Reja: Korxonalarni tugatish. Korxona faoliyatini tugatish sabablari. Korxona faoliyatini qayta tashkil qilish. Korxonalarni tugatish

Korxona faoliyatini to'xtatish sabablari va uni amalga oshirish
Reja:


1. Korxonalarni tugatish.
2. Korxona faoliyatini tugatish sabablari.
3. Korxona faoliyatini qayta tashkil qilish.
1. Korxonalarni tugatish.

Korxona tuzilgandan keyin uni faoliyatini tashkil etish masalasi juda xam jiddiy axamiyatga ega.

Biz II bobda korxonani belgilari, shakl va turlarini kurib chikdik. Korxona faoliyatini tashkil kilish, uning shakl va turlaridan kat’iy nazar, barchasiga umumiy bulgan koidalarga (prinsiplarga) rioya kilinishini talab kiladi.
Mavjud adabiyotlarda korxonalarni tashkil kilish koidalarini izoxlashda bir xil karashlar mavjud emas. Ayrimlari korxonani tashkil kilish koidalarini uning belgilari bilan, ayrimlari tashkiliy masalalarni xal kilish etaplari bilan, ayrimlari korxona faoliyatini samaradorligini ta’minlash koidalari kabilar bilan aralashtirib yuboradilar.
Bizning fikrimizcha, korxona faoliyatini tashkil kilish koidalari, barcha korxonalar uchun bir xil, shu jumladan foyda olish yoki olinmasligidan kat’iy nazar, ular faoliyatini jamiyat extiyojlariga yunaltirib turadigan faoliyat samarasini oshirishga ijobiy ta’sir kursatadigan omillarni ifodalaydigan jixatlariga ega bulgan, makon va vakt birligida uzgarmaydigan tartiblar majmuasidan iborat bulishi kerak.
Korxona faoliyatini tashkil kilinishi, avvalambor, tegishli tashkiliy-tarkibiy boshkaruv tuzilmasini mavjud bulishini talab kiladi.
Ikkinchidan, ishlab chikarish vositalarini tegishli darajada texnologik birlashuvini, uzaro xarakatlarini moslashtirishni ta’minlash zaruriyati.
Uchinchidan, faoliyatni tashkil kilishda, boshkarishda karorlar kabul kilishda va xokazo xollarda konunning ustunligini ta’minlash.
Turtinchidan, korxonalarni barchasi xukukiy nuktai nazardan tengligini ta’minlash zaruriyati.
Beshinchidan, ijtimoiy-iktisodiy zaruriyat mavjudligidan kelib chikish.
Oltinchidan, biznes shaklini tanlash erkinligi, albatta korxonaning ijtimoiy-iktisodiy zaruriyatidan kelib chikkan xolda.
Yettinchidan, korxona xujalik faoliyatiga davlatning aralashmasligi, uning faoliyat yuritishida erkinligi.
Va nixoyat korxonalar biron-bir mafkuraga buysunmasligi, ularning mafkuradan ozodligi.
Bu umumiy koidalar korxonalar faoliyatini jamiyat nuktai nazaridan, ularning manfaatlaridan kelib chikib samarali faoliyat yuritishini ta’minlashga yunaltirilgan. Albatta korxonalar uz faoliyatini yuritishda, samaradorligini ta’minlash maksadida tejamkorlikni, moliyaviy barkarorlikni va resurslar bilan ta’minlashga intilishlari zarur.
Korxonani barpo etilishi uziga xos tashkiliy boskichlardan iborat buladi.
Korxonani tuzilishi uni yaratish tugrisida tugilgan goyani asoslashdan boshlanadi va kuyidagi ketma-ketlikda keltirilgan ishlar bajariladi:
- korxonani ta’sis etuvchilari aniklanadi, ularni shartnomasi tuziladi;
- ishlab chikaradigan maxsulot yoki xizmat turini belgilash;
- korxonaning moliyaviy resurslari manbalarini aniklash;
- korxonaning Ustav va Nizomini rasmiylashtirish;
- korxonani biznes-rejasini ishlab chikish;
- korxona muxiri, shtampi va boshka rekvizitlarini tayyorlash;
- korxonani solik organidan ruyxatdan utkazish;
- bankda xisob rakamini ochish, bank bilan shartnoma tuzish;
- korxonalar ajratmalar utkazishi majbur bulgan, Respublikada mavjud maksadli jamgarmalarda xisobga kuyilishi;
- korxonani davlat ruyxatidan utkazish va ruyxatdan utganlik tugrisida xujjat olish.
“O‘zbekiston Respublikasidagi korxonalar tugrisida”gi konuni va boshka konun xujjatlarida kuzda tutilgan tartib asosida korxona mulk egasi (ular vakili) karoriga muvofik yoki korxonani ta’sis etuvchilar guruxi yo bulmasa aloxida shaxslar karori bilan barpo etilishi mumkin. Shu bilan bir katorda korxona ishlab turgan korxonalar, tashkilotlar tarkibidan bitta yoki bir nechta tarkibiy bulinmalarga ajralib chikish natijasida belgilangan tartib asosida xam tashkil etilishi mumkin.
Bozor iktisodiyotiga utish sharoitida yangi shakl va turdagi korxonalarni tashkil kilish va ularni tez oyokka turib olishi uchun keng imkoniyatlar yaratildi. Buning uchun zaruriy xukukiy asos ishlab chikildi va joriy etildi.
Davlat bozor iktisodiyoti samarali amal kilishini ta’minlash maksadida korxonalarni xukukiy asoslarini, ayrim muxim xizmatlarini ado etish vazifalarini uz zimmasiga oldi. Bular katoriga xususiy korxonalarga konuniy makom berish, xususiy mulk xukuklarini belgilash, shartnomalarga rioya kilishni kafolatlashni ta’minlash bir tomondan bulsa, ikkinchi tomondan, davlat konuniy “uyin koidalari”ni belgilaydi. Bu koidalar korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar urtasidagi munosabatlarni tartibga solib turadi. Konunlar asosida davlat iktisodiy munosabatlarni tartibga solish soxasida xakamlik vazifasini uz zimmasiga oladi, bu borada konunbuzarlikka yul kuymaslikni oldini oladi yoki ularga nisbatan uz vakolatlari chegarasida choralar kuradi, erkin va tugri rakobat uchun shart-sharoitlarni yaratadi, moddiy-ashyoviy, moliyaviy, axborot va boshka resurslarga erishuvning teng imkoniyatlarini ta’minlaydi va bozorda monopol egalikka yul kuymaydi.
Korxonalarni tashkil etish, ularning faoliyati, kayta tashkil etilishi va tugatilishining umumiy xukukiy, iktisodiy va ijtimoiy asoslari O‘zbekiston Respublikasining “Korxonalar tugrisida”, “Kooperatsiya tugrisida”, “Tadbirkorlik tugrisida”, “Ijara tugrisida”, “Xujalik jamiyatlari va shirkatlari tugrisida”, “Tadbirkorlikni kuchaytirish va ragbatlantirish tugrisida”, “Yer tugrisida”, “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar xukukini ximoya kilish tugrisda”gi Konunlar, xamda “O‘zbekiston Respublikasida kichik korxonalar tugrisidagi Nizom”, “O‘zbekiston Respublikasida xususiy tadbirkorlik tugrisida Nizom”, “Chet el investitsiyalari, xalkaro birlashmalar va tashkilotlar ishtirokidagi korxonalarni tashkil etish va bu korxonalarning faoliyatini tartibga solish tugrisida”gi Nizom, “Xoldinglar xakidagi Nizom”, “Moliya-sanoat guruxlari xakidagi Nizom”lar va boshka konun xujjatlar bilan belgilangan.
Yangi korxonalarni tashkil kilishning asosiy maksadlari, birinchidan, ijtimoiy ishlab chikarishda band bulmagan kishilarniig ish joylari bilan ta’minlash, ya’ni jamiyatning ijtimoiy muammosini xal kilish; ikkinchidan, siyosiy masalani xal kilish bu esa kishlok joylarda milliy ishchilar sinfi vujudga keltirishda o‘z aksini topadi; va nixoyat uchinchidan, iktisodiy masalalarni yechish, xalk iste’mol tovarlarini ishlab chikarishni kengaytirish, ularni tankisligini kamaytirish asosida axolining moddiy farovonligini oshirishdan iboratdir.
Korxonani barpo etish xujjatlaridan biri uni ta’sis etish shartnomasi xisoblanadi. Bu xujjat uz mazmunidan kelib chikib, kelajakda korxonani tashkil etuvchilarning uzaro munosabatlarining koidalarini belgilaydi. Ta’sis etish shartnomasida korxonaning tashkiliy-xukukiy shakli, turi, faoliyati turi, maksad va vazifalari, joylashish va xukukiy adresi, ustav kapitali xajmi va unda ta’sischilar xissasi, katnashuvchilarning uz xissasini boshkalarga berish sharti, uning boshkaruv va nazorat organlari, foydani taksimlash usul va tartiblari, ta’sischilarning xukuk va burchlari, ta’sischilar tugrisidagi ma’lumotlar va boshka masalalarni xal kilish tartiblarini belgilaydi.
Ta’sischilar korxonani ustavini ishlab chikadi. Korxonaning ustavi rasmiy xujjat xisoblanadi. Chunki ustavda korxona bilan davlat urtasidagi ijtimoiy, iktisodiy, moliyaviy va xukukiy munosabatlarni tartibga solinish koidalari uz aksini topadi. Ustav konunlar, koidalar va Nizomlarga asoslangan xolda tuziladi. Ustavni korxonani ta’sis etuvchilar tasdiklaydi.
Ustavni korxonani ta’sis etish shartnomasidan farki, unda davlat bilan korxona munosabatlarining tartibi belgilansa, ikkinchisida, korxonani ta’sis etuvchilarning munosabatlari aks topadi. “O‘zbekiston Respublikasida korxonalar tugrisida”gi Konunning 9 moddasida korxona ustavida uning nomi, joylashgan manzili, faoliyat turi va maksadlari, uning boshkaruv va nazorat organi, ularning vakolati, korxona mol-mulkini tashkil etish va foydani taksimlash tartibi, korxonani kaytadan tashkil etish va uning faoliyatini tuxtatish shartlari belgilanishi kursatilgan. Ustavga korxona faoliyatining xususiyatlari bilan boglik bulgan. Respublikadagi konunlar va boshka konun xujjatlarga zid bulmagan uzga koidalar xam kiritilishi mumkin.
Korxona uzi joylashgan yerdagi maxalliy xokimiyat va boshkaruv idoralari tomonidan davlat ruyxatidan utkaziladi. Korxona davlat ruyxatidan utkazilganligi tugrisidagi ma’lumotlar un kun muddat ichida yagona davlat reestriga kiritish uchun O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiga yuboriladi.
Korxona davlat ruyxatidan utish uchun maxalliy xokimiyat va boshkaruv idorasiga yukorida keltirilgan korxonani barpo etish tugrisidagi xujjatlarni (ariza, ta’sis etish shartnomasi, ustavi, biznes rejasi va boshkalarni) takdim etadi. Maxalliy xokimiyat va boshkaruv idorasi ariza topshirilgan paytdan 30 kun muddat ichida korxonani ruyxatdan utganligi yoki utmaganligi tugrisida karor kabul kilishi shart.
Korxona davlat ruyxatidan utgan kundan boshlab barpo etilgan deb xisoblanadi va xukukiy shaxs makomini oladi. Ushbu kundan boshlab korxona xujalik faoliyatini yuritishni boshlashi mumkin buladi.
Korxonalar amaldagi konunlar tartibiga binoan uz tarkibida xukukiy shaxs makomiga ega bulgan shu’ba korxonalar, filiallar, vakolotxonalar, bulimlarni maxalliy xokimiyat va boshkaruv idoralari bilan kelishilgan xolda tashkil kilish va ularni nizomlarini tasdiklash xukukiga ega.