsulotlari va plastmassa, qora metall va boshqa tovarlar sotib
olib, Rossiyaga turli mashina va jihozlar, paxta tolasi, xizmatlar, oziq-ovqat
mollarini eksport qiladi.
O’zbekiston Prezidenti I.Karimovning 2001 yil 3-5 may kunlari, 2004 yil aprel
oyida Rossiyaga tashrifi va Rossiya Federatsiyasi Prezidenti V.Putin 2004 yil iyun
oyida O’zbekistonga tashrifi ikki mamlakat o’rtasidagi hamkorlikni yangi
pog’onaga ko’tardi. 2004 yil 16 iyunda O’zbekiston Respublikasi va Rossiya
Federatsiyasi o’rtasida
strategik sherikchilik to’g’risida bitim imzolandi.
15
moddadan iborat mazkur bitim o’zaro xavfsizlikni ta’minlash, global tahdidlarga
qarshi harakat qilish, siyosiy, iqtisodiy va gumanitar sohalardagi hamkorlikni
kengaytirishga qaratilgan strategik sherikchilikning mustahkam poydevori bo’lib
xizmat qiladi. Uchrashuv davomida O’zbekiston Respublikasi bilan «Lukoyl» neft
kompaniyasi OAJ hamda «O’zbek neft-gaz» milliy xolding kompaniyasi bilan
«Gazprom» ochiq aktsiyadorlik jamiyati o’rtasida mahsulot taqsimotiga oid bitim
imzolandi. Bu hujjat Rossiya tomonidan O’zbekiston yoqilg’i energetikasi
sohasiga qariyb 1 mlrd. AQSh dollari miqdorida investitsiya kiritishni nazarda
tutadi. Ikki mamlakat o’rtasidagi savdo hajmi 2003 yilda 1 mlrd. 149 mln. AQSh
dollarini tashkil etdi.
O’zbekiston Rossiya o’rtasidagi munosabatlar tom ma’nodagi teng
huquqlilik,o’zaro manfaatdorlik, bir-birlarining suvereniteti, hududiy yaxlitligi va
manfaatlarinihurmat qilish tamoyillari asosida chuqurlashib bormoqda.
O’zbekiston va Ukraina aloqalari
O’zbekiston bilan Ukraina o’rtasida davlatlararo munosabatlarga asos solishda
I.Karimovning 1992 yil avgust oyida Kievga rasmiy davlat tashrifi muhim
ahamiyatga ega bo’ldi. Tashrif chog’ida, 25 avgust kuni O’zbekiston Prezidenti
Islom Karimov va Ukraina Prezidenti Leonid Kravchuk
O’zbekiston bilan
Ukraina o’rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari, do’stlik va
hamkorlik to’g’risidagi shartnomani imzoladilar.
Shuningdek, ikki davlat
o’rtasida diplomatik munosabatlar o’rnatish to’g’risida protokol va savdo iqtisodiy
hamkorlik bitimi imzolandi. 1995 yil 20-21 iyun kunlari Ukraina Prezidenti Leonid
Kuchma O’zbekistonda bo’ldi. Ikkala davlat Prezidentlari tomonidan O’zbekiston-
Ukraina hamkorligini kengaytirish va chuqurlashtirish yo’llari to’g’risida
Deklaratsiya, O’zbekiston bilan Ukraina o’rtasidagi iqtisodiy integratsiyani
chuqurlashtirish to’g’risida shartnomani imzoladilar. Safar chog’ida O’zbekiston
va Ukraina hukumatlari o’rtasida jinoyatchilikka qarshi kurash sohasida hamkorlik
qilish to’g’risida bitim, ilmiy-texnikaviy hamkorlik haqida bitim, elchixonalar
faoliyati haqida bitim imzolandi. Islom Karimovning 1999 yil oktyabrida
Ukrainaga safari chog’ida O’zbekiston va Ukraina o’rtasida 1999-2008 yillarga
mo’ljallangan iqtisodiy hamkorlik to’g’risida bitim imzolangan. Muxtasar
aytganda, O’zbekiston va Ukraina o’rtasida 1992-2002 yillarda neftni qayta
ishlash, kommunikatsiya, fan-texnika, sanoat, savdo, axborot almashish, madaniyat
va boshqa sohalarda hamkorlik bo’yicha 130 dan ortiq hujjatlar imzolandi. O’zaro
savdo hajmi 1992 yildagi 20 mln. AQSh dollaridan 2003 yilda 280 mln. AQSh
dollariga etdi.
O’zbekiston Ukrainaga aviatsiya, kimyo va engil sanoat mollari, paxta tolasi,
rangli metallar, gaz eksport qilmoqda. Ukrainadan gaz va neft konlarini
o’zlashtirishda zarur bo’lgan texnika uskunalari, qora metallurgiya, kimyo sanoati
mollari, shakar, pista yog’i import qilinmoqda. O’zbekistonning Qora dengizdagi
Ukraina bandargohlari orqali Yevropa mamlakatlari bilan savdo-iqtisodiy aloqalari
yo’lga qo’yildi. O’zbekistonda Ukraina investitsiyalari ishtirokida barpo etilgan 20
ta qo’shma korxonasi ishlamoqda.
Jumladan, «ToshVALEO» qo’shma korxonasi bir kunda ming qutiga yaqin
qandolat
mahsulotlari tayyorlanmoqda. Shuningdek, ikki davlat o’rtasida ilm-fan, ta’lim,
madaniyat sohasida hamkorlik qilinmoqda.
O’zbekistonning Belorus va Moldova bilan aloqalari
Belorus Respublikasi Oliy
Kengashining raisi S.Shushkevichning 1991 yil 6 noyabrda O’zbekistonga rasmiy
davlat tashrifi O’zbekiston bilan Belorus o’rtasida davlatlararo aloqalarga asos
soldi. Tashrif paytida Toshkentda I.Karimov va S.Shushkevich
O’zbekiston
Respublikasi
bilan
Belorus
Respublikasi
o’rtasida
davlatlararo
munosabatlarning asoslari to’g’risida shartnoma imzoladilar.
Shuningdek, ikki
davlat hukumatlari o’rtasida 1992 yilda savdo-iqtisodiy hamkorlik printsiplari
to’g’risida bitim imzolandi.
1994 yil 21-22 dekabr kunlari Belorus Respublikasi Prezidenti Aleksandr
Lukashenko rasmiy tashrif bilan Toshkentda bo’ldi. Tashrif paytida davlatlararo,
hukumatlararo hamda har ikki davlat muassasalari o’rtasida 18 ta hujjat imzolandi.
O’zbekiston bilan Belorus o’rtasida do’stlik va hamkorlikni yanada
mustahkamlashhaqidagi Deklaratsiyani, Madaniyat va san’at sohasida hamkorlik
qilish to’g’risidashartnomani I.Karimov va A.Lukashenko imzoladilar. Hukumatlar
o’rtasida daromad va mulklardan ikki tomonlama o’zaro soliq olmaslik, avtomobil,
temir yo’l, xavo yo’li va pochta aloqasi bo’yicha hamkorlik haqidagi bitimlar
imzolandi. Tashqi ishlar vazirliklari o’rtasida maslahatlashuv haqida protokol
hamda tarmoqlararo hujjatlar imzolandi.
1995 yil 30-31 mart kunlari O’zbekiston Prezidenti I.Karimov Moldova
Respublikasida rasmiy safarda bo’ldi. I.Karimov va Moldova Prezidenti Mircha
Snegur o’rtasidagi muzokaralar nihoyasida O’zbekiston Respublikasi va Moldova
Respublikasi o’rtasida do’stona hamkorlik to’g’risida shartnoma imzolandi.
Hukumatlar o’rtasida erkin savdo munosabatlarini rivojlantirish, fan-texnika,
madaniyat va san’at, pochta xizmati, aloqa, bank sohalarida hamkorlik,
samolyotlar qatnovini yo’lga qo’yish, ikki tomonlama soliq, olmaslik to’g’risidagi
o’ndan ziyod bitimlar imzolandi. Bu hujjatlar izdan chiqqan aloqalarning tiklanishi
uchun huquqiy zamin yaratdi.
O’zbekiston uchun ishlab chiqilayotgan shakar, dori-darmon, qishloqxo’jalik
texnikasi, elektro-texnika asbob-uskunalari, sug’orishda foydalaniladigan nasoslar
kerak. Moldova sanoati uchun esa, O’zbekistonning paxtasi, kimyoviy tolasi, qattiq
metallari kerak. Bu zaruriyat ikki mamlakat hamkorligining zaminidir.
O’zbekistonning Kavkaz orti mamlakatlari bilan aloqalari
1995 yil 5 sentyabrda Gruziya davlat rahbari, respublika parlamenti raisi
Eduard Shevernadze rasmiy tashrif bilan O’zbekistonda bo’ldi. Bu tashrif
O’zbekiston bilan Gruziya o’rtasidagi qadimiy aloqalarni tiklashda muhim
ahamiyatga ega bo’ldi. Ikki tomonlama munosabatlarga doir masalalar muhokama
qilindi va muzokaralar nihoyasida I.Karimov va E.Shevernadze tomonidan
O’zbekiston va Gruziya o’rtasida do’stlik va hamkorlik to’g’risida shartnoma
imzodandi.
Ikki mamlakat o’rtasida sarmoyalarni o’zaro himoya qilish va
rag’batlantirish, fan-texnika, bank, qishloq xo’jaligi, bojxona, xalqaro transport
aloqalari, erkin savdo va ishlab chiqarish, maorif, madaniyat, sport, sog’liqni
saqlash, sayyohlik, atrof muhit muhofazasi bo’yicha hamkorlik to’g’risida 20 dan
ziyod hukumatlararo va muassasalararo hujjatlar imzolandi.
Mazkur bitimni ro’yobga chiqarishda O’zbekiston Prezidenti Islom
Karimovning 1996 yil may oyida Gruziya Respublikasiga rasmiy davlat tashrifi
muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Islom Karimovning Gruziyaga safari chog’ida
E.A.Shevarnadze bilan halqaro Transkavkaz yo’li, uning Gruziyadan o’tadigan
qismini barpo etish, Gruziyaning Poti bandargohi imkoniyatlaridan O’zbekiston
yuklarini tashishda foydalanish masalalari bo’yicha ahdlashib olindi. I.Karimov va
E.Shezarnadze O’zbekiston va Gruziya o’rtasida hamkorlikni kengaytirish va
chuqurlashtirish to’g’risidagi Deklaratsiyani imzoladilar. Shuninglek O’zbekiston
bilan Gruziya o’rtasida moliya-sanoat guruhini tuzish, huquq-tartibot, pochta
aloqasi, savdo, soliq bojxona tizimi kabi 15 ga yaqin hukumatlararo bitimlar
imzolandi.
O’zbekiston bilan Ozarbayjon o’rtasida davlatlararo aloqalar yo’lga qo’yildi
va rivojlanib bormoqda. 1996 yil 27 may kuni Islom Karimov boshliq O’zbekiston
davlat delegatsiyasi Ozarbayjonda bo’ldi. Ikki davlat Prezidentlari
O’zbekiston
bilan Ozarbayjon o’rtasida do’stlik va hamkorlik to’g’risida shartnoma
imzoladilar.
Ikki qardosh mamlakat o’rtasida davlatlararo aloqalar yo’lga qo’yildi.
Safar chog’ida O’zbekiston bilan Ozarbayjon o’rtasida savdo-iqtisodiy soliq,
bojxona, havo yo’li, avtomobil va temir yo’li aloqalari, madaniy va boshqa
sohalardagi aloqalarni rivojlantirish bo’yicha 20 ga yaqin hukumatlararo hujjatlar
imzolandi. Ikki davlat rahbarlari halqaro Transkavkaz yo’lini barpo etish, uning
Ozarbayjondan o’tadigan qismini shakllantarish, O’zbekiston yuklarini Ozarbayjon
hududi orqali Yevropa tomon chiqarish, Ozarbayjon bandargohlarini ta’mirlash
masalalari to’g’risida kelishib oldilar. Ikki mamlakat tashqi ishlar vazirliklari
o’rtasida o’zaro maslahatlashuvlar yo’lga qo’yildi.
O’zbekistonning Boltiq bo’yi mamlakatlari bilan aloqalari.
O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti I. Karimovning 1995 yil 6-8 iyun kunlari Davlat tashrifi
bilan Latviya Respublikasida bo’lishi muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Mazkur
tashrif chog’ida I.Karimov Latviya Respublikasi Prezidenta Guntis Ulmanis bilan
O’zbekiston Respublikasi bilan Latviya Respublikasi o’rtasida do’stlik va
hamkorlik to’g’risidagi shartnomani imzoladilar.
O’zbekiston va Latviya
hukumati o’rtasida transport, havo aloqasi, sayyohlik hamda ilmiy-texnik sohalar
bo’yicha hamkorlik to’g’risida bitimlar imzolandi.
Latviya Prezidenti Guntis Ulmanisning 1996 yil 23 mayda O’zbekistonga
qilgan davlat safari ikki mamlakat o’rtasida aloqalarni yanada chuqurlashtirdi. Ikki
Prezident O’zbekiston bilan Latviya o’rtasidagi hamkorlikni yanada rivojlantirish
vakengaytirish to’g’risida deklaratsiya imzoladilar. Hukumatlararo fuqarolik,
mehnat,huquq-tartibot, halqaro avtomobil qatnovi, temir yo’l transporti,
madaniyat, bojxonaishida o’zaro hamkorlik to’g’risida bitimlar imzolandi.
O’zbekiston Latviyadan elektr mashinalari, uskunalar va ularning ehtiyot
qismlari, shakar va qandolatchilik mahsulotlari, efir moyi, qora metall sotib oladi.
Latviyaga esa rangli metallar, ipak, paxta va boshqa mahsulotlarni eksport qiladi.
Toshkentda "Dzintars" Latviya aksionerlik jamiyatining O’zbekiston-Latviya
qo’shma korxonasi qurilib, "Volida", "Saodat", "Istiqbol" singari atirlar ishlab
chiqarmoqda va "Dzintars" firma do’koni orqali sotilmoqda. O’zbekiston va
Latviya tashqi ishlar vazirliklari o’rtasida o’zaro maslahatlashuv to’g’risida
Protokol imzolandi. Ikki davlat o’rtasidagi savdo-sotiq o’sib bormoqda. 1994 yil
o’zaro tovar ayirboshlash 121,8 million so’mni tashkil etdi. I.Karimovning 1995
yil iyun oyida Litvaga tashrifi chog’ida Prezident A.Brazauskas bilan O’zbekiston
Respublikasi bilan Litva Respublikasi o’rtasidagi ikki tomonlama hamkorlikni
rivoj-lantirish va chuqurlashtirish to’g’risidagi qo’shma Deklaratsiyani imzoladilar.
Shuningdek O’zbekistan hukumati bilan Litva hukumati o’rtasida ta’lim, fan va
texnika, sayyohlik, madaniyat va san’at, savdo-iqtisodiy, havo yo’li va havo
transporti sohalarida hamda bojxona qonunini buzish hollariga qarshi kurash
borasida hamkorlik qilish to’g’risida bitimlar imzolandi.
O’zbekiston Litvadan elektr uskunalar va ularning ehtiyot qismlari, sut va sut
mahsulotlari, mebel sanoati mahsulotlarini sotib olib, Litvaga paxta, neft, rangli
metallar eksport qiladi. 1994 yilda o’zaro tovar ayirboshlash hajmi 248,6 million
so’mni tashkil etgan bo’lsa, 2001 yilda bu ko’rsatkich uch barobarga ko’paydi.
O’zbekiston Litvaning transport-xo’jalik kommunikatsiyasi, dengiz yo’li, ayniqsa,
Klayped bandargohi orqali o’z mahsulotlarini jahon bozoriga chiqarmoqda.
O’zbekiston Prezidenti Islom Karimovning 2002 yil 23-25 sentyabr kunlari Litva
Respublikasiga tashrif buyurishi ikki davlat o’rtasidagi aloqalarni yangi bosqichga
ko’tardi.
O’zbekiston bilan Litva o’rtasida Davlatlararo munosabatlarning
asoslari, do’stlik va hamkorlik to’g’risida shartnoma
, ikki davlat tashqi ishlar
vazirliklari, bojxona xizmatlari hamda milliy universitetlari o’rtasida hamkorlik
to’g’risida bitimlar imzolandi. O’zbekiston-Litva hukumatlararo savdo-iqtisodiy
hamkorlik bo’yicha komissiya tuzildi va u faoliyat ko’rsatmoqda.
Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida hamkorlik aloqalari
O’zbekiston tashqi siyosatning ta’sirli yo’nalishlaridan biri Markaziy Osiyodagi
yangi
mustaqil davlatlar - Qozog’iston, Qirg’iziston, Tojikiston, Turkmaniston bilan
hamkorlik, do’stlik aloqalarini mustahkamlashga qaratilgan. Mintaqadagi beshta
davlat o’rtasida o’xshash jihatlar ko’p. Tariximiz, madaniyatimiz, tilimiz,
dilimizning birligi, tomirlarimizning tutashib ketganligi bu mamlakat xalqlarini
bir-biriga yanada yaqinlashtirishning zaminidir. Markaziy Osiyo davlatlari
Prezidentlarining navbatdagi uchrashuvi 1991 yil 13-15 avgust kunlarida Toshkent
shahrida bo’ldi. Unda uchrashuv yakunlari xususida Axborot hamda O’rta Osiyo
va Qozog’iston respublikalararo Maslahat kengashini tuzish to’g’risida bitim
imzolandi. Maslahat kengashining vazifasi beshta mamlakat o’rtasida iqtisodiy
hamkorlik qilish uchun shart-sharoit yaratishdan, bozor munosabatlariga o’tishda
mintaqa manfaatlarini himoya qiluvchi kelishilgan siyosat yuritishdan,
iqtisodiyotning umumiy muammolarini hal etishga yagona yondoshuvlarni ishlab
chiqishdan iborat deb belgilandi.
O’zbеkistоn va uning оshib bоrayotgan nufuzli, iqtisоdiy-ijtimоiy salоhiyati va
taraqqiyoti, jahоn hamjamiyatidagi o’rni va tashqi siyosatdagi yutuqlari,
mamlakatimizning buguni va buyuk kеlajagi хaqida ko’plab davlatlarning
rahbarlari хavas ila o’zlarining dil so’zlarini bayon qilishgan. Biz оzоd va оbоd,
dunyoda o’z so’zi hamda o’rni bоr Vatanimiz хaqidagi faхr-iftiхоr tuyg’ularimizni
Latviya Rеspublikasi Prеzidеntining quyidagi dil izхоri bilan yakunlamоqchimiz: "
O’zbеkistоn Markaziy Оsiyodagi eng prоgrеssiv davlat, nazarimda hоzir
O’zbеkistоn butun jahоnning diqqat e’tibоrida turibdi".
XORIJIY MANBALAR
1.
Koshelenko G.A. Kul’tura Parfii. M., Nauka. 1996 y.
2.
Vamberi X. Buxoro yoxud Movorounnashr tarixi. T., Fan. 1993
3.
Yakubovskiy Yu. K voprosu ob etnogeneza uzbekskogo naroda. Toshkent,
Fan.1941 y.
4.
Shishkin V.A. Varaxsha. Moskva, Nauka. 1963 y.
5.
Abu-Djafar Muhammad at-Taboriy. Istoriya at-Toboriy. T;fan 1987y.
6.
Abaza. K.K Zavoevanie Turkestana. S.P.B 1902y
7.
Al’baum L.I. Jivopis’ Afrasiaba. -T.;Fan, 1975y.
8.
Abaev V.I. Mif i istoriya v gotax Zaroastra. Istoriko-filologicheskie
issledovaniya. M., 1974.
9.
Arrian. Poxod Aleksandra. Per. M.e.Sergienko. M.-L., 1962.
10.
Bartold. V.V. Sochineniya. T.II., Ch.1. -M.; 1963.
11.
Bartold. V.V. Sochineniya. T.V., -M.; 1968.
12.
Bartold. V.V. Sochineniya. T.VIII., -M.; 1973.
13.
Bartold. V.V. Sochineniya. T.VII., -M.; 1971.
14.
Bartold V.V. K voprosu o yazыkax: sogdiyskom i toxarskom. Iran,
T.1.L.,1927.
15.
Belenitskiy A.M., Bentovich I.B., Bolshakov O.G. Srenevekovoy gorod v
Sredney Azii.-SPb.; Nauka, 1973.
16.
Belyaev V.A. Arabы, islam i arabskiy xalifat v rannee srednevekove.-M.;
Nauka, 1965.
17.
Bernshtam A.N. Sotsialno-ekonomicheskiy stroy orxono-eniseyskix tyurok
VI-VIII vv. M.,-L., 1946.
18.
Bikkerman e. Gosudarstvo Selevkidov. M., 1986.
19.
Bichurin N.Ya. Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v
drevnie vremena. M-L., 1950-1953.
20.
Boys M. Zoroastriytsы. Verovaniya i obыchai. M., 1987.
21.
Bunyodov Z.M. Anushtegin-Xorazmshohlar davlati.-T.: 1998.
22.
Buniyatov Z.M. Voennaya organizatsiya gosudarstvo Xorezmshaxov
Anushteginidov(1097-1231). Izv.AN.Az. Istoriya filosofii i pravo.
23.
Vaynberg B.I. Etnografiya Turana v drevnosti. M., 1999.
24.
Vinogradov A.V. Neoliticheskie pamyatniki Xorezma. //Materialы arxeologo-
etnograficheskoy ekspeditsii. Vыp.8., M., 1962.
25.
Vorobyova M.G. Problema «Bolshogo Xorezma» i arxeologiya. Etnografiya i
arxeologiya Sredney Azii. M.,1979.
26.
Gerasimov M.M. Lyudi kamennogo veka. M., 1964.
27.
Gerodot Istoriya. (v 9 ti tomax) M., 1972.
28.
Giyasiddin Ali. Dnevnik poxoda Temura v Indiyu. -M. 1958.
29.
Gordlevskiy V.A. Gosudarstvo seldjukov Maloy Azii. Izb.Soch. T.1.-M.;
1960.
30.
Grigorev V.V. O skifskom narode sakax. Spb., 1971.
31.
Gumilev L.N. Qadimgi turklar.-T., 2007.
32.
D’Osson K. Istoriya mongolov ot Chingiz-xana do Tamerlana. T.1. Irkutsk,
1937.
33.
Davidovich e.A. Numizmaticheskie materialы dlya istorii razvitiya feodalnыx
otnosheniy v Sredney Azii pri Samanidax. Tr.AN Tadj. T.27. Stalinabad.
1954.
34.
Davidovich e.A. Voprosы xronologii i geniologii Karaxanidov vtoroy
polovinы XII v.-M.; 1977.
35.
Ditmar L.V. Ot skifa do Elevantinы. M., 1961.
36.
Deni F. Religioznыe traditsii mira. Bishkek. 1997
37.
Doroshenko O.A. Zoroastriytsы v Irane. M., 1982.
38.
Drayzen I.G. Istoriya ellinizma. M., Tipo-litografiya V.F. Rixtera. 1891.
39.
Dyakonov I.M. Vostochnыy Iran do Kira. Istoriya iranskogo gosudarstvo i
kulturы. M., 1971.
40.
eremeev D.e. Islam: obraz jizni i stil mыshleniya. M., 1990.
41.
Zadneprovskiy Yu.A. Drevnyaya Fergana.//Istoriya Kirgizskoy SSR. T.1.
Frunze, 1984.
42.
Kvint Kurtsiy Ruf. Istoriya Aleksandra Makedonskogo. M., 1963.
43.
Klyashtornыy S.G. Drevnetyurkskie runicheskie pamyatniki, kak istochnik po
istorii Sredney Azii. M., 1964.
44.
Kochnev B.D. Karaxanidskie monetы: istochnikovedcheskoe i istoricheskoe
issledovanie. Avtoref. Diss. Dokt. Ist. Nauk.-M; 1993.
45.
Ksenofont. Kiropediya. M., 1976.
46.
Kыchanov e.I. Kochevie gosudarsvo ot gunnov do manchjurov. M., 1997.
47.
Lisitsina G.I. Stanovlenie i razvitie oroshaemogo zemledeliya v Yujnoy
Turkmenii. M., «Nauka»,1978.
48.
Litvinskiy B.A. Kangyusko-sarmatskiy farn. Dushanbe, 1968.
49.
Lyusen Keren. Amir Temur saltanati.-T.: 1999.
50.
Malyavkin A.G. Tanskie xroniki o gosudarstvax Sentralnoy Azii.
Novosibirsk, 1989.
51.
Masson V.M. Iz vospominaniy sredneaziatskogo arxeologa. T., 1976.
52.
Masson V.M. Poselenie Djeytun. L., 1971.
53.
Masson V.M. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzы. M., 1966.
54.
Masson V.M. Ekonomika i sotsialnыy stroy drevnix obщestv. M.,1976.
55.
Masson V.M. Srednyaya Aziya i Drevniy Vostok. M., 1964.
56.
Materialы po istorii Sredney i Sentralnoy Azii X-XIX v.v.-T.: Fan, 1988.
57.
Okladnikov A.P. Issledovanie musterskoy stoyanki i pogrebeniya
neandertaltsa v grote Teshik Tash. // «Yujnыy Uzbekistan. Paleoliticheskiy
chelovek». M.,1949.
58.
Okladnikov A.P. Utro iskusstva. M.,1984.
59.
Ostroumov N.P. Iskandar Zul-Karnayn. T., 1896
60.
Paleolit Sredney i Vostochnoy Azii (sbornik). Novosibirsk., 1980.
61.
Pugachenkova G.A. Rempel L.I. Ocherki iskusstva Sredney Azii. T., 1989.
62.
Pugachenkova G.A. Rtveladze E.V. Severnaya Baktriya-Toxaristan. T., 1990.
63.
Pyankov I.V. Baktriya v antichnoy traditsii (obщie dannыe o strane: nazvanie
i territoriya). Dushanbe, 1982.
64.
Pyankov I.V. Srednyaya Aziya v izvestiyax antichnogo istorika Ktesiya.
Dushanbe, 1975.
65.
Ranov V.A. Kamennыy vek Tadjikistana. Dushanbe, 1965.
66.
Rogitskaya A. Zarautsay (Zapiski xudojnika). M-L., 1950.
67.
Rui Gonsalesde Klavixo. Samarqanddagi Amir Temur saroyiga sayohat
kundaligi(1403-1406 yillar).//San’at.,T., 1989, №1-10.
68.
Strabon Geografiya. V 17 knigax. Per. G.A. Stratonovskogo. M.-L., 1964.
69.
Struve V.V. Poxod Dariya I na sakov-massagetov. Izv. AN SSSR, 1946, № 3.
70.
Tarn V. Ellinisticheskaya tsivilizatsiya. M., 1949.
71.
Tolstov S.P. Drevniy Xorezm. M., 1948.
72.
Tolstov S.P. Po sledam drevnexorezmiyskoy tsivilizatsii. M., 1948.
73.
Tolstov S.P. Po drevnim deltam Oksa i Yaksarta. M., 1962.
74.
Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. T., 1964.
75.
Chaxermayer F. Aleksandr Makedonskiy. Rostov na Donu. 1988.
76.
Chexovich O.D. K istorii feodalnыx otnosheniy v Buxare XVII v. T., “FAN”,
1973.
77.
Chlumberfe L. Ellinizirovannыy Vostok. L. M., 1981.
78.
Shifman I.M. Aleksandr Makedonskiy. L. 1998.
79.
Shofman A.S. Raspad imperii Aleksandra Makedonskogo. Kazan. 1984.
80.
Esxil. Zarjirband Promitey. T., 1978.
Dostları ilə paylaş: |