Reja: Korxonalarni tugatish. Korxona faoliyatini tugatish sabablari. Korxona faoliyatini qayta tashkil qilish. Korxonalarni tugatish

2. Korxona faoliyatini tugatish sabablari.

Korxonaning yashash faoliyati bir kancha sikllardan iborat bulib, u kuyidagi boskichlarni uz ichiga oladi: korxonani tashkil kilish; reorganizatsiya; restruktrizatsiya; sanatsiya; bankrotlik va tugatish. Bu boskichlar xamma korxonalarga tegishli degan xulosa chikarish kerak emas. Chunki bular korxonaning faoliyati natijasiga karab amalga oshiriladi. Bu jarayonlarni vujudga kelishi aksariyat xolda korxonaning moliyaviy barkarorligiga boglik. Shu sababli korxonani moliyaviy barkarorligini ta’minlash axamiyatini yoritish uchun yukorida keltirilgan korxonaning yashash sikllarini mazmuniga kiskacha tuxtalib utmokchimiz.

Birinchi boskich - korxonani tashkil kilish va faoliyatini tiklash. Korxonani tashkil etish koidalari ushbu bobning birinchi paragrifida keltirilgan. Ushbu koidada korxonani tashkil etilishining asosi bulib uni ta’sis etuvchilarning mol-mulki yotadi. Mulksiz korxona tashkil etilmaydi. Mulkdan foydalanish, uni oshirib borish, saklash korxonani moliyaviy barkarorligini ta’minlash asosida amalga oshiriladi.
Ikkinchi boskich - reorganizsiya. Korxona faoliyatini takomillashtirish, moliyaviy barkarorligini oshirish, bozorda tutgan urnini (“Nisha”sini) saklash yoki kengaytirish maksadida uz tarkibida yangi ishlab chikarish yoki funksional bulimlar ochish, ayrimlarini kushish, birlashtirish, samarasizlarini tugatish kabi kayta tashkil kilish ishlarini amalga oshirib boradi. Bu masala aksariyat xolda korxonaning moliyaviy axvolidan kelib chikadi.
Uchinchi boskich - restruktrizatsiya. Restruktrizatsiyaga reorganizatsiyaning bir shakli sifatida karash mumkin. Restruktrizatsiya deganda korxonaning tarkibiy bulimlarini (sexlari) xukukiy shaxs makomisiz, mustakil balans va xisob rakami bilan aloxida ajratilishiga tushuniladi. Bundan asosiy maksad ishlab chikarishni samarasini oshirish bulib, korxona bulimi (sexi) tijorat xisob-kitobiga utkaziladi. Ularga mulk ajratiladi, foyda va xarajatlari aloxida xisob-kitob kilinadi.
Sanatsiya - iktisodiy nochor korxonalarni bankrotligining oldini olish maksadida karzdor korxona - xukukiy shaxsning muassislari (katnashchilari), karzdorning kreditorlari va boshka shaxslar, shu jumladan, davlat tomonidan karzdor korxonaning tulov kobiliyatini tiklash buyicha utkaziladigan chora-tadbirlarni tashkil kiladigan faoliyat.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 1999 yil 26 iyuldagi 362-sonli karori bilan “Iktisodiy nochor korxonalarni sanatsiyalash tugrisida” Nizom kabul kilingan. Ushbu Nizomga binoan karzdor korxona - xukukiy shaxsning muassislari (katnashchilari), korxona mulkining egasi, davlat organlari va boshka shaxslar sanatsiyalash sub’ektlari bulishi mumkin.
Karzdor korxona sanatsiyalash ob’ekti xisoblanadi. Faoliyatni davom ettirish uchun karzdor korxonaning tulov kobiliyatini tiklanishining anik imkoniyatlari asoslansa bunday iktisodiy nochor korxonalar sanatsiya kilinadigan ob’ektlar katoriga kiritiladi.
O‘zbekiston Respublikasida korxonalarni sanatsiyalash jamgarmasi tuzilgan¹. Korxonalarni sanatsiyalash uchun mablaglar katoriga keltirilgan jamgarmalardan tashkari, korxonalar egalari, kreditorlar, birlashmalar (xujalik uyushmalari), boshka xukukiy va jismoniy shaxslarning moliyaviy ajratmalari xam kiradi.
Sanatsiyalash korxonaning moliyaviy barkarorligini ta’minlash uchun utkaziladigan chora-tadbirlardan biri xisoblanadi.
Keyingi boskich bu korxonani bankrotligi.
Korxona bankrotligi uning iktisodiy nochorligining okibati.
Bankrotlik deganda sud tomonidan e’tirof etilgan yoki karzdorni ixtiyoriy ravishda uzini bankrot deb e’lon kilgan karzdorning moliyaviy majburiyatlarini bajara olmasligi, kiska kilib aytganda moliyaviy kobilyatsizlikga tushuniladi.
O‘zbekiston Respublikasida “Bankrotlik tugrisida” konun (28 avgust 1998y, yangi taxririda) kabul kilingan. Xukukiy va jismoniy shaxslarning Bankrot bulishi jarayonida yuzaga keladigan munosabatlar ushbu konun va boshka konun xujjatlari bilan tartibga solinadi.
Korxonaning yashashining oxirgi boskichi uni tugatilishi. Iktisodiy nochorlik yoki bankrotlik asosida sud karori bilan yoki mulkdorning uz ixtiyori bilan korxona faoliyati tuxtalishi mumkin.
Korxona tugatilishi uning faoliyatini tuxtalishi va davlat reestriga karzdor tugatilganligi tugrisidagi yozuv kiritilgan paytdan boshlanadi, korxona esa tugatilgan deb xisoblanadi.
Iktisodiy nochor korxonalar boshka sub’ektlar bilan kelishuv bitimi kilishi mumkin. Kelishuv bitimi (murosali kelishuv) - bu karzdor bilan kreditor o‘rtasida karzlarni to‘lash muddatini uzaytirish yoki karzlardan chegirma kilish to‘grisidagi bitimdir. Kelishuv bitimi yozma ravishda tuziladi va u Xo‘jalik sudi tomonidan imzolanadi.
Korxonaning yashash sikllaridan kelib chiksak, u uz faoliyatini olib borish davrida moliyaviy barkarorligiga kanday e’tibor bilan karashi lozimligi iborasiz kuzga tashlanadi, chunki iktisodiy nochorlik bankrotlikka, bankrotlik korxonani tugatilishiga olib kelishi mukarrar.
O‘zbekiston iktisodiyotidan ayrim ma’lumotlar.

Namangan viloyatida 1995 yildan 2002 yilgacha bulgan davr mobaynida viloyat xujalik sudi 304 korxonani bankrot deb e’lon kilgan, ularning 287 tasi tugatilib, belgilangan tartibda davlat ruyxatidan uchirilgan.

Sunggi uch yilda 2000 yilda 35 ta, 2001 yilda 41 ta, 2002 yilda 51 ta korxonalar bankrotlikka uchragan.
2001 yilda viloyatda 15 ming 180 korxona faoliyat yuritgan, ulardan 0,27 foizi bankrotlikka uchragan. 2002 yilda faoliyat yuritgan 17 ming 57 korxona urtasida bu kursatkich 0,3 foizni tashkil kilgan. Bundan xulosa shuki, yildan-yilga xujalik yurituvchi sub’ektlar soni kupaymokda, shu tarika bankrot korxonalar soni xam oshib bormokda.
Bozor iktisodi sharoitida bankrotlik tabiiy xol. Sabablari esa turlicha. Ob’ektiv sabablardan biri
- utish davrida kuzatilayotgan narx-navoning oshib borishi xamda inflyatsiya xolatlaridir. “Namangankonserva”, “Namangantekstel” aksiyadorlik jamiyatlari”, “Yanis JV”, “Kosonsoy Tekmen” kushma korxonalari bir necha yil burun ishlab chikarishni rivojlantirish uchun xorijiy valyutada kredit olgan. Vakt utishi bilan AKSh dollari kiymati ancha usib, bu xol korxonalarni doimiy ravishda tanglik chegarasiga olib kelgan. Ular iktisodiy nochorlikdan bankrotlik va sanatsiya buyicha xukumat komissiyasining kullab-kuvvatlashi tufayligina chikib olishi mumkin bulgan vaziyat vujudga kelgan.
Xujaliklar ba’zan korxonalar raxbariyatida boshkaruv va tashkilotchilik kobiliyati yetishmasligi sababli shunday xolatga tushib kolmokda. Raxbarlarning iktisodiy va xukukiy bilimlari sayozligi, bozor talabini bilmaslik, omborda yotaversa xam maxsulot ishlab chikaraverish kabilida ish tutish, aylanma mablaglarning yetishmasligi, eskirgan jixozlarni yangilashga kobiliyatsizligi tufayli “Toshbulok poyafzal”, “Kosonsoy” aksiyadorlik jamiyatlari, Namangan tumanidagi “Turk atlas” kushma korxonasi, Namangan shaxridagi “In’om LTD”, “AKS”, “Maksad”, Uchkurgon tumanidagi “Muxammad-Ibroxim”, “Sadokat-5” xususiy firmalari, Chortok xujalik xisobidagi kuchma mexanizatsiyalashgan kolonna xamda boshka kupgina korxonalar bankrotlik xolatiga tushib kolgan.
Bankrot deb e’lon kilingan korxonalarning kariyb 70 foizini xususiy firma va kichik korxonalar tashkil etadi.
Davlat nochor korxonalarga uz axvolini yaxshilab olishi uchun imkoniyat bermokda. Butun mamlakatda amalga oshirilayotgan sanatsiya va tashki boshkaruv uzining samaradorligini isbotladi.
Viloyatda 22 korxona sanatsiya yoki tashki boshkaruv sharoitida ishlagan edi. Ulardan 21 tasi axvolini unglab olib, iktisodiy mustakillikka erishdi. “Namanganmash”, “Elektroterm” aksiyadorlik jamiyatlari singari yirik korxonalar sanatsiya tufayli tanglikdan chikib oldi¹ .

Korxonaning moliyaviy barkarorligini ta’minlash kup kirrali muammo bulib, kup omillar unga ta’sir kiladi. Shu sababli uning yunalishlari xam xar xil. Ular katoriga kuyidagilarni kiritish mumkin:

- davlat va xokimiyatlar tomonidn berilgan imkoniyatlardan konunlar va konun xujjatlari talablari doirasida samarali foydalanish;
- iste’molchilar talab va extiyojlarini marketing tadkikotlari orkali chukur urganish;
- konkureintlarning kursatkichlari va imkoniyatlarini muntazam taxlil kilib borish;
- korxona ichki muxitini, faoliyat shart-sharoitlarini bozor extiyojlariga moslashtirib borish;
- uz maxsulotlarini, xizmatlarini rakobatbardoshligini ta’minlash, sifatini yaxshilash;
- korxonaning iktisodiy parametrlarini, shu jumladan moliyaviy parametrlarini doimiy taxlil kilish, shu asosida ularni yaxshilash buyicha konkret chora-tadbirlarini amalga oshirib borish;
- xatarlarni oldini olish, korxonani iktisodiy, moliyaviy xavfsizligini ta’minlash kabilar.
4.1-chizma.