SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF
SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
322
MOLIYAVIY HISOBOTNING XALQARO STANDARTLARINING AHAMIYATI
VA ZARURIYATI
Omonova Zarina Xudoymurodovna
Termiz davlat universiteti magistranti
Annotatsiya
:
Ushbu maqolada turli davlatlar tomonidan moliyaviy hisobotlarni
xalqaro standartlar asosida tayyorlashning zarurati va ahamiyatli jihatlari yoritib
berilgan.
Kalit so‘zlar
:
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari, Xalqaro Buxgalteriya
Standartlari Qo'mitasini (IASC),korporatsiya, milliy hisob,transmilliy
Abstract
:
This article highlights the need and important aspects of preparing
financial statements based on international standards by different countries
Key words
:
international standards of financial reporting, International Accounting
Standards Committee (IASC), corporation, national account, transnational
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari tarixan yangi bo„lib , yildan yilga
takomillashib va takomillashtirilib borilmoqda. Sohada dunyoning turli mamlakatlaridan
mutaxassislar jalb etilib, ish olib bormoqda. O„tgan yillar bir
qancha standartlar joriy
etilgan, birlashtirilgan, muomaladan chiqarilgan. Yangi standartlar joriy etilganda, faqat
ruxsat etilgan muddatgacha eski standartlardan foydalanish maqsadga muvofiq bo‟lishini
amaliyot ham tasdiqlab turibdi.
BMT davlatlararo ekspert guruhi tanlab olingan bir qancha yirik korporatsiyalar
buyicha hisob va hisobotni tashkil etish amaliyotini hamda 46 ta milliy hisob tizimi asosida
tayyorlangan hisobotlarni o‟rganib chiqib, ko‟pgina ko‟rsatkichlar bo‟yicha milliy hisob
tizimlarini bir biri bilan taqqoslab bo‟lmasligi haqidagi o„rinli xulosaga keldi. Markaz
hisobotida shunday xulosalar mavjud: ayrim rivojlangan mamlakatlarda ko‟p sonli
kompaniyalar hisob davrining oxirigacha e‟lon qilingan foydaga tenglash maqsadida turli
rezerv(zahira) tizimlarini ishlatadilar. Mutaxassislar tomonidan
olib borilgan tadqiqotlar
natijasida shu narsa aniq bo‟ldiki, Milliy hisob tizimlarida amaldagi barcha belgilari
bo‟yicha rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda milliy tizimlarni ajratib turgan bir
qancha farqlar mavjud. Mutaxassislar tomonidan 13 ta milliy hisob tizimining o‟rganilishi
shuni kursatdiki, ulardan faqat 4 tasidagina resurslarni baholash uslubiyati davlat tomonidan
qonuniy ravishda belgilab qo‟yilar ekan. Bu davlatlar Germaniya, AQSH, Yaponiya,
Angliya bo„lib, 31 % ni tashkil etadi. Natija shuni ko„rsatadiki, resurslar eng kam baholash
usulida hisoblanib, asosan davlatning foydasini ko‟zlaydi. Bu holatda kompaniya foyda
summasini maksimal darajada ko‟rsatishga majbur bo‟ladi. Bunday milliy tizimlarning
yana 23 tasi o„rganilganda, ulardan 8 tasida davlat uchun emas,
balki korxonalar uchun
qulay sharoit yaratilar ekan. Bu davlatlar Belgiya, Avstraliya, Kanada, Italiya,Fransiya,
Shvesiya, Shveysariya, Norvegiya bo„lib, 35% ni tashkil etadi.Xulosa shuki, tashqi
bozorda ham milliy iqtisodiyotni rivojlantirish va qator boshqa sharoitlarni taqazo etadi.
Milliy buxgalteriya hisobi yangi yunalishlarni ishlatish hisobiga mamlakat iqtisodi
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
323
rivojlanishi ma‟lum taktik va strategik vazifalarini yechishga imkon berishini ishonch bilan
aytish mumkin.
Soha vakillarini Buxgalteriya hisobi milliy tizimlari
tahlili nuqtai nazaridan
firmalarning mablag‟ va resurslarini chet el valyutasida aks ettirilishi qiziqtiradi.
Balans tuzilgan sananing joriy kursi bo‟yicha baholangan chet el valyutasida balans
moddalarining kengayish darajasi bo‟yicha tahlil o‟tkazilib ma‟lumotlar tuzilganda, bu
jihatdan firmalarga ko‟proq darajada qulayliklar Yaponiya, Norvegiya, Angliya,
Niderlandiya, Shveytsariya, Frantsiya mamlakatlarida , va kamroq qulayliklar Avstraliyada
va AQSH firmalarida mavjud ekanligi aniqlangan.
Milliy hisob tizimlarida iqtisodni tartibga solishga davlatning ta‟sir darajasi ham soha
mutaxassislari tomonidan tahlil qilindi. Argentina, Meksika, Peru, Filippin, Venesuela
milliy tizimlari iqtisodni tartibga solishda sezilarli darajada ta‟sir ko‟rsatuvchi davlatlar
toifasiga kiradi. Kolumbiya, Nigeriya va Zairda milliy hisob tizimining ishlatilish vositasi
bilan davlat iqtisodiga qisman ta‟sir etadigan davlatlardir.
Qolgan mamlakatlarda turli
darajada 20 dan 70% gacha davlatning oraliq ta‟siri kuzatiladi. Xalqaro hisob amaliyoti
tahlili ularning shakllanishining davlatlararo tashkilotlar, buxgalteriya hisobi xalqaro
professional tashkilotlari, xalqaro profsoyuz tashkiloti ta‟sirida shakllanishining turli
yo‟nalishlarini ham ajratishga imkon yaratdi. Mamlakatlararo tizimning shakllanishi bilan
parallel holda xalqaro buxgalteriya hisobi tizimi, yagona hisob va hisobot berish xalqaro
tizimiga milliy regional hisob tizimlarining yaxlit bir butun qilib birlashtirilishi bo‟lib o‟tdi.
Bizga ma‟lumki, XX asrning ikkinchi yarmi
dunyoda xalqaro iqtisodiy
munosabatlarning kuchayishi, ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi mamlakatlararo va
qit‟alararo mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishning kooperatsiyalashuvi va ixtisoslashuvi
bilan xarakterlanadi. Ilmiy-texnik taraqqiyot, innovatsiya natijalaridan foydalanish
natijasida
chet
el
investitsiyasini
jalb
qilish,
ishlab
chiqarishning
baymalmilalalashuvi(internatsiyaonallashuvi)
transnatsional
va
multinatsional
korporatsiyalarning paydo bo‟lishiga olib keldi. O„zbekistonda ham mashhur bo„lgan
Toyota Motor (Yaponiya), Toshiba (Yaponiya), IBM (AQSH), Djeneral Motorz (AQSH),
Dyupon (AQSH) Djeneral Elektrik (AQSH) Transnatsionatsional korporatsiyalarga misol
bo„la oladi. Muhimi shuki, butun jahon miqyosidagi shu turdagi
mahsulotlarning asosiy
qismini ishlab chiqarish aynan 25 ta shunday yirik korporatsiyalarda hissasiga to„g„ri
keladi. Iqtisodiyotning internatsionallashuvi o„z-o„zidan buxgalteriya hisobining ham
internatsionallashuviga olib keldi. Va bu jarayonda bir qancha muammolar ham borligi
yaqqol ko„rinib qoldi.
Birinchidan,xalqaro tajribalarga asoslanib moliyaviy hisobot tuzish;
Ikkinchidan, xalqaro yoki milliy hisob qoidjalariga bo„ysunib amaliyotlarni bajarish;
Uchinchidan, xalqaro biznes(tadbirkorlik)ga mos ravishda axborot(informatsion)-
boshqaruv tizimini tashkitl etish;
To„rtinchidan joriy hisobotlar uchun kreditni chet el valyutasida yoritib berish.
Qilingan ishlar natijasida BMT vakillari xulosaga kelishdiki, turli mamlakatlarda
buxgalteriya hisobini yuritish va hisobotni topshirishga xilma-xil qarashlar mavjud bo‟lsa
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
324
ham, dunyo xo‟jaligi va moliyaviy bozorlarning internatsionalizatsiyalashuvini aks
ettiruvchi umumiy tamoyillarni ishlab chiqish zarur.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarining rivojlanish jarayoni 1973-yilga borib
taqaladi.Xuddi
shu yili Avstraliya, Kanada, Fransiya, Germaniya, Yaponiya, Meksika,
Niderlandiya, Buyuk Britaniya,Irlandiya va Qo'shma Shtatlarning professional buxgalteriya
organlari Xalqaro Buxgalteriya Standartlari Qo'mitasini (IASC) tuzadilar va transchegaraviy
ro'yxatlar uchun Xalqaro Buxgalteriya Standartlarini qabul qilishga rozi bo'lishadi.Shunday
keyin olib borilgan amaliy ishlar natijasi o„laroq 1989-yilda IASC moliyaviy hisobotlarni
tayyorlash va taqdim etish asoslarini nashr etadi - bu birinchi xalqaro “kontseptual” asosdir.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР:
1.Tashnazarov S.N. Moliyaviy buxgalteriya hisobi va hisoboti: xalqaro va milliy
jihatlari.Monografiya-T «Iqtisod va moliya» 2009-yil
2. Международные стандарты финансовой отчетности: Издание на русском
языке М.: АСКЕРИ-АССА, 2005.
3. Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari. Tarjima. A. Rizaqulov, B.Xasanov,
A.Usanov, Z.Mamatov. T.: - 2004.
4. Tashnazarov S.N. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida moliyaviy hisobot:
muammo va yechimlar. Monografiya. - T.: ―Navro‟z‖, 2016 y.