Reja: Korxonalarni tugatish. Korxona faoliyatini tugatish sabablari. Korxona faoliyatini qayta tashkil qilish. Korxonalarni tugatish

3. Korxona faoliyatini qayta tashkil qilish.

Jaxon iktisodiyotida integratsion rivojlanish jarayoni ishlab chikarishni internatsionalizatsiyalashtirish (baynaminan-lashtirish) bilan tigiz boglikdir. Ishlab chikarishni internatsionalizatsiyalashuvi Xalkaro ijtimoiy mexnat taksimotining chukurlashuvi, ishlab chikarishni dunyo mikyosida ijtimoiylashuvining natijasidir.

Ishlab chikarishni ijtimoiylashuvi avvalom bor bir davlat ichida rivojlanib, mexnat taksimotining chukurlashuvi natijasida bir davlat chegrasidan chikib xalkaro axamiyat egallaydi. U ishlab chikarish jarayoni bir davlat chegarasidan chikib, kushimcha xolda tashkil kilinishiga, bir biriga boglik ishlab chikarish jarayonlarini davlatlararo boglanib ketishiga olib keladi. Bu jarayon ishlab chikarishni internatsionallashuvi degan tushunchani bildiradi.
Ushbu jarayonlar mexanizmiga xar xil xukukiy koidalar, dastaklar kiradi va ular xalkaro tashkilotlar faoliyatida ishlatiladi. Davlatlar iktisodiy integratsiyalanish asosida 50-chi yillardan boshlab sifat jixatidan yangi funksiyalar bajaradigan organlar tuza boshlagan. Natijada bir kancha integratsion guruxlar vujudga kelib ular tashki savdo, tashki iktisodiy siyosat bilan boglik vazifalarni amalga oshira boshlagan.
Ular katoriga xalkaro shartnomalar, kelishuvlar, kodekslar, xartiyalar va bitimlarni kiritish mumkin. Xalkaro iktisodiy integratsiya xar xil etaplardan utadi, ya’ni, erkin savdo xududi; bojxona ittifoki; umumiy bozor; iktisodiy ittifok va siyosiy ittifok kabilar. Bularning xammasini umumiyligi davlatlararo munosabatlar, alokalarda iktisodiy barerlar olib tashlanadi (chetlatiladi), yagona bozor xududini yaratishga imkoniyat tugdiriladi, xar bir katnashuvchi davlat undan samara oladi, ishlab chikarishni rivojlantiradi, mexnat unumdorligini oshiradi va xokazolar.
Xalkaro iktisodiy tashkilotlardan biri “Savdo va tariflar tugrisida bosh kelishuv” deb ataluvchi (GATT)¹ 1947 yili 23 davlatlar kelishuvi asosida tuzilgan.
GATT - kupkirrali xalkaro kelishuv bulib, katnashuvchi davlatlararo savdoni tartibga solish, koidalari va xukukiy normalarini uz ichiga oladi. GATT dunyoda eng katta xalkaro iktisodiy tashkilot bulib xisoblanadi. 1996 yilda unga 130 davlat a’zo bulgan, jaxon savdosi xajmini 94% tashkil etgan.
1996 yilning yanvaridan GATT nomini uzgartirib Butundunyo savdo tashkiloti (VTO) deb yuritila boshladi. A’zolar soni kamaydi va uni ta’sis etuvchi a’zo davlatlar soni 81 davlat xisoblanadi.
Butundunyo savdo tashkiloti (VTO) GATT koidalaridan tashkari uz tarkibda “Xizmatlar bilan savdo tugrisida kelishuv” (GATS) va “Intellektual mulk bilan savdo kilish aspektlari tugrisida kelishuv” (TRIPS) tashkilotlari mavjud.
VTO - dan tashkari dunyoda zonalar buyicha tuzilgan xalkaro regional savdo bloklari mavjud. Ularni eng yirik bloklarini kuyida keltirib utamiz.
Yevropa ittifoki (YeS) - uni ta’sischi davlatlariga kuyidagilar kiradi: Avstriya, Germaniya, Velikobritaniya, Italiya, Irlandiya, Fransiya, Ispaniya, Portugaliya, Finlandiya, Shvesiya, Daniya, Belgiya, Luksemburg, Niderlandiya, Gresiya YeS 1951 yilda tashkil kilina boshlagan, oldin Yevropa kumir va pulat birlashmasi sifatida, 1957 yilda Yevropa iktisodiy sherikligi va Yevropa atom energiyasi buyicha sheriklik sifatida. Yevropa ittifoki 1993 yili 1 noyabrda Maastrixt kelishuvi deb nomlana boshlagan. Jaxonda Yevropa ittifoki “Umumiy bozor” deb nom tarkatgan.
Yevropa ittifokini boshkaruv organi bulib Yevropa kengashi xisoblanadi va uning tarkibida Yevropa davlat raxbarlari kengashi va Vazirlar Kengashi, Yevropa komissiyasi, Yevropa parlamenti va Yevropa kengashi sudi, Yevropa auditorlar palatasi mavjud.
Yevropa ittifoki bilan bir katorda xajmi jixatdan ikkinchi urinda integratsiya guruxi - Yevropada erkin savdo assotsiatsiyasi (YeAST) faoliyat kursatadi. Bu tashkilotni tuzish tugrisidagi Konvensiya Stokgolmda 10 ta davlat tomonidan 1959 yili imzolangan. Ushbu davlatlarga kuyidagilar kiradi: Velikobritaniya, Portugaliya, Daniya, Shvesiya, Finlandiya, Avstriya, Laxtenщteyn, Shvesariya, Islandiya, Norvegiya.
Erkin savdo tugrisida Shimoliy Amerika Kengashi, (NAFTA) - ta’sis etuvchilar AKSh, Kanada va Meksika 1988 yilda AKSh va Kanada kelishuvi bilan tuzilgan, 1992 yili Meksika kushilgan.
Aziya va Tinch okeani iktisodiy xamkorlgi (ATES). 1989 yili Avstraliya tashabbusi bilan tuzilgan. Bunga kiruvchilar: Avstraliya, Bruney, Malayziya, Singapur, Gollandiya, Novaya Zelandiya, Papua-Novaya Gviniya, Indoneziya, Filippin, Tayvan, Gonkong, Yaponiya, Janubiy Koreya, Kitay, Kanada, AKSh, Meksika, Chili.
“Markosur” - Braziliya, Argentina, Pragvay, Urgvay.
“And pakti” - Venesuel, Kolumbiya, Ekvador, Peru, Boliviya.
Garbiy Afrika iktisodiy va valyuta ittifoki (YuEMOA) - Kot-d Ivuar, Burkino-Faso, Nigeriya, Togo, Senegal, Benin, Mali.
Janubiy Afrika rivojlanish kamiteti (SADK) - Angola, Botsvana, Lesoto, Malavi, Mozambek, Mavrikiy, Namibiya,JAR, Svazilend, Tanzaniya, Zimbabee.
Janubiy Osiyo regional xamkorlik assotsiatsiyasi (SAARK) - Indiya, Pokiston, Shri-lanka, Bangladesh, Maldiva, Butan, Nepal.
Jaxon amaliyotida korxonalarning tashki iktisodiy faoliyatiga doir shartnomalar xar xil nom bilan ataladi: Ular katoriga kontrakt, bitim, shartnomalar kiradi. Xalkaro koidalarda kupincha “kontrakt” atamasi ishlatiladi. Umuman olganda yukoridagilar xammasi xukukiy nuktai nazardan shartnoma xisoblanadi, fakat xar xil atamalar bilan nomlangan.

Shartnoma (bitim) - xukukiy shakl bulib, unda tomonlarning xukuk va majburiyatlri, uzaro alokalarini tartibga solish me’yorlari aks topadi.

Aksariyat xolda, shu jumladan, tashki iktisodiy bitimlar yozma ravishda rasmiylashtirilishi konunchilikda belgilab kuyilgan chet ellarda ogzaki shartnomalar xam ishlatiladi. Shartnoma tomonlar imzolagan bitim, xatlar, teletayp, dasturlar, telegrammalar, telefonogrammalar tarzida xam tuzilishi mumkin.

Tomonlar bitimlarni kelish tartibi, tili mazmuni tarkibiy tuzilishi, muddati, kim imzo chekishi kabilarni uzaro kelishadilar.
O‘zbekiston Respublikasi konunchiligida korxonalar nima xakida shartnoma tuzishni tanlashda, majburiyatlarni, uzaro xujalik munosabatlarining konunlarga zid bulmagan boshka xar kanday shartlarni aniklashda, shu jumladan tashki iktisodiy faoliyatni mustakil ravishda amalga oshirishi belgilab kuyilgan. Xozirgi vaktda turli xalkaro tashkilotlar tomonidan shartnomalarni namunaviy shakllari tavsiya kilingan va ular kullanilib kelinmokda.
Tashki iktisodiy faoliyatda shartnomalarning kuyidagi turlari keng tarkalgan: oldi-sotdi, pudrat, ruxsatnoma, vakillik, yuk tashish, barter (mavoza), kompensatsiya bitimlari, “karz surishish negizi” bitimlari, kooperatsiya bitimlari, “karz surishish negizi”dagi bitimlar kabilar.
Tashki iktisodiy alokalarda oldi-sotdi shartnomalari asosiy urin egallaydi. Bu shartnomalarda shartnoma mavzusi, baxo, xisob-kitob shakli (xisob-kitob varagiga bankdan pul utkazish, inkassa, akkreditiv, nakd pul bilan xisob-kitob kabilar), tovar yetkazib beruvchining bazis shartlari kursatiladi. Bazis deganda, xalkaro iktisodiy muomalada tarkib topgan tovar yetkazish shart-sharoitlari tushuniladi. Bularga tovar yetkazib beriladigan joy, muddati, tashish shartlari, nobudgarchilik ruy bergan xolda ularni koplash masalalari kiradi.
Bu shart-sharoitlar xalkaro savdo palatasi tomonidan ishlab chikilgan “Savdo termenlari” degan nom bilan mashxur bulib, bu atamalarni talkin kilishning xalkaro koidalari (Inkoterms) kullaniladi. Xozirgi davrda amalda bulgan koidalarning sunggi taxriri (1990 y.) ishlatilmokda.
Bu termenlarga misol sifatida FOB va SIF shartlarini keltirish mumkin.
FOB - yuk tushirish portining nomi.
SIF - tovar yetkaziladigan port.
FOB va SIF shartlarida sotuvchining va xaridorning burchlari belgilab kuyiladi.