O‘zbek xalq maqollarida qarindoshlik terminlarining qo‘llanishi haqida m. Bannobova
Yüklə 233,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Annotation
- Kalit so‘zlar
| O‘ZBEK XALQ MAQOLLARIDA QARINDOSHLIK TERMINLARINING QO‘LLANISHI HAQIDA M.Bannobova FarDU magistranti Annotatsiya: Ushbu maqolada “O‘zbek xalq maqollari” kitobidagi qarindoshlikka oid bo‘lgan maqollarda o‘zbek xalqining madaniyati, urf-odati, mentaliteti aks etishi lingvokulturologik jihatdan o‘rganilgan va bu ma’lumotlar ilmiy manbalar asosida tadqiq qilingan. Аннотация: В данной статье отражение культуры, традиций и менталитета узбекского народа в статьях о родстве в «Узбекских народных пословицах» исследуется с лингвокультурологической точки зрения, и эта информация изучается и применяется на основе научных источники. Annotation: In this article, the reflection of the culture, traditions and mentality of the Uzbek people in the articles on kinship in the "Uzbek folk proverbs" is studied from a linguocultural point of view, and this information is studied and applied on the basis of scientific sources. Kalit so‘zlar: lingvomadaniyatshunoslik, parmeologik birlik, janr, qavlun, zarbulmasal, sav, mentalitet. Ключевые слова: лингвокультурологический, пармеологический, жанр, кавлун, зарбулмасал, сав, линвокультуралогика, менталитет. Keywords: linguocultural, parmeological, genre, qavlun, zarbulmasal, sav, linvokulturologik, mentality. Maqol deb xalqning ijtimoiy-tarixiy, hayotiy-maishiy tajribasi umumlashgan badiiy obrazli mulohazalardan iborat hikmatli so‘zlarga aytiladi. Maqollarda so‘z qimmati alohida yorqin ifodalanadi. Chunki maqollardagi so‘zlarni boshqasi bilan almashtirish, biron so‘z qo‘shish mumkin emas. Ular milliy til tarkibida qoliplashgan holda namoyon bo‘ladi. Bu janr dunyodagi hamma xalqlar og‘zaki ijodida bor bo‘lib, hajm, shakl, yaratilish maqsadiga ko‘ra mushtarak hisoblanadi. Hatto nomlanishida ham yaqinlik aniq seziladi. Jumladan, arablarda “qavlun” – gap, so‘z ma’nosini ifodalasa, tojiklarning “zarbulmasal” atamalarida misol keltirish, ruslar “poslovitsa” sida so‘zlar bilan fikrni ifodalash, turklardagi “ota so‘zida” esa ajdodlar fikrini eslash ma’nosi yetakchi. Mahmud Kosh g‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asarida ham “sav” atamasi otalar so‘zini eslash tarzida keltirilgan [1, 64]. Bugungi kunda, maqollar ustida qizg‘in izlanishlar olib borilayotgan bir paytda, maqollarning har taraflama jihatlarini o‘rganish paremiologiya sohasining asosiy vazifalaridan biridir. Maqollarni o‘rganish borasida ularning lingvokulturologik jihatlariga to‘xtalmay ilojimiz yo‘q. Ushbu maqolamizda o‘zbek xalq maqollarining lingvokulturologik jihatlarini tahlil qilishda til va madaniyatning o‘zaro bo g‘liqligini tasvirlash, o‘zbek tilidagi qarindoshlikka oid maqollarning bir-biriga o‘xshash tomonlarini ko‘rib chiqish va ulardagi mentalitet va milliy xarakterning ifodalanishi kabi masalalarga chuqurroq yondashishga harakat qilamiz. Maqol xalq hayotiy tajribalari xulosasini badiiy jihatdan mukammal ifodalovchi hikmatli so‘zlardan iboratdir. Maqollarda ifodalanishi lozim bo‘lgan fikr va mazmun keng qamrovli bo‘ladi. Bizning fikrimizcha, har bir maqolning vujudga kelishida birorta ibratli voqea ro‘y bergan va bu voqea o‘ta zukko, sinchkov dono ajdodlarimiz vakili tomonidan kuzatilishiga sabab bo‘lgan. «Devonu lug‘otit turk»dan olingan quyidagi misollarga murojaat qilaylik: «Besh qo‘l barobar emas», «Ho‘kizning oyog‘i bo‘lguncha, buzoq ning boshi bo‘lgan yaxshiroq», «Ot kuragidagi yag‘ir, bolalariga meros bo‘lib qoladi», «Quduqda suv bor, ammo it burni tegmaydi» [2,33]. Demak maqollar yordamida biz qisqalikka, ixchamlikka va gapirayotga gapimizning mazmundorligini oshirish uchun ham ishlatishimiz maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Maqollar yaqinda paydo bo‘lgan janr emas balki u qadim zamonlardan beri mavjud bo‘lgan va deyarli ming yillardan beri o‘zgarmasdan kelayotgan yo‘nalishlardan biridir. Turli xalqlar og‘zaki ijodidagi maqollarni o‘rganish bu janr namunalari mazmunan deyarli hamma xalqlarda bir xil takrorlanishini ko‘rsatmoqda. Ammo bunday yaqinlikni bir xalq ikkinchi xalqdan maqolni o‘zlashtirganligi bilan izohlash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Bizningcha, bunday yaqinlikni oddiy turmush tarzining o‘xshashligi, insonlar hayotidagi munosabatlarning yaqinligi va, umuman, hayotning ko‘p holatlarida bir xil vaziyat hosil qilishi bilan izohlagan ma’qulroq. Masalan: «Ilon chaqqan, arqondan qo‘rqar» (ingliz), «Kuygan mushuk sovuq suvdan qo‘rqar» (fransuz), «Jo‘jani tuxum ochilgandan so‘ng sana» (ingliz), «Bigizni qopda yashirib bo‘lmas» (rus) maqollari, «Qo‘rqqanga arqon ilon ko‘rinar», «Sutdan kuygan qatiqni puflab ichibdi», «Jo‘jani kuzda sanaymiz», «Oyni etak bilan yopib bo‘lmas» kabi o‘zbek maqollari bilan o‘xshash ma’noni bildiradi [2,36]. Yuqoridagi fikrlarga e’tiborimizni qaratadigan bo‘lasak maqollar yaratilgan vaqtidan, sharoitidan, millatidan, joyidan qat’iy nazar o‘sha xalqning madaniyati, urf-odatlarni aks ettirishga xizmat qilgan. Hoh ingiliz maqoli bo‘lsin xoh nemiz maqoli bo‘lsin xoh o‘zbek maqoli bo‘lsin barchasini yaratilishida o‘zining shart- sharoitlaridan kelib chiqib yaratilgandir. Fikrimizni isbotlash uchun quyida maqollardan namunalar keltiramiz Bir qizga yetti qo‘shni ota-ona Ushbu maqolga to‘xtaladigan bo‘lsak maqolda o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan, bizning milliy mentalitetimizga singib ketgan jihatlarini uchratishimiz mumkin. Masalan: o‘zbek xalqiga xos bo‘lgan ya’ni qiz bolaga faqatgina ota-ona yoki qarindosh-uru g‘gina emas balki unga yettita qo‘shni ham ota-onadir. Uning yurish- turishiga, tarbiyasiga ham vaqti kelganda ota-onasi o‘rnida nasihat qilishi ham mumkin. Yuqoridagi maqolni boshqa bir variantini uchratishimiz mumkin: Bir bolaga yetti mahalla ota-ona Bu maqolni ham yuqoridagi kabi tahlil qilishimiz mumkin faqat kengayagan variant desak mubolag‘a bo‘lmasa kerak. Ota g‘ayratli bo‘lsa Bola ibratli bo‘lar Bu maqolimizda ham bizning madaniyatimizga xos bo‘lgan belgilarni uchratishimiz mumkin. Ya’ni bunda farzand ota-onasida, ularning yurishi, gapirishi va ko‘p hollarda ota-onasi egallagan kasbni ham egallashi mumkin. Shundan kelib chiqib qaraydigan bo‘lasak maqolimizda bola otadan o‘rnak oladi, yoshligida otasi nima qilsa shuni qiladi, ota qanchalik yaxshi, to‘g‘ri bo‘lsa bola ham xuddi otasi kabi bo‘ladi. Ona yurting omon bo‘lsa Rangi-ro‘ying somon bo‘lmas Bu maqolda Vatanga bo‘lgan sadoqat aks etgan bo‘lib, ona termini orqali vatanni onaga o‘xshatish, onamiz bizga qanchalik aziz va qadrli bo‘lsa vatan ham bizga shunchalik aziz va qadrli bo‘lishi kerakligi ifodalangan. Yurt tinchligi, erkinligi, ozodligi esa xalqning o‘z yurtiga bo‘lgan sadoqati, muhabbati orqali vujudga keladi. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, maqollarda tanlangan muammo har tomonlama, atroflicha yoritiladi. Yuqorida keltirilgan misollarimizda esa so‘zimiz isbotini ko‘rish mumkin. Yüklə 233,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|