FİRUDİN RZAYEV
AMEA Naxçıvan Bölməsi
firudinrzayev@gmail. Com
NAXÇIVAN-TÜRK İSLAM MƏDƏNİYYƏTİ ABİDƏLƏRİNDƏ PROTOTÜRK
MİFİ VƏ DAMĞA İŞARƏLƏRİ
Böyük mədəniyyətləri yaradan qədim tayfalar və onların məhdud zaman əhatəsində tarixi
sivilizasiyaları bəşəri mədəniyyətin təkamülü üçün yüksək bir əhəmiyyətə malik olsa da, onların
bir-birini əvəzlədiyi dövrdəki yeni sivilizasiya “təşəbbüskarlığı”-dağıntılara, bütün qurulanların
məhvinə də gətirib çıxarır. Böyük siyasi proseslərin meydanı olmuş qədim Naxçıvan ərazisi, on
minillər öncə yaşadığı mədəniyyəti tam olaraq öz üzərindən silib atmamış, onun müəyyən dövr
işarələrini dövrümüzə qədər daşımışdır. Təbii ki, tarix heç nəyi öz səhifələrindən birdəfəlik silib
atmır. İstənilən yeni siyasi qurumlar qədim mədəniyyətləri tamamilə məhv edə bilmir, onların izləri
torpağın hansısa qatında əski mədəniyyət təkamülündən xəbər verir.
Qədim Naxçıvan ərazisi məhz dünya sivilizasiya mərkəzlərindən biri olmuş, İosif Flaviy
Naxçıvan ərazisini “bəşər nəslinin ilk beşiyi” adlandırıb, şəhəri isə “Nuhun saldığı ilk şəhər” kimi
təqdim etmiş (18, s. 14; 19, s. 57, 93), K.Ptolomeyin “Coğrafiya”sında şəhər “Naksuana” şəklində
təkcə Qafqazın deyil, bütün Şərqin ən böyük şəhərlərindən biri kimi təqdim olunmuşdur (6, s. 303-
312; 24, s. XXII). Daha sonra bu ad V əsr tarixçiləri M.Xоrenski, F.Buzənd və Eqişenin, eləcə də
XIII əsr Alban tarixçisi K.Gəncəlinin də yazılarında tarixi bir şəhər olduğu qeyd edilmişdir. Biz bu
qədimliyin xeyli sayda mənbə və antik müəlliflərin əsərlərində yer aldığına dair məlumatlardan
bəhs etmişik (10, s. 21-23).
Bu gün də bu qədim diyar öz prototürk mədəniyyəti abidələri ilə dünyanı
heyrətləndirməkdədir. Naxçıvan ərazisindəki m.ö. V minilliklərə aid arxeoloji tapıntılar, qədim
Duz mədənləri, ibtidai insan mağaraları ilə yanaşı mədəniyyət abidələrindəki prototürk damğa
işarələri də bu qədimliyin tarixi möhürləridir. Biz bu məqalədə öncə sovetlər dövrü nəşr olunmuş
kitablarda bu mövzunun tədqiqinə qısaca nəzər salmaq, sonra isə qədim türk damğa işarələrinin
məqbərə, türbə və məscid naxışlarında yer alma səbəbi, onların hansı tayfalara aidliyindən bəhs
etmək istərdik.
Bütöv Azərbaycan və onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan ərazisi qədim memarlıq
mədəniyyəti siyasi baxımdan rus, fars, erməni və gürcü müəlliflərinin tədqiqatlarında yer almışdır.
Bütöv Azərbaycan eləcə də onun bir parçası olan Naxçıvan da daxil olmaqla 63 qədim Tanrı
məbədi rus müəllifi N.M.Tokarskiy tərəfindən “araşdırılmaqla”, rus siyasətinə uyğun “qədim
erməni arxitekturası” adı ilə ermənilərə aid edilmişdir. Aşağıda göstərilən Anu məbəd və məscidi,
Anaberd və Aras məbəd və qala məbədi, Talin məbədi və b. bu kimi 20-dən yuxarı abidələr qədim
Naxçıvan ərazisinə məxsus abidələrdir. Burada Ana/Anu qədim türk tanrı adı
Anu məbədi Anu məscidi Talin məbədi
Anaberd qala məbədi Aras məbədi
şumerlərdən başlayaraq Azərbaycan, Orta Asiya, Türkiyə, Altay, yakut, abxazlara və s. qədər
yayılmış insanı yaradan Tanrıdır. Bu demək olar ki, bütün türklərin “Ana” adında öz izini
saxlamaqdadır. An/Anu mifi türklərdən yunanlara (Ananka), farslara (An Arqıl Oyun), ermənilərə
(Anaxat) kimi adlamışdır (21, s. 75). Mənbələrdə Aras məbədi adındakı Aras tanrısı haqsızlıqla
barışmayan türk-Azərbaycan qəzəb tanrısı, Talin adındakı Talay isə qədim türk müdrik tanrısı idi və
bu da “Talut” kimi farslara, “Talos” kimi yunanlara adlamışdır (21, s. 75, 98; 22, s. 491). Lakin
kitab müəllifi bu tanrı adından yaranmış Anu məbəd və məscidini Anaberd qalasını, eləcə də Aras,
Talin məbədlərini erməni məbədləri olaraq təqdim etmişdir (25, s. 377-470). Bu məbədlər
üzərindəki naxış, simvolik rəmzi işarələr bu gün Naxçıvan memarlıq abidələri üzərindəki qədim
türk damğa işarə və naxışları təkrarlamaqdadır .
Biz tarixi mədəniyyətimizə qarşı bu cür təhriflərə, fransız müəllifi Anri De Moranun
yazılarında da rast gəlirik. O, 577 səhifəlik monoqrafiyasında dünya dekorativ sənətkarlığından
bəhs edərək, Naxçıvandakı Möminə Xatun türbəsi naxışlarını ümum müsəlman qrupuna, qədim
Qıpçaq, massaget, sak, xaçmataq, Altay türklərinə, eləcə də Naxçıvanın Gəmiqaya ərazisində
daşlarda olan m.ö. III minilliyə aid prototürklərə məxsus xaç işarələrini xristianlığa aid etmişdir.
Burada Cənub Azərbaycan antik daş rəsmləri, geyim, dəmir üzərindəki sənətkarlıq və memarlıq
rəmzi işarələri Əhməni-fars mədəniyyəti kimi göstərilməklə, xalqımızın memarlıq mədəniyyəti və
onun tarix saxtalaşdırılmışdır (15, s. 16,22, 129-156).
Əgər xatırlasaq, bu istiqamətdə ötən əsr Azərbaycanda nəşr olunmuş memarlığa dair
qiymətli kitablarda da Naxçıvan memarlığına ayrıca diqqət çəkilmişdir. Lakin 1936-1980-cı illər
sovetlər dövrü tərtib edilmiş kitablarda ümumtürk mədəniyyəti ilə bərabər Azərbaycan türklərinin
də tarixi mədəniyyətləri geri atılmış, onlara dair yanlış faktlar göstərilmişdir. Burada müəyyən
müsbət tərəflərlə yanaşı Türk İslam mədəniyyəti abidələrinin erməniləşdirilməsi ilə də rastlaşırıq.
Ordubadın Əylis kəndindəki abidələrin rus dilində “село Aкулисы” kimi yazılışı, Tanrı
məbədlərinin “xristian” abidələri, Əlincə qalasının “Ерынджак”, Xaraba Gilan adının
M.Xorenskiyə istinadən “Киран” və s. adlar kimi təqdim olunması halları (2, s. 83-86, 92, 96) ərazi
memarlığını siyasi yolla saxtalaşdırmağa xidmət etmişdir. Təbii ki, burada rus siyasi oyunu və hansı
formadasa kitabın nəşrində erməni amili də yer almışdır.
Naxçıvan memarlıq abidələrini tədqiq edən Ə.Salamzadənin yazılarında Möminə Xatun,
Yusif Küseyr, Qarabağlar, Culfa, Ordubad memarlıq abidələri və digər türbə və məqbərələrdəki
həndəsi fiqurlardan, daşların hazırlanması və düzülüş formasından bəhs edilsə də, buradakı damğa
işarələr haqqında heç bir fikir söylənməmişdir (12, s. 10-13, 20-21,34-37, 62-73). Biz bunun
təkrarını S.Qazıyevin yazılarında da izləyirik. O, Azərbaycanın bütün rayonlarındakı türbə,
məqbərə, minarə və məscidlər haqında bəhs etməklə, XI-XII əsr Culfa türbəsindən danışsa da, hansı
türbədən bəhs etdiyi göstərilməmiş, Naxçıvan ərazisindəki Möminə Xatun məqbərəsi kitabda
Atabəylər türbəsi kimi verilmiş, Qarabağlar, Xaraba Gilan, Xanəgah, Şıxbabalı, Qızıl Vəng,
Atababa türbələrindən bəhs edilmişdir. Kitabda eyni zamanda Şahtaxtı ərazisində türbə və
qəbiristanlıq (ad verilmir) göstərilsə də, hər hansı işarə, naxış və s. haqda heç bir fikir deyilməmiş,
yalnız neçə mərtəbə olduğu qeyd edilmiş, bu tarixi mədəniyyətin kimlərə, hansı xalqa aid olduğu
göstərilməmişdir (8, s. 33, 52-64).
Naxçıvan memarlıq sənəti haqqında Cəfər Qiyasinin sovet dövrü yazdığı “Nizami dövrü
memarlıq abidələri” kitabı da Naxçıvan memarlıq sənətini əks etdirən qiymətli əsərlərdən biridir.
Burada Naxçıvanın Möminə Xatun, Yusif Küseyir, Gülüstan, Xaraba Gilan, Qarabağlar və s. türbə
və məqbərələri, onların quruluşu həndəsi ornamentləri, kərpic, kaşı bəzəyi və s. haqqında geniş
məlumat verilmiş, lakin damğa işarələr məsələlərinə toxunulmamışdır (3, s. 90, 95, 100).
Xüsusi olaraq qeyd edək ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycan və onun ayrılmaz
tərkib hissəsi olan Naxçıvan ərazilərindəki milli inkişafı heç bir dövrlə müqayisə etmək olmaz.
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif Talıbovun şəxsi təşəbbüsü, əsl
vətəndaşlıq səyi nəticəsində qala, məqbərə, türbələrin bərpası milli tariximizə və kökümüzə
qayıdışın bariz nümunəsidir.
Təkcə son illərdə bu istiqamətdə nəşr olunmuş kitablardakı məqbərə və türbələrə dair elmi
fikirlər, Naxçıvan memarlıq məktəbi ornamentlərinin müqayisəli təhlilləri bu sənətin Cənub
Azərbaycanın Təbriz, Marağa, Salmas və s. ərazilərlə yanaşı Türkiyə, Türkmənistan, Qazaxıstan,
Özbəkistan ərazilərindəki məqbərə, türbə və mavzoley tikililərində də təkrarını göstərir.
Bu istiqamətdə geniş tədqiqat aparan Q.Əliyev özünün “Başlanğıcların başlanğıcı:
Naxçıvan-Marağa memarlıq formalarının mahiyyəti” monoqrafiyasında təbiətlə cəmiyyətin
memarlıq abidələrindəki harmoniyasına və həndəsi harmoniyaya, Naxçıvan və Marağa memarlıq
sənətində İslam amilinə və digər amillərin roluna, burada “təsəvvüf” düşüncəsi, onların qrafik
üslubu və forma probleminə xüsusi diqqət çəkmiş, şərq fəlsəfi məsələlərinə toxunmuşdur. Xeyli
yeni elmi fikirlər ortalığa qoyan müəllif burada təbiətlə həndəsi naxış paralelliyinə də xüsusi diqqət
yetirmişdir (5, s. 204-206, 229-232, 251, 347).
Bu problemlə bağlı Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri cənab Vasif
Talıbovun Gülüstan türbəsinin bərpası ilə bağlı 7 oktyabr, 2015-ci l tarixli xüsusi sərəncamı da milli
özünə qayıdışa layiqli bir tövhə idi. Bu istiqamətdə yazılmış “Gülüstan” kitabında türbənin tarixi,
onun epiqrafik yazıları, memarlıq forması, bu adla bağlı digər Naxçıvan abidələri və tarixdəki yeri
İ.Hacıyev, F.Səfərli, V.Baxşəliyev, Q.Əliyev və b. tərəfindən geniş təhlil olunmuşdur (7, s. 6-43).
Bütün bunlarla bərabər biz Naxçıvan memarlıq abidələrinə diqqət etdikdə, buradakı
naxışlarda əski türk damğa işarələri ilə də rastlaşırıq ki, bu abidələri ucaldan memarların türk tarixi
və mifik təfəkkürünə dərindən bələd olduğunu, bu naxışların əski türk damğa və yazı işarələrinə
uyğun, onların birləşməsindən ortalığa çıxdığını görürük. Bu isə Naxçıvan memarlarının qeyri-adi
təfəkkür və ətraflı biliyə sahib olmaqla milli kökə bağlılığını, bu amilə söykənən əsl sənətkarlar
olduqlarını təsdiq edir.
Naxçıvanın memarlıq abidələri dedikdə ilk olaraq XII əsr böyük memar Əcəmi Əbubəkr
oğlunun tikdiyi Möminə Xatun məqbərəsi göz önünə gəlir. Bu qeyri-adi tikili bu gün də yerli əhali
ilə bərabər əcnəbiləri də öz quruluşu və naxışları ilə heyrətləndirməkdədir. Məqbərənin qapı
yanındakı eləcə də digər tağlarında olan naxış işarələr, dairəvi naxışlar arasında göstərilən işarə və
damğalar, bu paralel naxışların kəsişmə nöqtəsindəki damğa işarələr ən əski As, Türdi, Bastul
türklərinin sahib olduğu əlifba işarələrin bir qismini təkrarlamaqdadır. Qeyd edək ki, məqbərə və
türbələrə dair yazılmış kitab və mənbələrdə məqbərənin Yusif Küseyir türbəsindən 24, Marağa
türbəsindən 19 il sonra tikildiyi qeyd edilir (3, s. 90, 95, 100). Lakin göstərilən türbələrin naxış
işarələrinin bir qismi olduğu kimi Möminə Xatun türbəsində təkrarlansa da buradakı xeyli sayda
naxışlar yeni olmaqla onun görünüşü və harmoniyası və həndəsi harmonik tipləri, onların qrafik
üslubu və forma problemi əzəlki tikililərdən tamamilə fərqlənir. Əgər biz bu naxış işarələrə
müqayisəli şəkildə diqqət etsək, istər Yusif Küseyir, istərsə də Marağa türbələrindəki naxışlardan
fərqli sadaladığımız damğa, yeni naxış-işarələr, böyük memar Əcəmi Əbubəkr oğlunun qeyri- adi
bilik və bacarığa, onun türkçülük ideyasındakı mükəmməlliyə sahib olmaqla yanaşı milli kimliyini
də ortaya qoyur.
Möminə Xatun türbəsinin ümumi naxışlarında ardıcıllıq, bəzən isə yeni naxış üslubu
başqalarından fərqlənir. Buradakı naxışlar içərisində qapının yan tərəflərində qapıya perpendikulyar
qoyulmuş xətlər içərisində Gəmiqaya təsvirlərindəki dünyanın dörd cəhəti haqqında svastik işarəni
görürük. Bu işarə ümumtürk mifik təfəkküründə geniş yer almaqla sonralar türk Tanrı
inancında Qıpçaq türklərinin tanrıçılıqdakı xaç işarə simvoluna çevrilmişdir ki, bu işarə müəyyən
fərqlərlə hun, massaget, xaçmataq, Altay türklərinin inanclarında da yer almışdır (11, s. 497).
Türbənin örtük naxışlarında isə xeyli sayda əski türk damğa işarələri də yer alır. Bu naxış işarələri
arasında Oğuz türklərinin Kınıq boyuna məxsus
damğa işarə, müşahidə olunur ki, burada l
sütun işarəsi Ağ noqaylarda kar+as şəklində “coşqun+as” mənasında As tayfa adına aid işarədir
(20, s. 315). Aslar isə ərazilərimizdə ən qədim tayfalar olmaqla böyük güc kimi Ön, Kiçik, Orta
Asiya ərazilərinə hakim olmaqla bu torpaqları öz adları ilə adlandırmış, “Azərbaycan” dövlətimizin
adı da bu tayfa adını hələ K.Ptalomeyin yazılarında da “Azər” yazılışında daşımış, bu gün də
Vətənimizin adı bu sözlə səslənməkdədir. Bu tayfa adı Naxçıvan ərazisində 50-dən yuxarı qədim
yazı nümunələrində türk boyu kimi qeyd olunmuşdur (10, s. 53-92;16, II, 157, 169 ). Burada eyni
zamanda bu tayfa ittifaqındakı Çuvaldur qolunun oturaq həyat rəmzi simvolu olan bu
damğa
işarəni, müşahidə edirik (2, s. 115; 11, s. 216). Qeyd edək ki, bu türklərin damğa işarəsi Bastul
turdetanların yazısında bir qədər sivri olaraq bu
şəkildə tu səsi kimi verilmiş, Şamaxıdan
tapılan qədim yazı işarələrində də eynilə təkrarlanmışdır (12, s. 60-81). Əgər bu səsi əsas götürsək,
tamğa “tikili” mənasında çuvaldurların “yurda” sahibliklərini ortaya qoyur. Biz qədim şərq tarixinə
dair məlumatlarda bunun Λ şəklində “ev” mənasında olduğunu görürük ki, bu işarələr əski
mənbələrdə yurd sahibliyi kimi qəbul olunmuşdur (14, s. 122). Bununla bərabər qapı üstü və onun
yanlarından qalxan tağlardakı aşağıda göstərilən bu rəmzi işarələr və buradakı birinci naxışın
ortasındakı ərəb kufi yazısını əhatə edən, ikinci naxışda isə tam olaraq təsvir olunmaqla günəş
rəsmini təkrarlayan işarələr qədim Kas türklərində Koyaş-Günəş Tanrısının rəmzi işarəsi olmuşdur
(4, s. 62; 17, s.130-131). Bu məsələyə tədqiqatlarında geniş yer ayıran F.Ağasıoğlu bu işarənin
Azərbaycan damğası olmaqla bərabər həm də Tanrı işarəsi olduğuna dair eyni damğa işarəni
göstərmişdir (1, s. 159). Qeyd edək ki, bu gün bizim oda sitayişimiz də bu amildən irəli gəlməklə
beş min illik bir dövrü əhatə edir(-F.R.). Bundan başqa abidənin qapı tağının kənarlarında bir birinə
paralel yer alan gördüyümüz bu işarələrdə də biz Bəydilli tayfalarını
bu damğa işarəsinin
düz variantda S şəlklində orta xətlərin kənarında təsadüf edirik. Maraqlı quruluşa malik bu tamğa
həm Dügər türklərinin “yurd” və “bina” simvolik işarəsini, həm də aslarda -Ş səs işarəni, bastulların
əlifbasında isə -Kİ səs birləşməsi hərfini özündə birləşdirir. Qeyd edək ki, birinci işarə Gəmiqaya,
Kəlbəcər, Nüvədi, Təbriz, Qobustan yazı işarələrində də təkrarlanır (10, s. 425-427 ).
Əgər biz müqayisəli şəkildə Möminə Xatun, Yusif Küseyir, Marağa türbələrindəki naxışları
izləsək, burada göstərilən türbə qapısının sağ və sol tərəflərindəki işarə naxışlar cüzi fərqlərlə hər üç
türbədə naxış olaraq türbəyə gözəllik verməklə yanaşı onların əski bir türk türbə məqbərələri
olduğunu, prototürk əski işarələrini özlərində qoruduğunu təsdiq edir.
Abidənin bu şəkillərdəki damğa və naxış işarələri ümumtürk yazı və damğa işarələri ilə
müqayisədə, onlardan bir qədər fərqli formada bu işarələri Möminə Xatun türbəsindən 24 il qabaq
Əcəmi tərəfindən inşa edilmiş Yusif Küseyir türbəsində də müşahidə edirik. Hər üç türbənin
naxışları içərisində Kayı damğa
işarəsi,
Kınıq və Tutirqa boylarına məxsus V Λ damğaların
bitişik şəkildə təkrarı, “iç yurdu” mənalı Buqdüz tayfa
damğası, Yazqır oğuzlarına məxsus
damğa işarə, eləcə də Karabölük, Ulanyunduq və s. damğaları bir naxış kimi hər üç
türbə sütunları və tağlarında yer almaqla oğuz mədəniyyətini də türbələrdə əks etdirir (11, s. 211-217).
Biz qeyd etdik ki, Kas türklərinin inancındakı Koyaş günəş allahı kainatı zülmətdən azad
edən tanrıdır (4, s. 62; 10, s.17-21; 17, s.130-131) və Yusif Küseyir türbəsindəki bu tağlarda günəş
simvolik işarəsi gördüyümüz kimi çoxguşəli ulduz misalında türbə atğıları arasında paralel şəkildə
verilir (2, s. 132). Abidənin sağ tərəfi, eləcə də bu və digər tağlardakı damğa və naxış işarələrinə
diqqət etdikdə, Möminə Xatun türbəsindəki günəş naxışının başqa bir naxış variantı bu abidədə
özünü göstərir. Bu isə Əcəmi Əbubəkrin çoxşaxəli memarlıq üslubu sənətinə qadir olduğunu
göstərir. Bununla bərabər abidəni biri-birindən fərqləndirən və Möminə Xatun türbəsində olmayan
bu damğa işarənin Yusif Küseyir türbəsində işlənməsi, memarın bu istiqamətdəki yüksək
sənətkarlığını ortaya qoyur. Bu Yusif Küseyir türbəsinin 8 guşəli gövdə, Möminə Xatun türbəsinin
10 guşəli gövdə üzərində qurulması ilə də fərqlənir ki (3, s. 97), biz bu cür naxış və gövdə
fərqlərini Marağa türbəsindəki gövdələr və onların üzərində həkk olunmuş həndəsi fiqur və digər
naxışlarda da müşahidə edirik.
Gülüstan türbəsinə gəldikdə isə, onun quruluş formasının digər türbələrdən fərqli olması ilə
yanaşı, biz burada daha qədim bir türk damğa işarəsi ilə də qarşılaşırıq. Əgər diqqət etsək, türbənin
portal səthində qapının üst tərəfindən alt-üst naxışları bir-birindən ayıran paralel xətlər içərisində,
vuraq simvolik işarəsinin kəsiyində biz altı guşəli ulduz işarəsini görürük (2, s. 104-105).
Bu şəkildəki paralel xətlər arasındakı üç altı guşəli ulduz işarəsinin eyni təsvirinə biz Şahbuz
rayon Türkeş kənd qəbiristanlığında əski məzar daşı üzərində də rast gəlirik (-F.R.). Qeyd edək ki,
bu işarə Xəzər türklərinin altı guşəli ulduz damğası olmuşdur. Uzun müddət yəhudiləri öz əsarəti
altına alan xəzərlərdən bu damğa işarə yəhudilərə də adlamışdır. Xüsusi olaraq qeyd edək ki, bəzən
tədqiqatçılar bunu yəhudilərə aid etsə də, bu ulduz işarəsi XIX əsrdə (1822-ci il) yəhudilərdə xüsusi
Tayfa olan Rotşild nəslinin bayrağına gerb kimi daxil olmuşdur (26) ki, Xəzər türkləri tarixi bundan
xeyli əvvəllərə söykənir. Bu ulduz işarəsi nədənsə Ankara Türk Etnoqrafiya muzeyində “Davud
ulduzu” adı ilə qorunub saxlanılır (27). Əgər diqqət etsək, sol tərəfdəki Adanadan aşkarlanmış bu
ulduz ətrafı və guşələr daxilindəki naxışlar Naxçıvan memarlıq abidələrində eynilə
təkrarlanmaqdadır ki bu ümumtürk mədəniyyətinin çox geniş bir arealda yayıldığını ortalığa çıxarır.
Heç şübhə yox ki, XII əsrin böyük memarı Əcəmi Əbubəkr oğlunun tikdiyi abidələrdə istifadə
etdiyi quruluş və işarələr, tağ paralellikləri və s. ünsürlərin formalaşması sənətkarın peşəkarlığı bu
əski türk mədəniyyətindən bəhrələnmişdir.
Qarabağlar türbəsi də özündə xeyli sayda milli naxışlarla bərabər əski damğa işarələri də
qorumaqdadır (2, s. 147).
Biz bu türbənin günbəz altı naxışlarında oğuzların Karabölük
damğa işarəsini
görürük. Maraqlı bu tamğa işarəyə diqqət etdikdə burada həm birinci işarənin Bastul Turdetan
əlifbasında BU səsinin verdiyini (NƏET, I, s. 425), həm də çuvaldurların “oturaq həyat” işarəli
tamğasını birlikdə görürük. Qeyd edək ki, qədim türklərdə “bu” sözü müasir dilimizdə də bulaq,
bulud, bulama kimi sözlərdə qaldığı kimi “su” mənasını və “bi” şəklində isə “bəy” sözünü ifadə
edirdi. Biz tamğa işarənin “Oturaq bəylər” mənasında rəmzi mənada olduğunu düşünürük (10, s., s.
249-250, 425; 11, s. 214). Əgər türbələrin bütün naxışlar sistemini izləsək, burada Kayı
boylarınməxsus
, salqurların
, yazqırların
və s. damğa işarələrini də
izləyə bilirik ki, bu işarələr Naxçıvanın Ordubad şəhərinin qədim küçə yaşayış evləri divarlarında,
bu rayonun Darkənd ərazisindəki Dar türbəsində, Culfa rayon Xanağa kəndində, Əlincə çayın sağ
sahilindəki qədim məscid din içərisindəki günbəz naxışlarında, Cənub Azərbaycanda Marağada
Göy günbəz (Qunbadi-Sürx), Düzən, Radkan və Kişmir minarə, türbə və mavzoleylərində,
Türkmənistanın Qızqala, Rabat, Mamok, Tekeşin, Şeyla-Şərəfa kimi türbə və mavzoleylərində,
Özbəkistanın Car Kurqanə minarəsində və s. təkarlanmaqdadır (2, s. 152-166).
Nəticə olaraq deyə bilərik ki, Naxçıvan memarlıq abidələrindəki bütün naxışlar əski türk
mifik təfəkkürü və onların daşıdığı damğa işarələri özündə yaşatmaqla bu qədim diyarın türklərin
ANA YURDU olduğunu bir daha sübut edir. Bildiyimiz kimi hər hansı bir mədəniyyətin iflasında
əsas amillərdən biri də hansısa bir sivilizasiyanın digər bir mədəni inkişafa qarşı, belə demək
mümkünsə, sui-qəsdi ilə bağlıdır. Əgər tarixi izləsək, müəyyən ərazilərdə yayılan ümumxalq
mədəniyyəti eyni dil və tarixin, eyni inanc və adətlərin, ən ümdəsi isə eyni mənşədən gələn
tayfa ittifaqının göstəricisi olmaqla, öz müsbət tərəfləri ilə bəşəriləşməyə doğru gedir.
Sivilizasiyalar isə, hakim gücün istənilən mədəniyyət üzərində zor tətbiqi ilə mövcud
mədəniyyəti-sivilizasiyanı tənəzzülə sürükləyən siyasi prosesin mahiyyəti olsa da, bu Naxçıvan
mədəniyyətinə tam təsir edə bilməmişdir (-F.R.).
Qədim sivilizasiyaların xarakteri haqqında danışan O.Şpenqler yazırdı: “ Hər mədəniyyətin
öz beynəlmiləl sivilizasiyası olmuş, o, öz imkanlarını tükəndirərək sonda məhvə məhkum
olmuşdur” (23, s. 451-457). Naxçıvan ərazisindəki qədim mədəniyyət nümunələri isə, elə bir
sivilizasiya mərkəzlərindən olmuşdur ki, özünün zəngiliyinə görə də məhz bu gün belə heyrətamiz
qədim mədəniyyətin maddi sübutlarını özündə daşımaq qüdrətini qoruya bilmişdir.
ƏDƏBİYYAT
1. Ağasıoğlu F. Azərbaycan türklərinin İslamaqədərki tarixi. I Bitik. Tarixi qaynaqlar. Bakı:
Azərnəşr, 2014, 337 s.
2. Azərbaycan memarlığının Naxçıvan məktəbi abidələri (Azərbaycan və rus dillərində). Bakı:
Elm, 1985, 267 s.
3. Cəfər Qiyasi. Nizami dövrü memarlıq abidələri. Bakı: İşıq nəşr. 1991, 264 s.
4. Əhmədоv T.M. Azərbaycan tоpоnimikasının əsasları. Bakı: Universitet nəşr., 1991, 312 s.
5. Əliyev Q.Ə. Başlanğıcların başlanğıcı: Naxçıvan-Marağa memarlıq formalarının mahiyyəti.
(Azərbaycan və Türk dillərində). İstanbul: Akademi Titiz yayınları, 2015, 482 s.
6. Hacıyev İ.M., Rzayev F.H. Bir daha “Naxçıvan” sözünün etimologiyası haqqında //Tarix və
onun problemləri. Bakı: AMEA, 2007, № 2, s. 303-312.
7. Gülüstan. Naxçıvan: Əcəmi, 2016, 150 s.
8. Qazıyev S.H. Azərbaycanın qədim abidələri. Bakı: Uşaq-Gənclər nəşriyyatı, 1948, 66 s.
9. Qeybullayev Q.A. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1994, 278 s.
10. Rzayev F.H. Naxçıvan əhalisinin etnogenezi tarixindən (miladdan öncə VI-III minilliklər).
I c. Bakı: ADPU mətbəəsi, 2013, 529 s.
11. Rzayev F.H.Naxçıvan əhalisinin etnogenezi tarixindən (miladdan öncə II-I minilliklər).
II c. Bakı: ADPU mətbəəsi, 2017, 588 s.
12. Rzayev F.R. Məmmədağa Şahtaxtılının əlifba layihələrində türkçülük // Məmmədağa
Şahtaxtlı.Taleyi və sənəti. Bakı: Nurlan, 2008, s. 61-80, 166 s.
13. Salamzadə Ə.M. Əcəmi Əbubəkr oğlu və Naxçıvan memarlıq abidələri. Bakı: İşıq, 1976, 83 c.
14. Yusifov Y.B. Qədim şərq tarixi. Bakı: Bakı Universitet, 1993, 496 s.
15. Анри Де Моран.История декоративно-прикладного искусства.Москва: Искусство, 1982,
577 с.
16. Геродот. История. Перевод и примечания Г.А Стратановского. Ленинград: Наука, 1972,
599 c.
17. Дьяконов И.М. История Мидии от древнейших времен до конца IV в. до н.э. Москва:
Наука, 1956, 485 s.
18. Иосиф Флавий. Иудейские древности/ Пер. с греческого Г.Г. Генкеля, т. I, СПб., 1900,
716 c.
19. Иосиф Флавий. Иудейские древности./ Пер. с греческого Г.Г. Генкеля, т. II, СПб., 1900,
420 c.,
20. Кузиев Р.Г. Происхождение башкирского народа. Этнический состав, история
расселения. Москва: Наука, 1974, 572 с.
21. Мифы народов мира. Энциклопедия. Т. I, Москва: Советская энциклопедия.1987, 671 с.
22. Мифы народов мира. Энциклопедия. Т. II, Москва: Советская энциклопедия.1988, 719 с.
23. Освальд Шпенглер. Закат Европы. Образ и действительность. Новосибирск: ВО
“Наука”. Сибирская издательская фирма, 1993, 592 с.
24. Птолемей Клавдий. Руководство по географии/Пер. К.С.Апта и В.В.Латышева//Античная
география. Москва: Географиздат, 1953, 368 c. XXII;
25.Токарский Н.М. Архитектура древней Армении Ереван: АН Арм. ССР, 1948, 473 с.
26. https://az.wikipedia.org/wiki/Davud_ulduzu
27. https://tarihvearkeoloji.blogspot.com/2014/09/tamgalar.html
Dostları ilə paylaş: |